ಕಾರ್ಯಾಖ್ಯಾನಾದಪೂರ್ವಮ್ ।
ವಿಷಯಮಾಹ –
ಛಂದೋಗಾ ವಾಜಸನೇಯಿನಶ್ಚೇತಿ ।
ಅನನಂ ಪ್ರಾಣನಮನಃ ಪ್ರಾಣಃ ತಂ ಪ್ರಾಣಮನಗ್ನಂ ಕುರ್ವಂತಃ ।
ಅನಗ್ನತಾಚಿಂತನಮಿತಿ ।
ಮನ್ಯಂತ ಇತಿ ಮನನಂ ಜ್ಞಾನಂ ತದ್ವ್ಯಾನಪರ್ಯಂತಮಿತಿ ಚಿಂತನಮುಕ್ತಮ್ ।
ಸಂಶಯಮಾಹ –
ತತ್ಕಿಮಿತಿ ।
ಖುರರವಮಾತ್ರೇಣಾಪಾತತ ಉಭಯವಿಧಾನಪಕ್ಷಂ ಗೃಹೀತ್ವಾ ಮಧ್ಯಮಂ ಪಕ್ಷಮಾಲಂಬತೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೀ –
ಅಥವಾಚಮನಮೇವೇತಿ ।
ಯದ್ಯೇವಮನಗ್ನತಾಸಂಕೀರ್ತನಸ್ಯ ಕಿಂ ಪ್ರಯೋಜನಮಿತ್ಯತ ಆಹ –
ತಸ್ಯೈವ ತು ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ।
ಅಯಮಭಿಸಂಧಿಃಯದ್ಯಪಿ ಸ್ಮಾರ್ತಂ ಪ್ರಾಯತ್ಯಾರ್ಥಮಾಚಮನಮಸ್ತಿ ತಥಾಪಿ ಪ್ರಾಣೋಪಾಸನಪ್ರಕರಣೇಽವಿಧಾನಾತ್ತದಂಗತ್ವೇನಾಪ್ರಾಪ್ತಮಿತಿ ವಿಧಾನಮರ್ಥವದ್ಭವತಿ, ಅನೃತವದನಪ್ರತಿಷೇಧ ಇವ ಸ್ಮಾರ್ತೇ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಪ್ರಕರಣೇ ಸಮಾಮ್ನಾತೋ ನಾನೃತಂ ವದೇದಿತಿ ಪ್ರತಿಷೇಧೋ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾಂಗತಯಾರ್ಥವಾನಿತಿ ।
ರಾದ್ಧಾಂತಮಾಹ –
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಇತಿ ।
ಚೋದಯತಿ –
ನನ್ವಿಯಂ ಶ್ರುತಿರಿತಿ ।
ಪರಿಹರತಿ –
ನೇತಿ ।
ತುಲ್ಯಾರ್ಥಯೋರ್ಮೂಲಮೂಲಿಭಾವೋ ನಾತುಲ್ಯಾರ್ಥಯೋರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಭಿಪ್ರಾಯಸ್ಥಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಬೀಜಂ ನಿರಾಕರೋತಿ –
ನ ಚೇಯಂ ಶ್ರುತಿರಿತಿ ।
ಕ್ರತ್ವರ್ಥಪುರುಷಾರ್ಥಯೋರನೃತವದನಪ್ರತಿಷೇಧಯೋರ್ಯುಕ್ತಮಪೌನರುಕ್ತಮ್ । ಇಹ ತು ಸ್ಮಾರ್ತವಾಚಮನಂ ಸಕಲಕರ್ಮಾಂಗತಯಾ ವಿಹಿತಂ ಪ್ರಾಣೋಪಾಸನಾಂಗಮಪೀತಿ ವ್ಯಾಪಕೇನ ಸ್ಮಾರ್ತೇನಾಚಮನವಿಧಿನಾ ಪುನರುಕ್ತತ್ವಾದನರ್ಥಕಮ್ । ನಚ ಸ್ಮಾರ್ತಸ್ಯಾನೇನ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಂ ತಸ್ಯ ಚ ವ್ಯಾಪಕತ್ವಾದೇತಸ್ಯ ಚ ಪ್ರತಿನಿಯತವಿಷಯತ್ವಾದಿತಿ ।
ಮಧ್ಯಮಂ ಪಕ್ಷಮಪಾಕೃತ್ಯ ಪ್ರಥಮಪಕ್ಷಮಪಾಕರೋತಿ –
ಅತ ಏವ ಚ ನೋಭಯವಿಧಾನಮ್ ।
ಯುಕ್ತ್ಯಂತರಮಾಹ –
ಉಭಯವಿಧಾನೇ ಚೇತಿ ।
ಉಪಸಂಹರತಿ –
ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮೇವೇತಿ ।
ನ ಚಾಯಮನಗ್ನತಾವಾದ ಇತಿ ।
ಸ್ತೋತವ್ಯಾಭಾವೇ ಸ್ತುತಿರ್ನೋಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಪಿಚ ಮಾನಾಂತರಪ್ರಾಪ್ತೇನಾಪ್ರಾಪ್ತಂ ವಿಧೇಯಂ ಸ್ತೂಯೇತ । ನ ಚಾನಗ್ನತಾಸಂಕಲ್ಪೋಽನ್ಯತಃ ಪ್ರಾಪ್ತೋ ಯತಃ ಸ್ತಾವಕೋ ಭವೇತ್ ।
ನ ಚಾಚಮನಮನ್ಯತೋಽಪ್ರಾಪ್ತಂ ಯೇನ ವಿಧೇಯಂ ಸತ್ಸ್ತೂಯೇತೇತ್ಯಾಹ –
ಸ್ವಯಂ ಚಾನಗ್ನತಾಸಂಕಲ್ಪಸ್ಯೇತಿ ।
ಅಪಿ ಚೈಕಸ್ಯ ಕರ್ಮಣ ಏಕಾರ್ಥತೈವೇತ್ಯುಚಿತಂ ತಸ್ಯ ಬಲವತ್ಪ್ರಮಾಣವಶಾದನನ್ಯಗತಿತ್ವೇ ಸತ್ಯನೇಕಾರ್ಥತಾ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ।
ಸಂಕಲ್ಪೇ ತು ಕರ್ಮಾಂತರೇ ವಿಧೀಯಮಾನೇ ನಾಯಂ ದೋಷ ಇತ್ಯಾಹ –
ನ ಚೈವಂ ಸತ್ಯೇಕಸ್ಯಾಚಮನಸ್ಯೇತಿ ।
ಅಪಿಚ ದೃಷ್ಟಿಚೋದನಾಸಾಹಚರ್ಯಾದ್ದೃಷ್ಟಿಚೋದನೈವ ನ್ಯಾಯ್ಯಾ ನ ಚಾಚಮನಚೋದನೇತ್ಯಾಹ –
ಅಪಿಚ ಯದಿದಂ ಕಿಂಚೇತಿ ।
ಯಥಾ ಹಿ ಶ್ವಾದಿಮರ್ಯಾದಸ್ಯಾನ್ನಸ್ಯಾತ್ತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾದನ್ನದೃಷ್ಟಿಶ್ಚೋದ್ಯತೇ ಏವಮಿಹಾಪ್ಯಪಾಂ ಪರಿಧಾನಾಸಂಭವಾದ್ದೃಷ್ಟಿರೇವ ಚೋದ್ಯತ ಇತ್ಯನ್ನದೃಷ್ಟಿವಿಧಿಸಾಹಚರ್ಯಾದ್ಗಮ್ಯತೇ । ಅಶಬ್ದತ್ವಂ ಚ ಯದ್ಯಪಿ ದೃಷ್ಟ್ಯಭ್ಯವಹಾರಯೋಸ್ತುಲ್ಯಂ ತಥಾಪಿ ದೃಷ್ಟಿಃ ಶಾಬ್ದದೃಶ್ಯನಾಂತರೀಯಕತಯಾ ಸಾಕ್ಷಾಚ್ಛಬ್ದೇನ ಕ್ರಿಯಮಾಣೋಪಲಭ್ಯತೇ । ಅಭ್ಯವಹಾರಸ್ತ್ವಧ್ಯಾಹರಣೀಯಃ ಕಥಂಚಿದ್ಯೋಗ್ಯತಾಮಾತ್ರೇಣೇತಿ ವಿಶೇಷಃ । ಕಿಂಚ ಛಾಂದೋಗ್ಯಾನಾಂ ವಾಜಸನೇಯಿನಾಂ ಚಾಚಮನೇ ಪ್ರಾಯೇಣಾಚಾಮಂತೀತಿ ವರ್ತಮಾನಾಪದೇಶಃ ಏವಂ ಯತ್ರಾಪಿ ವಿಧಿವಿಭಕ್ತಿಸ್ತತ್ರಾಪಿ ಜರ್ತಿಲಯವಾಗ್ವವಾ ವಾ ಜುಹುಯಾದಿತಿವದ್ವಿಧಿತ್ವಮವಿವಕ್ಷಿತಮ್ ।
ಮನ್ಯಂತ ಇತಿ ತ್ವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಾರ್ಥತ್ವಾತ್ಸಮಿಧೋ ಯಜತೀತ್ಯಾದಿವದ್ವಿಧಿರೇವೇತ್ಯಾಹ –
ಅಪಿಚಾಚಾಮಂತೀತಿ ।
ಶೇಷಮತಿರೋಹಿತಾರ್ಥಮ್ ॥ ೧೮ ॥
ಕಾರ್ಯಾಖ್ಯಾನಾದಪೂರ್ವಮ್ ॥೧೮॥ ಸಂದಿಗ್ಧಸದುಪಕ್ರಮಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾನ್ನಿರ್ಣಯವದಶಿಷ್ಯಂತ ಆಚಾಮಂತೀತ್ಯಾದೇರ್ವರ್ತಮಾನಾಪದೇಶತ್ವೇನ ವಿಧಿತ್ವಸಂದೇಹೇ ಸತ್ಯಶಿಷ್ಯನ್ನಾಚಾಮೇದಿತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಶೇಷಾದಾಚಮನವಿಧಿಪರತ್ವಂ ನಿರ್ಣಯಮಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಣಾತ್ಸಂಗತಿಃ ।
ಅನಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಾಣವೃತ್ತೌ ಯೋಗಮಾಹ –
ಅನನಮಿತಿ ।
ಅನನಂ ಚೇಷ್ಟಾಂ ಕರೋತೀತ್ಯನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
‘ಅನಗ್ನಂ ಕುರ್ವಂತೋ ಮನ್ಯಂತೇ’ ಇತಿ ಶ್ರುತೌ ಮನ್ಯತೇರ್ಜ್ಞಾನಾರ್ಥತ್ವಾದ್ ಭಾಷ್ಯೇ ಚಿಂತನತ್ವೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ನಿರ್ದೇಶೋ ನ ಯುಕ್ತಃ ; ಚಿಂತನಶಬ್ದಸ್ಯ ಧ್ಯಾನವಾಚಿತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ತದ್ಧ್ಯಾನಪರ್ಯಂತಮಿತಿ ।
ಅನಗ್ನತಾವದಸ್ಯ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತ್ವೇನೋಪಪತ್ತೌ ಸತ್ಯಾಂ ವಾಕ್ಯಭೇದಕಲ್ಪನಾನುಪಪತ್ತೇರುಭಯವಿಧಿತ್ವಮಶಕ್ಯಶಂಕಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ –
ಖುರರವಮಾತ್ರೇಣೇತಿ ।
ಯಥಾ ಹ್ಯನಿರ್ಣೀಯೈವ ಖುರಶಬ್ದಮಾತ್ರೇಣಾಶ್ವೋ ಧಾವತೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ ಏವಮಿದಮಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಬೀಜಮಾಶಂಕ್ಯ ಪೈಹರತಿ –
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಅನೃತವದನಪ್ರತಿಷೇಧೇ ಇತಿ ಸ್ಮಾರ್ತೇ ಇತಿ ಚ ದ್ವೇ ಸಪ್ತಮ್ಯಾವನಾದರಾರ್ಥೇ । ಸತ್ಯಪಿ ಸ್ಮಾರ್ತೇಽನೃತವದನಪ್ರತಿಷೇಧೇ ತಮನಾದೃತ್ಯ ಯಥಾ ನಾನೃತಂ ವದೇದಿತಿ ಪ್ರತಿಷೇಧೋ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾಂಗತ್ವೇನಾರ್ಥವಾಂಸ್ತಥಾಽಽಚಮನವಿಧಿರಪಿ ಪ್ರಾಣೋಪಾಸ್ತ್ಯಂಗತ್ವೇನಾರ್ಥವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ಮಾರ್ತೋಽನೃತವದನಪ್ರತಿಷೇಧಃ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಾಜ್ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮೇ ನ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತಿ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮೇ ಪೃಥಕ್ಪ್ರತಿಷೇಧೋಽರ್ಥವಾನ್ , ಆಚಮನವಿಧಿಸ್ತು ಸ್ಮಾರ್ತೋ ‘ದ್ವಿಜೋ ನಿತ್ಯಮುಪಸ್ಪೃಶೇ’ದಿತ್ಯಾದಿಃ ಕಲಕರ್ಮಗೋಚರಃ ಪ್ರಾಣೋಪಾಸನೇಽಪಿ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತಿ ತದಂಗಾಚಮನವಿಷಯತ್ವೇ ಶ್ರುತೇರನುವಾದಕತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಕ್ರತ್ವರ್ಥಪುರುಷಾರ್ಥಯೋರಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನನು ನಿತ್ಯಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಾನುವಾದಿತ್ವಮನಿತ್ಯಾಯಾಃ ಸ್ಮೃತೇಃ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ –
ನ ಚ ಸ್ಮಾರ್ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಸ್ಮೃತ್ಯನುಮಿತಶ್ರುತೇರ್ವ್ಯಾಪಕವಿಷಯತ್ವಾತ್ತತ್ಸಿದ್ಧಾರ್ಥಾನುವಾದಿನೀ ಶ್ರುತಿಃ ಸ್ಮೃತ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾಽಪ್ಯನುವಾದಿನೀ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ ಏವಾಚಮನಸ್ಯಾನ್ಯತಃ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾದಾಚಮನವಾಸೋದೃಷ್ಟ್ಯೋರುಭಯೋರಪಿ ನ ವಿಧಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಥಮಪಕ್ಷಂ ನಿರಾಕೃತ್ಯ ಪುನರಪಿ ಮಧ್ಯಮೇ ಪಕ್ಷೇಽಧಿಕಂ ದೂಷಣಂ ವಕ್ತುಂ ನ ಚಾಯಮಿತ್ಯಾದಿಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಸ್ತೋತವ್ಯಾಭಾವ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಆಚಮನಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾಽನಗ್ನತಾ ವಾದೋ ನ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ಅನಗ್ನತಾಸಂಕಲ್ಪಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾಪ್ಯೇವಮೇವೇತ್ಯಾಹ –
ಅಪಿ ಚ ಮಾನಾಂತರೇತಿ ।
ಸ್ತಾವಕಃ ಸ್ತುತಿಹೇತುರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಚಮನಸ್ಯಾನ್ಯತಃ ಪ್ರಾಪ್ತಿಮುಕ್ತಾಂ ನಿಗಮಯತಿ –
ನ ಚಾಚಮನಮಿತಿ ।
ಪ್ರಾಣವಿದ್ಯಾಂಗತ್ವೇನ ಯದಾ ಆಚಮನಂ ವಿಧೀಯತೇ , ನ ತ್ವನೂದ್ಯತೇ , ತದಾ ನೈಮಿತ್ತಿಕೇ ನಿತ್ಯಾಧಿಕಾರಸ್ಯ ಪ್ರಸಂಗಸಿದ್ಧೇರಾವೃತ್ತ್ಯನಾಕ್ಷೇಪಾಚ್ಛುದ್ಧ್ಯರ್ಥತ್ವಂ ಪ್ರಾಣವಿದ್ಯೋಪಕಾರಾರ್ಥತ್ವಂ ಚೇತ್ಯುಭಯಾರ್ಥತ್ವಮಾಚಮನಸ್ಯ ಸ್ಯಾತ್ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತ್ವಾಚಮನಾನುವಾದೇನ ವಾಸೋದೃಷ್ಟೇರ್ವಿಧಾನಾನ್ನಾಯಂ ಪ್ರಸಂಗಃ ; ದೃಷ್ಟೇಃ ಶುದ್ಧ್ಯರ್ಥಾಚಮನಸಂಬಂಧಸ್ಯಾನುವಾದಸಾಮರ್ಥ್ಯಸಿದ್ಧೇರಕಲ್ಪ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯೇವಮರ್ಥಪರತ್ವೇನ ಭಾಷ್ಯಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಅಪಿ ಚೈಕಸ್ಯ ಕರ್ಮಣ ಇತಿ ।
ಪರಿಧಾನಾರ್ಥತಾ ಚೇತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಪರಿಧಾನಶಬ್ದಃ ಪರಿದಧತೀತಿ ಶ್ರುತಿಗತಪರಿಧಾನಂ ವದನ್ನುಪಕಾರಪರಃ ।
ಅಶಬ್ದತ್ವಾನ್ನ ಸರ್ವಾನ್ನಾಭ್ಯವಹಾರಶ್ಚೋದ್ಯತ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯೋಕ್ತಮಯುಕ್ತಮ್ , ಸರ್ವಾನ್ನದೃಷ್ಟೇರಪಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಸಂಮತಾಯಾ ಅಶ್ರುತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಅಶಬ್ದತ್ವಂ ಚೇತಿ ।
ಶಬ್ದಂ ದೃಶ್ಯಂ ಶಬ್ದಪ್ರಕಾಶಿತಂ ಜ್ಞೇಯಂ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಸರ್ವಾನ್ನತ್ವಂ ತನ್ನಾಂತರೀಯಕತ್ವೇನ ದೃಷ್ಟಿರ್ಜ್ಞಪ್ತಿಶಬ್ದೇನ ಕ್ರಿಯಮಾಣೋಪಲಭ್ಯತೇ , ಅಭ್ಯವಹಾರಸ್ತು ನ ಕ್ರಿಯತೇಽಪೀತಿ ನ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥ ಇತಿ ವೈಷಮ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಂಚಿದ್ಯೋಗ್ಯತಾಮಾತ್ರೇಣೇತಿ ।
ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಸಮಸ್ತಮನ್ನಂ ಶ್ರುತಂ ಪ್ರಾಣವಿಚ್ಚ ತದಾತ್ಮನಿ , ತೇನಾಪಿ ಸರ್ವಮನ್ನಮಭ್ಯವಹರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಯೋಗ್ಯತಾಮಾತ್ರೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಾಯೇಣೇತಿ ।
ಮಾಧ್ಯಂದಿನಾನಾಂ ವಿಧಿದರ್ಶನಾತ್ಪ್ರಾಯಶಬ್ದಃ ॥೧೮॥