ವ್ಯಾಪ್ತೇಶ್ಚ ಸಮಂಜಸಮ್ । ಅಧ್ಯಾಸೋ ನಾಮೇತಿ ।
ಗೌಣೀ ಬುದ್ಧಿರಧ್ಯಾಸಃ । ಯಥಾ ಮಾಣವಕೇಽನಿವೃತ್ತಾಯಾಮೇವ ಮಾಣವಕಬುದ್ಧಿವ್ಯಪದೇಶವೃತ್ತೌ ಸಿಂಹಬುದ್ಧಿವ್ಯಪದೇಶವೃತ್ತಿಃ ಸಿಂಹೋ ಮಾಣವಕ ಇತಿ, ಏವಂ ಪ್ರತಿಮಾಯಾಂ ವಾಸುದೇವಬುದ್ಧಿರ್ನಾಮ್ನಿ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಬುದ್ಧಿಸ್ತಥೋಂಕಾರ ಉದ್ಗೀಥಬುದ್ಧಿವ್ಯಪದೇಶಾವಿತಿ । ಅಪವಾದೈಕತ್ವವಿಶೇಷಣಾನಿ ಚೋಕ್ತಾನಿ । ಏಕಾರ್ಥೇಽಪಿ ಚ ಶಬ್ದದ್ವಯಪ್ರಯೋಗೋ ದೃಶ್ಯತೇ । ಯಥಾ ವೈಶ್ವದೇವ್ಯಾಮಿಕ್ಷಾ ವಿಜ್ಞಾನಮಾನಂದಮ್ । ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯಾಂ ಚ ಪರ್ಯಾಯಾಣಮಪಿ ಸಹಪ್ರಯೋಗೋ ಯಥಾ ಸಿಂಧುರಃ ಕರೀ ಪಿಕಃ ಕೋಕಿಲ ಇತಿ ।
ವಿಮೃಶ್ಯಾನಧ್ಯವಸಾಯಲಕ್ಷಣಂ ಪಕ್ಷಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ –
ತತ್ರಾನ್ಯತಮ ಇತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ –
ಇದಮುಚ್ಯತೇ ವ್ಯಾಪ್ತೇಶ್ಚ ।
ಪ್ರತ್ಯನುವಾಕಂ ಪ್ರತ್ಯೃಚಮುಪಕ್ರಮೇ ಚ ಸಮಾಪ್ತೌ ಚೋಕಾರಃ ಸರ್ದವೇದವ್ಯಾಪೀತಿ ಕಿಂಗತೋಽಯಮೋಂಕಾರಸ್ತತ್ತದಾಪ್ತ್ಯಾದಿಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಸ್ತಸ್ಮೈ ತಸ್ಮೈ ಕಾಮಾವಾಪ್ತ್ಯಾದಿಫಲಾಯೋಪಾಸ್ಯತ್ವೇನಾಧಿಕ್ರಿಯತ ಇತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮುದ್ಗೀಥಪದೇನೇತಿ ವಿಶಿಷ್ಯತೇ । ಉದ್ಗೀಥಪದೇನೋಂಕಾರಾದ್ಯವಯವಘಟಿತಸಾಮಭಕ್ತಿಭೇದಾಭಿಧಾಯಿನಾ ಸಮುದಾಯಸ್ಯಾವಯವಭಾವಾನುಪಪತ್ತೇಸ್ತತ್ಸಂಬಂಧ್ಯವಯವ ಓಂಕಾರೋ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ, ನ ಪುನರೋಂಕಾರೇಣಾವಯವಿನ ಉದ್ಗೀಥಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಾ । ಓಂಕಾರಸ್ಯೈವೋಪರಿಷ್ಟಾತ್ತು ತತ್ತದ್ಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ತತ್ತತ್ಫಲವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಚೋಪವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ । ದೃಷ್ಟಶ್ಚ ಸಮುದಾಯಶಬ್ದೋಽವಯವೇ ಲಕ್ಷಣಯಾ ಯಥಾ ಗ್ರಾಮೋ ದಗ್ಧಃ ಪಟೋ ದಗ್ಧ ಇತಿ ತದೇಕದೇಶದಾಹೇ । ಅಧ್ಯಾಸೇ ತು ಲಕ್ಷಣಾ ಫಲಕಲ್ಪನಾ ಚ । ತಥಾಹಿ ಆಪ್ತ್ಯಾದಿಗುಣಕಪ್ರಣವೋಪಾಸನಾದಿದಮುದ್ಗೀಥತೋಪಾಸನಂ ಪ್ರಣವಸ್ಯಾನ್ಯತ್ । ನಚಾತ್ರಾಪ್ಯಾದಿ ಉಪಾಸನೇಷ್ವಿವ ಫಲಂ ಶ್ರೂಯತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ಕಲ್ಪನೀಯಮ್ । ಉದ್ಗೀಥಸಂಬಂಧಿಪ್ರಣವೋಪಾಸನಾಧಿಕಾರಪರೇ ವಾಕ್ಯೇ ನಾಯಂ ದೋಷಃ । ಅಪಿಚ ಗೌಣ್ಯಾ ವೃತ್ತೇರ್ಲಕ್ಷಣಾವೃತ್ತಿರ್ಬಲೀಯಸೀ ಲಾಘವಾತ್ । ಲಕ್ಷಣಾಯಾ ಹಿ ಲಕ್ಷಣೀಯಪರತ್ವಂ ಪದಸ್ಯ ತಸ್ಯೈವ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾಂತರ್ಭಾವಾತ್ । ಯಥಾ ಗಂಗಾಯಾಂ ಘೋಷ ಇತಿ ಲಕ್ಷ್ಯಮಾಣಸ್ಯ ತೀರಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥೇಽಂತರ್ಭಾವೋಽಧಿಕರಣತಯಾ । ಗೌರ್ವಾಹೀಕ ಇತ್ಯತ್ರ ತು ಗೋಸಂಬಂಧಿತಿಷ್ಠನ್ಮೂತ್ರಪುರೀಷಾದಿಲಕ್ಷಣಯಾ ನ ತತ್ಪರತ್ವಂ ಗೋಶಬ್ದಸ್ಯ । ಅಪಿತು ತತ್ಕಕ್ಷಾಧ್ಯವಸಿತತದ್ಗುಣಯುಕ್ತವಾಹೀಕಪರತ್ವಮಿತಿ ಗೌಣ್ಯಾ ವೃತ್ತೇರ್ದುರ್ಬಲತ್ವಮ್ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಂ –
ಲಕ್ಷಣಾಯಾಮಪಿ ತ್ವಿತಿ ।
ಗೌಣ್ಯಪಿ ವೃತ್ತಿರ್ಲಕ್ಷಣಾವಯವತ್ವಾಲ್ಲಕ್ಷಣೋಕ್ತಾ । ಯದ್ಯಪಿ ವೈಶ್ವದೇವೀಪದಮಾಮಿಕ್ಷಾಯಾಂ ಪ್ರವರ್ತತೇ ತಥಾಪ್ಯರ್ಥಭೇದಃ ಸ್ಫುಟತರಃ । ಆಮಿಕ್ಷಾಪದಂ ಹಿ ರೂಪೇಣಾಮಿಕ್ಷಾಯಾಂ ಪ್ರವರ್ತತೇ । ವೈಶ್ವದೇವೀಪದಂ ತು ತಸ್ಯಾಮೇವ ವಿಶ್ವದೇವವಿಶಿಷ್ಟಾಯಾಮ್ । ಏವಂ ಹಿ ವಿಜ್ಞಾನಾನಂದಯೋರಪಿ ಸ್ಫುಟತರಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಭೇದಃ ಸತ್ಯಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೈಕಾರ್ಥ್ಯೇ । ನಚ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮುಭಯೋರಪಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾರ್ಥತ್ವಾದ್ಭಿನ್ನಾರ್ಥತ್ವಾಚ್ಚ । ಶೇಷಮತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮ್ ॥ ೯ ॥
ವ್ಯಾಪ್ತೇಶ್ಚ ಸಮಂಜಸಮ್ ॥೯॥ ಓಮಿತ್ಯೇತದಕ್ಷರಮ್ ಉದ್ಗೀಥಮಿತಿ ವಾಕ್ಯೇ ಓಂಕಾರಸ್ಯೋದ್ಗೀಥೇನ ವಿಶೇಷಣಮರ್ಥಂ ಸಿದ್ಧವತ್ಕೃತ್ಯ ಪ್ರಕಮಭೇದಾದ್ವಿದ್ಯಾಭೇದೋ ದರ್ಶಿತಃ , ಇದಾನೀಂ ಸ ಏವಾರ್ಥಶ್ಚಿಂತ್ಯತೇ । ಭಾಷ್ಯೇ ಭೇದಬುದ್ಧಾವನುವರ್ತಮಾನಾಯಾಮನ್ಯತರಬುದ್ಧಿರಧ್ಯಾಸ ಇತ್ಯಧ್ಯಾಸಲಕ್ಷಣಮುಕ್ತಮ್ ।
ತದಯುಕ್ತಮ್ ; ಸ್ಮೃತಿರೂಪ ಇತ್ಯತ್ರಾವಿವೇಕಪೂರ್ವಕತ್ವಸ್ಯ ವರ್ಣಿತತ್ವಾದತ ಆಹ –
ಗೌಣೀ ಬುದ್ಧಿರಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ।
ಉಕ್ತಾನೀತಿ ।
ಭಾಷ್ಯೇ ಯಥಾಶ್ರುತಾನ್ಯೇವ ಗ್ರಾಹ್ಯಾಣಿ ನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಪೇಕ್ಷಾಣೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉದ್ಗೀಥೋಂಕಾರಶಬ್ದಯೋರೈಕಾರ್ಥ್ಯೇ ಪರ್ಯಾಯತ್ವಾತ್ಸಹಪ್ರಯೋಗಾದೇಕತ್ವಪಕ್ಷಾನುತ್ಥಾನಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಐಕಾರ್ಥೇಽಪೀತಿ ।
ಭಾಷ್ಯಮುಪಾದತ್ತೇ – ಇದಮುಚ್ಯತ ಇತೀತಿ ಶಬ್ದೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ।
ಓಂಕಾರಸ್ಯ ಶಬ್ದವಿಶೇಷಸ್ಯ ಕಥಂ ವೇದವ್ಯಾಪ್ತಿರತ ಆಹ –
ಪ್ರತ್ಯನುವಾಕಮಿತಿ ।
ಯಜುರ್ವೇದೇ ಅಧ್ಯಯನಪ್ರವಚನಯೋಃ ಪ್ರತ್ಯನುವಾಕಮುಪಕ್ರಮಸಮಾಪ್ತೌ ಚೋಂಕಾರ ಉಚ್ಚಾರ್ಯತೇ , ಋಗ್ವೇದೇ ತು ಪ್ರತ್ಯೃಚಮ್ ।
ಅತ ಏವ ಸಾಮವೇದೇಽಪಿ ಋಗಧ್ಯೂಢತ್ವಾತ್ ಸಾಮ್ನ ಇತಿ ಸರ್ವವೇದೇ ವ್ಯಾಪಕ ಕಾರಃ , ಪ್ರತಿವೇದಂಚ ಸ್ವರಾದಿಭೇದಾದ್ ಭಿದ್ಯತೇ ।ತದ್ವಿಶೇಷಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯರ್ಥಮುದ್ಗೀಥವಿಶೇಷಣಮಿತ್ಯಾಹ –
ಕಿಂಗತೋಽಯಮಿತಿ ।
ವಿಶೇಷಣೇ ಚ ಪ್ರಯೋಜನಮಾಹ –
ತತ್ತದಾಪ್ತ್ಯಾದೀತಿ ।
ಆದಿಶಬ್ದೇನ ಸಮೃದ್ಧಿರಸತಮತ್ವಾದಿ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಆಪ್ತಿಃ ಕಾಮಪ್ರಾಪಕತ್ವಮ್ । ಅಧಿಕ್ರಿಯತೇ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ ।
ನನು ಸಂಭವೇ ವ್ಯಭಿಚಾರೇ ಚ ವಿಶೇಷಣಮರ್ಥವತ್ , ತತ್ರ ಸರ್ವವೇದವ್ಯಾಪಕತ್ವಾದ್ವಿಶೇಷ್ಯಸ್ಯೋಂಕಾರಸ್ಯ ಭವತು ವಿಶೇಷಣೇನ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ , ಸಂಭವಸ್ತು ವಿಶೇಷ್ಯೇ ಓಂಕಾರೇ ವಿಶೇಷಣಸ್ಯೋದ್ಗೀಥತ್ವಸ್ಯ ನೋಪಪದ್ಯತೇ ; ಉದ್ಗೀಥಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಕಲಭಕ್ತಿವಾಚಿತ್ವಾದ್ ಭಕ್ತಿತ್ವಸ್ಯ ಚ ಭಕ್ತಯವಯವೇ ಓಂಕಾರೇಽನುಪಪತ್ತೇರತ ಆಹ –
ಉದ್ಗೀಥಪದೇನೇತಿ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ – ಉದ್ಗೀಥಶಬ್ದಸ್ಯ ಕಿಮಿತ್ಯವಯವಲಕ್ಷಣಾರ್ಥತ್ವಮ್ ? ಔಂಕಾರಶಬ್ದಸ್ಯ ಏವೋದ್ಗೀಥಭಕ್ತಿನೀಮವಯವಿನೀಂ ಲಕ್ಷಯತು , ತದಾಪಿ ಶಬ್ದಯೋಃ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಸಂಭವಾದತ ಆಹ –
ನ ಪುನರೋಂಕಾರೇಣೇತಿ ।
ಖಲ್ವೇತಸ್ಯೈವಾಕ್ಷರಸ್ಯೋಪವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಭವತಿ ; ಆಪಯಿತಾ ಹ ವೈ ಕಾಮಾನಾಂ ಭವತಿ ಯ ಏತದೇವಂ ವಿದ್ವಾನಕ್ಷರಮುದ್ಗೀಥಮುಪಾಸ್ತೇ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಪ್ರಣವಸ್ಯೈವಾಪ್ತ್ಯಾದಿಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ತಾದೃಕ್ಫಲವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಚೋಪವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ , ಪ್ರಧಾನೇ ನ ಲಕ್ಷಣಾನುಪಪತ್ತೇರುದ್ಗೀಥಶಬ್ದ ಏವ ಲಾಕ್ಷಣಿಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಓಂಕಾರೇಣ ಭಕ್ತಿಲಕ್ಷಣಾಯಾಂ ವೈಯರ್ಥ್ಯಂ ಚ ಸ್ಯಾದ್ , ಉದ್ಗೀಥಪದೇನ ಭಕ್ತಿವಿಶೇಸ್ಯೈವ ವ್ಯಭಿಚಾರಾಭಾವಾದಿತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ನಿರೂಢಾ ಚೇಯಂ ಲಕ್ಷಣಾ ನ ಸಾಂಪ್ರತಿಕೀ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಇಯಂ ಚ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣನ್ಯಾಯೇನ ಗೌಣ್ಯೇವ ಲಕ್ಷಣೇತ್ಯುಕ್ತೇತಿ ।
ನನು ಕಿಮಿತಿ ಫಲಕಲ್ಪನಾ ? ಆಪ್ತ್ಯಾದಿಫಲಸ್ಯ ಶ್ರುತತ್ವಾದತ ಆಹ –
ಆಪ್ತ್ಯಾದಿಗುಣಕೇತಿ ।
ಓಂಕಾರ ಉದ್ಗೀಥದೃಷ್ಟೇಸ್ತಸ್ಮಿನ್ನಾಪ್ತ್ಯಾದಿಗುಣದೃಷ್ಟೇಸ್ತಸ್ಮಿನ್ನಾಪ್ತ್ಯಾದಿದೃಷ್ಟೇಶ್ಚೋಪಾಸ್ಯರೂಪಭೇದಾದ್ಭೇದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಫಲಕಲ್ಪನಾಂ ವಾರಯತಿ –
ಉದ್ಗೀಥಸಂಬಂಧೀತಿ ।
ಉದ್ಗೀಥಭಕ್ತಿಸಂಬಂಧಿನಃ ಪ್ರಣವಸ್ಯೋಪಾಸನಾಯಾ ಅಧಿಕಾರಪ್ರತಿಪಾದನಂ , ತತ್ಪರೇ ತು ವಾಕ್ಯೇ ನ ಫಲಕಲ್ಪನಾದೋಷಃ । ಆಪ್ತ್ಯಾದಿದೃಷ್ಟೀರ್ವಿಧಾತುಮೋಮಿತ್ಯೇತದಕ್ಷರಮಿತಿ ವಾಕ್ಯೇನ ವಿಶಿಷ್ಟಪ್ರಣವಸಮರ್ಪಣೇನ ಪೃಥಗುಪಾಸನವಿಧ್ಯಭಾವಾದಾಪ್ತ್ಯಾದಿಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಪ್ರಣವೋಪಾಸ್ತೇಶ್ಚಾಪಯಿತಾ ಹ ವೈ ಕಾಮಾನಾಂ ಭವತೀತ್ಯಾದಿನಾ ಫಲಶ್ರವಣಾಚ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಿಷಯತಯಾ ಓಂಕಾರ ಉದ್ಗೀಥದೃಷ್ಟಿವಿಧೌ ಹಿ ಗೌಣ್ಯುದ್ಗೀಥಶಬ್ದಸ್ಯ ವೃತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ । ಉದ್ಗೀಥ ದೃಷ್ಟಿವಿಷಯತ್ವಂ ಚ ಗುಣಃ । ತತಶ್ಚೋದ್ಗೀಥದೃಷ್ಟಿದೃಷ್ಟತ್ವಾದೋಂಕಾರ ಉದ್ಗೀಥ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ಸಂಪದ್ಯತೇ । ನ ಪುನರುದ್ಗೀಥೇನೋಂಕಾರಲಕ್ಷಣಾ ತಥಾ ಸತಿ ದೃಷ್ಟಿವಿಧ್ಯಸಿಧ್ದೇಃ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತ್ವವಯವಿವಚನೇನೋದ್ಗೀಥಶಬ್ದೇನಾವಯವಲಕ್ಷಣಾ ।
ತತಃ ಕಿಂ ಜಾತಮತ ಆಹ –
ಗೌಣ್ಯಾ ವೃತ್ತೇರಿತಿ ।
ವಾಚ್ಯಮರ್ಥಂ ವಿಹಾಯ ಯದ್ವಸ್ತು ಲಕ್ಷ್ಯತೇ ತನ್ಮಾತ್ರಪರತ್ವಲಕ್ಷಣಾಯಾಮ್ ಇತ್ಯವ್ಯವಧಾನಮುಕ್ತ್ವಾ ಗೌಣ್ಯಾ ಲಕ್ಷಣೀಯಾರ್ಥದ್ವಾರಾಽರ್ಥಾಂತರೇ ಶಬ್ದಸ್ಯ ವೃತ್ತೇರ್ವ್ಯವಧಾನಮಾಹ –
ಗೌರ್ವಾಹೀಕ ಇತಿ ।
ಲಕ್ಷಣಾಯಾಮಪೀತಿ ।
ಭಾಷ್ಯೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಲಕ್ಷಣಾಽಭ್ಯುಪಗಮೋ ನ ಯುಕ್ತಃ , ತತ್ರ ಗೌಣೀ ವೃತ್ತಿರಿತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾದತ ಆಹ –
ಗೌಣ್ಯಪೀತಿ ।
ಲಕ್ಷಣಾ ಗುಣವಿಷಯಾವಯವ ಏಕದೇಶೋ ಯಸ್ಯಾಃ ಸಾಃ ತಥೋಕ್ತಾ ।
ಏವಮಧ್ಯಾಸಪಕ್ಷಂ ದೂಷಯಿತ್ವೈಕತ್ವಪಕ್ಷಂ ದೂಷಯತಿ –
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ವೈಶ್ವದೇವ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇ ಲಕ್ಷ್ಯೈಕ್ಯೇಽಪಿ ವಾಚ್ಯಭೇದಾನ್ನ ಪರ್ಯಾಯತ್ವಂ , ತವ ತು ವಾಚ್ಯಾಭೇದಾತ್ಪರ್ಯಾಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನನು ಪರ್ಯಾಯತ್ವೇಽಪಿ ಕರಿಸಿಂಧುರಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಸಹಪ್ರಯೋಗ ಉಕ್ತಸ್ತತ್ರಾಹ – ನ ಚ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮಿತಿ ॥೯॥