ಆತ್ಮಗೃಹೀತಿರಿತರವದುತ್ತರಾತ್ ।
ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯೋರ್ಹಿ ಲೋಕಸೃಷ್ಟಿಃ ಪರಮೇಶ್ವರಾಧಿಷ್ಠಿತಾ ಪರಮೇಶ್ವರಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಕರ್ತೃಕೋಪಲಬ್ಧಾ ಸೇಯಮಿಹ ಮಹಾಭೂತಸರ್ಗಮನಭಿಧಾಯ ಪ್ರಾಥಮಿಕೀ ಲೋಕಸೃಷ್ಟಿರುಪಲಭ್ಯಮಾನಾವಾಂತರೇಶ್ವರಕಾರ್ಯಾ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರಾತ್ಮೈಕತ್ವಾವಧಾರಣಂ ಚಾವಾಂತರೇಶ್ವರಸಂಬಂಧಿತಯಾ ಗಮಯತಿ । ಪಾರಮೇಶ್ವರಸರ್ಗಸ್ಯ ಮಹಾಭೂತಾಕಾಶಾದಿತ್ವಾದಸ್ಯ ಚ ತದ್ವೈಪರೀತ್ಯಾತ್ । ಅಸ್ತಿ ಹಿ ತಸ್ಯೈವೈಕಸ್ಯ ವಿಕಾರಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಯಾಗ್ನತ್ವಮಸ್ತಿ ಚೇಕ್ಷಣಮ್ । ಅಪಿ ಚೈತಸ್ಮಿನ್ನೈತರೇಯಕೇ ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಕರಣೇ ಪ್ರಜಾಪತಿಕರ್ತೃಕೈವ ಲೋಕಸೃಷ್ಟಿರುಕ್ತಾ । ತದನುಸಾರಾದಪ್ಯೇತದೇವ ವಿಜ್ಞಾಯತೇ । ಅಪಿಚ ತಾಭ್ಯೋ ಗಾಮಾನಯದಿತ್ಯಾದಯಶ್ಚ ವ್ಯವಹಾರಾಃ ಶ್ರುತ್ಯೋಕ್ತಾ ವಿಶೇಷವತ್ಸ್ವಾತ್ಮಪರಮಾತ್ಮಸು ಪ್ರಸಿದ್ಧಾಃ । ತತೋಽಪ್ಯವಾಂತರೇಶ್ವರ ಏವ ವಿಜ್ಞಾಯತೇ । ಆತ್ಮಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಶ್ಚಾತ್ರಾಪಿ ದೃಷ್ಟಸ್ತಸ್ಮಾದಪರಾತ್ಮಾಭಿಲಾಪೋಽಯಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ಗೃಹೀತಿರಿಹ ಯಥಾ ಇತರೇಷು ಸೃಷ್ಟಿಶ್ರವಣೇಷು “ಏತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನ ಆಕಾಶಃ ಸಂಭೂತಃ”(ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತ್ಯಾದಿಷು । ತಸ್ಮಾದುತ್ತರಾತ್ಸ ಐಕ್ಷತೇತೀಕ್ಷಣಪೂರ್ವಕಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಶ್ರವಣಾದಾತ್ಮೇತ್ಯವಧಾರಣಾಚ್ಚ । ಏತದಭಿಸಂಹಿತಮ್ಮುಖ್ಯಂ ತಾವತ್ಸರ್ಗಾತ್ಪ್ರಾಕ್ಕೇವಲತ್ವಮಾತ್ಮಪದತ್ವಂ ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಂ ಚ ಪರಮೇಶ್ವರಸ್ಯಾತ್ರ ಭವತಃ । ತದಸತ್ಯಾಮನುಪಪತ್ತೌ ನಾನ್ಯತ್ರ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತುಮುಚಿತಮ್ । ನಚ ಮಹಾಭೂತಸೃಷ್ಟ್ಯನಭಿಧಾನೇನ ಲೋಕಸೃಷ್ಟ್ಯಭಿಧಾನಮನುಪಪತ್ತಿಬೀಜಮ್ । ಆಕಾಶಪೂರ್ವಿಕಾಯಾಂ ವಸ್ತುತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸೃಷ್ಟೌ ಯಥಾ ಕ್ವಚಿತ್ತೇಜಃಪೂರ್ವಕಸೃಷ್ಟ್ಯಭಿಧಾನಂ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ “ಏತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನ ಆಕಾಶಃ ಸಂಭೂತಃ”(ತೈ. ಉ. ೨ । ೧ । ೧) ಇತಿ ದರ್ಶನಾತ್ । ಆಕಾಶಂ ವಾಯುಂ ಸೃಷ್ಟ್ವೇತಿ ಹಿ ತತ್ರ ಪೂರಯಿತವ್ಯಮೇವಮಿಹಾಪಿ ಮಹಾಭೂತಾನಿ ಸೃಷ್ಟ್ವೇತಿ ಕಲ್ಪನೀಯಮ್ । ಸರ್ವಶಾಖಾಪ್ರತ್ಯಯತ್ವೇನ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮಶ್ರುತೋಪಲಬ್ಧೌ ಯತ್ನವತಾ ಭವಿತವ್ಯಂ ನ ಪುನಃ ಶ್ರುತೇ ಮಹಾಭೂತಾದಿತ್ವೇ ಸರ್ಗಸ್ಯ ಶೈಥಿಲ್ಯಮಾದರಣೀಯಮ್ । ಅಪಿಚ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯವಿಧ್ಯಧೀನಗ್ರಹಣೋ ವೇದರಾಶಿರಧ್ಯಯನವಿಧ್ಯಾಪಾದಿತಪ್ರಯೋಜನವದರ್ಥಮಭಿದಧಾನೋ ಯಥಾ ಯಥಾ ಪ್ರಯೋಜನಾಧಿಕ್ಯಮಾಪ್ನೋತಿ ತಥಾ ತಥಾನುಮನ್ಯತೇತರಾಮ್ । ಯಥಾ ಚಾಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಗೋಚರತ್ವೇ ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥೌಪಯಿಕತ್ವಂ ನೈವಮನ್ಯಗೋಚರತ್ವೇ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ –
ಯೋಽಪ್ಯಯಂ ವ್ಯಾಪಾರವಿಶೇಷಾನುಗಮ ಇತಿ ।
ನಚ ಲೋಕಸರ್ಗೋಽಪಿ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭವ್ಯಾಪಾರೋಽಪಿ ತು ತದನುಪ್ರವಿಷ್ಟಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನ ಇತ್ಯತ್ರೈವೋಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಮಾದಾತ್ಮೈವಾಗ್ನ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮಾತ್ತದ್ವ್ಯಾಪಾರೇಣ ಚೇಕ್ಷಣೇನ ಮಧ್ಯೇ ಪರಾಮರ್ಶಾದುಪರಿಷ್ಟಾಚ್ಚ ಭೇದಜಾತಂ ಮಹಾಭೂತೈಃ ಸಹಾನುಕ್ರಮ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಷ್ಠತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಸಂಹಾರಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿಲಾಪತ್ವಮೇವಾಸ್ಯೇತಿ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ । ಯತ್ರ ತು ಪುರುಷವಿಧಾದಿಶ್ರವಣಂ ತಸ್ಯ ಭವೇತ್ತ್ವನ್ಯಪರತ್ವಂ ಗತ್ಯಂತರಾಭಾವಾದಿತಿ ಸರ್ವಮವದಾತಮ್ । ಅಪರಃ ಕಲ್ಪಃ । ಸದುಪಕ್ರಮಸ್ಯ ಸಂದರ್ಭಸ್ಯಾತ್ಮೋಪಕ್ರಮಸ್ಯ ಚ ಕಿಮೈಕಾರ್ಥ್ಯಮಾಹೋಸ್ವಿದರ್ಥಭೇದಃ । ತತ್ರ ಸಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯಾವಿಶೇಷೇಣಾತ್ಮನಿ ಚಾನಾತ್ಮನಿ ಚ ಪ್ರವೃತ್ತೇರ್ನಾತ್ಮಾರ್ಥತ್ವಂ ಕಿಂತು ಸಮಸ್ತವಸ್ತ್ವನುಗತಸತ್ತಾಸಾಮಾನ್ಯಾರ್ಥತ್ವಂ ತಥಾ ಚೋಪಕ್ರಮಭೇದಾದ್ಭಿನ್ನಾರ್ಥತ್ವಮ್ । ಸ ಆತ್ಮಾ ತತ್ತ್ವಮಸೀತಿ ಚೋಪಸಂಹಾರ ಉಪಕ್ರಮಾನುರೋಧೇನ ಸಂಪತ್ತ್ಯರ್ಥತಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಃ । ತದ್ಧಿ ಸತ್ಸಾಮಾನ್ಯಂ ಪರಮಾತ್ಮತಯಾ ಸಂಪಾದನೀಯಮ್ । ತದ್ವಿಜ್ಞಾನೇನ ಚ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಂ ಮಹಾಸಾಮಾನ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ತಾಯಾಃ ಸಮಸ್ತವಸ್ತುವಿಸ್ತಾರವ್ಯಾಪಿತ್ವಾದಿತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ ಆತ್ಮಗೃಹೀತಿರ್ವಾಜಸನೇಯಿನಾಮಿವ ಛಾಂದೋಗ್ಯಾನಾಮಪ್ಯುತ್ತರಾತ್ಸ ಆತ್ಮಾ ತತ್ತ್ವಮಸೀತಿ ತಾದಾತ್ಮ್ಯೋಪದೇಶಾತ್ । ಅಸ್ತು ತಾವದಾತ್ಮವ್ಯಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಪಂಚಸ್ಯ ಸದಸತ್ತ್ವಾಭ್ಯಾಮನಿರ್ವಾಚ್ಯತಯಾ ನ ಸತ್ತ್ವಂ, ಸತ್ತ್ವಂ ತ್ವಾತ್ಮಧಾತೋರೇವ ತತ್ತ್ವೇನ ನಿರ್ವಾಚ್ಯತ್ವಾತ್ತಸ್ಮಾದಾತ್ಮೈವ ಸನ್ನಿತಿ । ಅಭ್ಯುಪೇತ್ಯಾಹ । ಸಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಸತ್ತಾಸಾಮಾನ್ಯಾಭಿಧಾಯಿತ್ವಾತ್ಪ್ರತಿವ್ಯಕ್ತಿ ಚ ತಸ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತೇರಾತ್ಮನಿ ಚಾನ್ಯತ್ರ ಚ ಸಚ್ಛಬ್ದಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ಸಂಶಯೇ ಸತ್ಯುಪಸಂಹಾರಾನುರೋಧೇನ ಸದೇವೇತ್ಯಾತ್ಮನ್ಯೇವಾವಸ್ಥಾಪ್ಯತೇ । ನೀತಾರ್ಥೋಪಕ್ರಮಾನುರೋಧೇನ ಹ್ಯುಪಸಂಹಾರವರ್ಣನಾ ನ ಪುನಃ ಸಂದಿಗ್ಧಾರ್ಥೇನೋಪಕ್ರಮೇಣೋಪಸಂಹಾರೋ ವರ್ಣನೀಯಃ । ಅಪಿಚ ಸಂಪತ್ತೌ ಫಲಂ ಕಲ್ಪನೀಯಮ್ । ನಚ ಸಾಮಾನ್ಯಮಾತ್ರೇ ಜ್ಞಾತೇ ವಿಶೇಷಜ್ಞಾನಸಂಭವಃ । ನ ಖಲ್ವಾಕಾರಾದ್ವೃಕ್ಷೇ ಜ್ಞಾತೇ ಶಿಂಶಪಾದಯಸ್ತದ್ವಿಶೇಷಾ ಜ್ಞಾತಾ ಭವಂತಿ । ತದೇವಮವಧಾರಣಾದಿ ಸರ್ವಮನಾತ್ಮಾರ್ಥತ್ವೇ ಸ್ಯಾದನುಪಪನ್ನಮಿತಿ ಛಾಂದೋಗ್ಯಸ್ಯಾತ್ಮಾರ್ಥತ್ವಮೇವೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಅತ್ರ ಚ ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೋಪಾಸನಾ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತು ಬ್ರಹ್ಮಭಾವನೇತಿ ॥ ೧೬ ॥
ಅನ್ವಯಾದಿತಿ ಚೇತ್ಸ್ಯಾದವಧಾರಣಾತ್ ॥ ೧೭ ॥
ಆತ್ಮಗೃಹೀತಿರಿತರವದುತ್ತರಾತ್ ॥೧೬॥ ಪೂರ್ವತ್ರ ವಾಕ್ಯಭೇದಪ್ರಸಂಗಾದರ್ಥಾದಿಪರತ್ವಂ ನಿರಸ್ತಂ , ತರ್ಹಿ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೇ ಸಕಲಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾನ್ವಯೇನ ವಾಕ್ಯಭೇದಾಭಾವಾತ್ತತ್ಪರತ್ವಂ ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾತ್ರಾಶಂಕತೇ ।
ನನು - ಏಕ ಏವಾಗ್ರ ಆಸೀದಿತಿ ಪ್ರಾಗುತ್ಪತ್ತೇರಾತ್ಮೈಕತ್ವಾವಧಾರಣಾದೈಕ್ಷತೇತೀಕ್ಷಿತೃತ್ವಶ್ರವಣಾಚ್ಚ ಪರಮೇಶ್ವರೇ ಗಮ್ಯಮಾನೇ ಕಥಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಶಂಕಾ ? ಅತ ಆಹ –
ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯೋರಿತಿ ।
ಆತ್ಮಾ ವೇತಿ ವಾಕ್ಯಂ , ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಪರಂ ಮಹಾಭೂತಸೃಷ್ಠ್ಯವಿಷಯತ್ವೇ ಸತಿ ಲೋಕಸೃಷ್ಟಿವಿಷಯತ್ವಾತ್ , ‘‘ಆತ್ಮೈವೇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್ಪುರುಷವಿಧಃ’’ ‘‘ಸ ವೈ ಶರೀರೀ ಪ್ರಥಮ’’ ಇತಿ ಚ ವಾಕ್ಯವದಿತ್ಯನುಮಾನಾತ್ತು ಲಿಂಗದ್ವಯಮನ್ಯಥಾ ನಿಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಲೋಕಸೃಷ್ಟಿರುಪಲಭ್ಯಮಾನಾಽವಾಂತರೇಶ್ವರಕಾರ್ಯಾ ಸತೀ ಏಕತ್ವಾವಧಾರಣಾದಿಕಮವಾಂತರೇಶ್ವರಸಂಬಂಧಿತಯಾ ಗಮಯತೀತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಅನುಮಾನಸ್ಯ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯೋರಿತ್ಯಾದಿನಾಽನ್ವಯವ್ಯಾಪ್ತಿರುಕ್ತಾ , ಇದಾನೀಂ ವ್ಯತಿರೇಕವ್ಯಾಪ್ತಿಮಾಹ –
ಪರಮೇಶ್ವರಸರ್ಗಸ್ಯೇತಿ ।
ಪಾರಮೇಶ್ವರಲಿಂಗದ್ವಯಸ್ಯಾನ್ಯಥಾನಯನಪ್ರಕಾರಮೇವ ದರ್ಶಯತಿ –
ಅಸ್ತಿ ಹೀತಿ ।
ಸಂದಂಶನ್ಯಾಯಂ ವಕ್ತುಂ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯಮನುಸಂಧತ್ತೇ –
ಅಪಿ ಚೈತಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಅಥಾತೋ ರೇತಸಃ ಸೃಷ್ಟಿಃ ಪ್ರಜಾಪತೇ ರೇತೋ ದೇವಾ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಪ್ರಜಾಪತಿಕರ್ತೃಕಾ ಸೃಷ್ಟಿರುಕ್ತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉತ್ತರವಾಕ್ಯಮಾಲೋಚಯತಿ –
ಅಪಿ ಚ ತಾಭ್ಯ ಇತಿ ।
ಅತ್ರಾಪಿ ದೃಷ್ಟ ಇತಿ ।
ಆತ್ಮೈವೇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್ಪುರುಷವಿಧ ಇತಿ ವಾಕ್ಯೇ ದೃಷ್ಟ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಆತ್ಮೈವೇತಿ ಪದಂ ಯಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಭಾವಸ್ತತ್ತ್ವಮ್ ।
ಮಹಾಭೂತಾವಿಷಯತ್ವೇ ಸತಿ ಲೋಕಸೃಷ್ಟಿವಿಷಯತ್ವಾದಿತಿ ಹೇತೋರ್ವಿಶೇಷಣಾಸಿದ್ಧಿಮಾಹ –
ನ ಚ ಮಹಾಭೂತಸೃಷ್ಟೀತಿ ।
ಇಹಾಪಿ ಮಹಾಭೂತಾನಿ ಸೃಷ್ಟ್ವೇತಿ ಕಲ್ಪನೀಯಮಿತಿ । ಅನೇನ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಮಹಾಭೂತಸರ್ಗೋಪಸಂಹಾರಾತ್ಪಾದಸಂಗತಿಃ । ಸೂತ್ರಿತಸರ್ಗಸ್ಯ ಮಹಾಭೂತಾದಿತ್ವಂ ಯಚ್ಛ್ರುತ್ಯಂತರೇ ಶ್ರುತಂ ತಸ್ಮಿನ್ ಶೈಥಿಲ್ಯಂ ನಾದರಣೀಯಂ , ಕಿಂ ತು ತಸ್ಯೇಹೋಪಸಂಹಾರಃ ಕಾರ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಔಪಯಿಕತ್ವಮುಪಯೋಗಿತ್ವಮ್ ।
ಮಹಾಭೂತಾನುಪಸಂಹಾರೇಽಪಿ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಪ್ರತ್ಯೇತುಂ ಶಕ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –
ನ ಚ ಲೋಕಸರ್ಗೋಽಪೀತಿ ।
ಅತ್ರೈವೋಕ್ತಮಿತಿ ।
ಅಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಶಾಸ್ತ್ರೇ ಸಂಜ್ಞಾಮೂರ್ತಿಕ್ಲೃಪ್ತ್ಯಾ (ಬ್ರ.ಅ.೨.ಪಾ.೪.ಸೂ.೨೦) ದ್ಯಧಿಕರಣೇಷ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪರಿಷ್ಟಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಏಷ ಬ್ರಹ್ಮೈಷ ಇಂದ್ರ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಇದಂ ಜಗದಗ್ರೇ ಸೃಷ್ಟೇಃ ಪ್ರಾಗಾತ್ಮಾ ಏಕ ಏವಾಸೀತ್ । ಏವಕಾರಾಸ್ತು ಸತ್ಯಪ್ಯಾತ್ಮತಾದಾತ್ಮ್ಯೇ ಇದಾನೀಮಿವ ವಿಶೇಷಾವಸ್ಥಾಯಾ ನಿಷೇಧಾರ್ಥಃ । ಮಿಷನ್ನಿಮೇಷವ್ಯಾಪಾರವಚ್ಚೇತನಂ ತಚ್ಚಾಮಿಷತೋಽಪ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಮ್ । ಈಕ್ಷತ ಐಕ್ಷತ । ಆಡಭಾವಃ ಛಾಂದಸಃ । ಕಥಮೀಕ್ಷಿತವಾನ್ । ಲೋಕಾನ್ ನು ಸೃಜೈ ಸ್ರಕ್ಷ್ಯಾಮೀತಿ । ಲೋಕಾ ಏವೋಚ್ಯಂತೇ ಅಂಭ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಂಭಃಪ್ರಭೃತೀನ್ ಸ್ವಯಮೇವ ಶ್ರುತಿರ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ – ‘‘ಅದೋಽಂಭಃ ಪರೇಣ ದಿವಂ ದ್ಯೌಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಽಂತರಿಕ್ಷಂ ಮರೀಚಯಃ ಪೃಥಿವೀ ಮರೋ ಯಾ ಅಧಸ್ತಾತ್ತಾ ಆಪ’’ ಇತಿ । ಅದಸ್ತದಂಭಃ ಯತ್ಪರೇಣ ದಿವಂ ದಿವಃ ಪರಸ್ತಾದ್ವರ್ತತೇ ತಸ್ಯ ಚ ಪರಸ್ತಾದ್ವರ್ತಮಾನಸ್ಯ ದ್ಯೌಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ಆಶ್ರಯಃ ಸಾಽಪ್ಯಂಭಃಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾ ದಿವಮಾರಭ್ಯೋಪರಿತನಲೋಕಾಶ್ಚಾಂದಮಸೈರಂಭೋಭಿರಭಿವ್ಯಾಪ್ತತ್ವಾದಂಭ ಉಚ್ಯಂತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಂತರಿಕ್ಷಲೋಕಃ ಸವಿತೃಮರೀಚಿವ್ಯಾಪ್ತತ್ವಾನ್ಮರೀಚಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ಥಾನಭೇದಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಬಹುವಚನಮ್ । ಮ್ರಿಯಂತೇಽಸ್ಮಿನ್ ಭೂತಾನೀತಿ ಪೃಥಿವೀಲೋಕೋ ಮರಃ , ಯಾಃ ಪೃಥಿವ್ಯಾಃ ಅಧಸ್ತಾತ್ತಾ ಆಪಃ ಪಾತಾಲಾನಿ । ತೇಷಾಮಬ್ಬಾಹುಲ್ಯಾದ್ವಿಧೇಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಸ್ತ್ರೀಲಿಂಗತ್ವಮ್ । ಆತ್ಮಾ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಃ ಪುರುಷವಿಧಃ ಪುರುಷಪ್ರಕಾರಃ ಶಿರಃಪಾಣ್ಯಾದಿಮಾನ್ಪ್ರಜಾಪತೇಃ ರೇತಃಕಾರ್ಯಂ ದೇವಾಃ । ಪ್ರಜಾಪತಿಃ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಾಧಿಷ್ಠಾತ್ರೀರಗ್ನ್ಯಾದ್ಯಾ ದೇವತಾ ವಾಗಾದಿಭಿಃ ಸಹ ಸೃಷ್ಟವಾನ್ । ತಾಶ್ಚ ತಂ ಪ್ರತಿ ಭೋಗಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಶರೀರಮಯಾಚಂತ । ಸ ಚ ತಾಭ್ಯೋ ಗಾಂ ಗೋಶರೀರಮಾನೀತವಾನ್ । ತಥಾಽಶ್ವಶರೀರಂ ಪುರುಷಶರೀರಂ ಚ । ತತಸ್ತಾ ದೇವತಾಃ ಸೋಽಬ್ರವೀದ್ ಯಥಾಯತನಂ ಯಥಾಚಕ್ಷುರಾದಿಸ್ಥಾನಮ್ ಅಸ್ಮಿನ್ ಶರೀರೇ ಪ್ರವಿಶತೇತಿ । ಸ ಈಶ್ವರ ಏತಮೇವ ಸೀಮಾನಂ ಮೂರ್ಧ್ನಃ ಕೇಶವಿಭಾಗಾವಸಾನಂ ವಿದಾರ್ಯ ಛಿದ್ರಂ ಕೃತ್ವಾ ಏತಯಾ ದ್ವಾರಾ ಬ್ರಹ್ಮರಂಧ್ರಸಂಜ್ಞಯಾ ಶರೀರಂ ಪ್ರಾಪದ್ಯತ ಪ್ರಾಪ್ತವಾನ್ । ಸ ಶರೀರೇ ಪ್ರವಿಷ್ಟ ಈಶ್ವರ ಏತಮೇವ ಶರೀರಾಂತರ್ಗತಂ ಸ್ವಾತ್ಮಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತತಮಂ ತಕಾರ ಏಕೋ ಲುಪ್ತೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ । ತತತಮಂ ವ್ಯಾಪ್ತತಮಂ ಯದ್ ಬ್ರಹ್ಮ ತದ್ರೂಪೇಣೈತಮಾತ್ಮಾನಮ್ ಅಪಶ್ಯದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಃ ಶರೀರೇ ಪ್ರವಿಷ್ಟಃ ಪರಮೇಶ್ವರ ಏಷ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಪ್ರಜಾಪತಿರ್ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೋಽಪ್ಯೇಷ ಏವ ಪ್ರಜ್ಞಾ ಬ್ರಹ್ಮಚೈತನ್ಯಂ ನೀಯತೇಽನೇನೇತಿ ನೇತ್ರಂ ನಿಯಂತೃ ಯಸ್ಯ ತತ್ಪ್ರಜ್ಞಾನೇತ್ರಮ್ । ಪ್ರಜ್ಞಾನೇ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವಾಧಿಷ್ಠಾನೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮ್ ।ಲೋಕೋಽಪಿ ಭೂರಾದಿಪ್ರಜ್ಞಾನೇತ್ರಃ ಪ್ರಜ್ಞಾನಿಯಂತೃಕಃ । ಸೈವ ಪ್ರಜ್ಞಾ ಸರ್ವಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಽಧಿಷ್ಠಾನಮ್ । ತಚ್ಚ ಪ್ರಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ॥೧೬॥೧೭॥
ಪೂರ್ವವರ್ಣಕೇ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಗುಣೋಪಸಂಹಾರಾನಿರೂಪಣಾತ್ಪಾದಸಂಗತಿಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ವರ್ಣಕಾಂತರಮಾರಭತೇ –
ಅಪರಃ ಕಲ್ಪ ಇತಿ ।
ಕಲ್ಪಃ ಪ್ರಕಾರಃ ।
ಪೂರ್ವತ್ರ ವಾಕ್ಯೈಕ್ಯಬಲಾದರ್ಥಾದಿಪರತ್ವಮವಿವಕ್ಷಿತ್ವಾ ವಿಧ್ಯೈಕ್ಯಮುಕ್ತಮ್ , ಅತ್ರ ತು ಭಿನ್ನಾರ್ಥೋಪಕ್ರಮೇಣ ವಾಕ್ಯಭೇದಾದ್ವಿದ್ಯಾಭೇದ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ –
ತತ್ರ ಸಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯೇತಿ ।
ಉಪಕ್ರಮಭೇದಾದ್ಭಿನ್ನಾರ್ಥತ್ವಮಿತಿ ।
ಆತ್ಮೋಪಕ್ರಮವಾಜಸನೇಯಿವಾಕ್ಯಾದ್ ಭಿನ್ನಾರ್ಥತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಸ ಆತ್ಮೇತ್ಯುಪಸಂಹಾರಾದುಪಕ್ರಮಸ್ಯಾಪ್ಯಾತ್ಮಪರತ್ವಮಸ್ತು , ನೇತ್ಯಾಹ –
ಸ ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಅಸಂಜಾತವಿರೋಧೋಪಕ್ರಮಾತ್ಸಂಜಾತವಿರೋಧ ಉಪಸಂಹಾರಃ ಸತ್ತಾಸಾಮಾನ್ಯೇ ಪರಮಾತ್ಮದೃಷ್ಠ್ಯಧ್ಯಾಸಪರತ್ವೇನ ನೇತವ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವದ್ವಯಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತ್ವಪರತ್ವಾಭಾವೇ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಕಥಮೇಕವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ಸದುಪಕ್ರಮಾದಪ್ಯಾದೌ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಾ ಘಟತೇ ? ಅತ ಆಹ –
ತದ್ವಿಜ್ಞಾನೇನ ಚೇತಿ ।
ನನು ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ಉಪಕ್ರಮ ಏವಾತ್ಮಪರಃ ; ಆತ್ಮಾನ ಏವ ಸತ್ತ್ವೇನ ಸಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯಾಕಾಶಶಬ್ದವದ್ವ್ಯಕ್ತಿವಾಚಿತ್ವೇನಾಸಂದಿಗ್ಧಾರ್ಥತ್ವಾತ್ , ತತ್ರ ಕಿಮಿತ್ಯುಪಸಂಹಾರಗತಾತ್ಮತಾದಾತ್ಮ್ಯಪರಾಮರ್ಶೋ ಭಾಷ್ಯಕಾರೈರಾಶ್ರಿತಃ ? ಅತ ಆಹ –
ಅಸ್ತು ತಾವದಿತಿ ।
ಆತ್ಮೈವ ಸನ್ನಿತ್ಯೇತದಸ್ತು ತಾವದಿತಿ ಯೋಜನಾ । ಅಭ್ಯುಪೇತ್ಯಾಪಿ ಸಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಸಾಮಾನ್ಯವಚನತ್ವಂ ತಾದಾತ್ಮ್ಯೋಪದೇಶಾದಿತಿ ಹೇತುಮಾಹೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ಸಾಮಾನ್ಯವಚನತ್ವೇಽಭ್ಯುಪೇತೇ ವಾಕ್ಯಶೇಷಸ್ಯ ನಿರ್ಣಾಯಕತ್ವಮಾಹ –
ಸಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯೇತಿ ।
ಸದೇವೇತ್ಯೇತದ್ವಾಕ್ಯಮಾತ್ಮನ್ಯೇವ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಕ್ವಚಿದುಪಕ್ರಮಾದುಪಸಂಹಾರೋಽಪಿ ನಿರ್ಣೀಯತೇ , ಯಥಾ ವೇದೋಪಕ್ರಮಾದೃಗಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ವೇದಪರತ್ವಂ , ತದ್ವದಿಹ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದತ ಅಹ –
ನೀತಾರ್ಥೇತಿ ।
ನಿರ್ಣೀತಾರ್ಥೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅದೃಷ್ಟಫಲಕಲ್ಪನಾಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚ ನ ಸತ್ತಾಯಾಮಾತ್ಮಸಂಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ –
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಕಿಂಚಾಸ್ತು ನಾಮೋಪಕ್ರಮಾದುಪಸಂಹಾರನಿರ್ಣಯಃ , ಸದುಪಕ್ರಮಾದಪಿ ಪ್ರಾಕ್ತನಾದೇಕವಿಜ್ಞಾನಹೇತುಕಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಪರಮಾತ್ಮಪರತ್ವಂ ವಾಕ್ಯಸ್ಯೇತ್ಯಾಹ –
ನ ಚೇತಿ ।
ವರ್ಣಕದ್ವಯಪ್ರಯೋಜನಂ ವಿಭಜತೇ –
ಅತ್ರ ಚ ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ।
ಪೂರ್ವವರ್ಣಕಗತಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ऎತರೇಯಕವಾಕ್ಯಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭೋಪಾಸ್ತಿಪರಮ್ । ತತ್ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತು ತದ್ವಾಕ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಭಾವನಾಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನದ್ವಾರೇಣಾರ್ಥಾತ್ ತದ್ಭಾವನಾಯಾಂ ಪುರುಷಪ್ರವೃತ್ತಿಹೇತುರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಸ್ಮಿಂಸ್ತು ವರ್ಣಕೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಛಾಂದೋಗ್ಯವಾಕ್ಯಂ ಸತ್ತಾಸಾಮಾನ್ಯೇ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಸಂಪತ್ತ್ಯರ್ಥಂ , ವಾಜಸನೇಯಿವಾಕ್ಯಂ ತ್ವಾತ್ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮತ್ವಗೋಚರಮಿತಿ ವಿದ್ಯಾಭೇದಃ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ದ್ವೇ ಅಪಿ ವಾಕ್ಯೇ ಪ್ರತ್ಯಗ್ಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಗೋಚರೇ ಇತಿ ಭೇದೋಽನಂತರೋಕ್ತತ್ವಾತ್ ಜ್ಞಾಯತ ಏವೇತಿ ನೋಕ್ತಃ । ಶ್ರುತಿದ್ವಯೇಽಪಿ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯೇ ಸದಾತ್ಮಭ್ಯಾಮುಪಕ್ರಮಃ । ಕೃತಃ ಕಿಮಿತಿ ತತ್ರೋಚುರಾಚಾರ್ಯಾ ನ್ಯಾಯಸಂಗ್ರಹೇ ?॥ ತದ್ಯಥಾ - ತತ್ತ್ವಂಪದಯೋಃ ಶ್ರೌತಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಸ್ಯ ವಾಚ್ಯಾರ್ಥೇ ಭೇದಾದನುಪಪತ್ತೌ ತತ್ಪರಿಹಾರಾಯ ಲಕ್ಷಣಾಽಽಶ್ರೀಯತೇ । ತತ್ರ ಲಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾವಪಿ ತತ್ತ್ವಮರ್ಥೌ ಯದಿ ಭೇದೇನೈವ ಲಕ್ಷ್ಯೇತೇ , ತರ್ಹಿ ತತ್ರಾಪಿ ಲಕ್ಷಣಾಂತರಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯನವಸ್ಥಾ ಸ್ಯಾತ್ , ಸಾ ಮಾ ಭೂದಿತಿ ಲಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾರ್ಥೈಕ್ಯಮೇವ ಯುಕ್ತಮ್ । ತತಸ್ತ್ವಂಪದಾರ್ಥೋ ಬ್ರಹ್ಮಪರ್ಯಂತಸ್ತತ್ಪದಾರ್ಥೋಽಪಿ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಪರ್ಯಂತೋ ಲಕ್ಷಣೀಯಃ । ತಥಾ ಚ ವಾಜಸನೇಯಿವಾಕ್ಯಂ ತ್ವಮರ್ಥಂ ತದರ್ಥಪರ್ಯಂತಂ ಲಕ್ಷಯತಿ , ಛಾಂದೋಗ್ಯವಾಕ್ಯಂ ತು ತದರ್ಥಂ ತ್ವಮರ್ಥಪರ್ಯಂತಂ ಲಕ್ಷಯತೀತ್ಯರ್ಥೈಕ್ಯಾದ್ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಮಿತಿ ॥೧೬॥೧೭॥