కార్యాఖ్యానాదపూర్వమ్ ।
విషయమాహ –
ఛన్దోగా వాజసనేయినశ్చేతి ।
అననం ప్రాణనమనః ప్రాణః తం ప్రాణమనగ్నం కుర్వన్తః ।
అనగ్నతాచిన్తనమితి ।
మన్యన్త ఇతి మననం జ్ఞానం తద్వ్యానపర్యన్తమితి చిన్తనముక్తమ్ ।
సంశయమాహ –
తత్కిమితి ।
ఖురరవమాత్రేణాపాతత ఉభయవిధానపక్షం గృహీత్వా మధ్యమం పక్షమాలమ్బతే పూర్వపక్షీ –
అథవాచమనమేవేతి ।
యద్యేవమనగ్నతాసఙ్కీర్తనస్య కిం ప్రయోజనమిత్యత ఆహ –
తస్యైవ తు స్తుత్యర్థమితి ।
అయమభిసన్ధిఃయద్యపి స్మార్తం ప్రాయత్యార్థమాచమనమస్తి తథాపి ప్రాణోపాసనప్రకరణేఽవిధానాత్తదఙ్గత్వేనాప్రాప్తమితి విధానమర్థవద్భవతి, అనృతవదనప్రతిషేధ ఇవ స్మార్తే జ్యోతిష్టోమప్రకరణే సమామ్నాతో నానృతం వదేదితి ప్రతిషేధో జ్యోతిష్టోమాఙ్గతయార్థవానితి ।
రాద్ధాన్తమాహ –
ఎవం ప్రాప్త ఇతి ।
చోదయతి –
నన్వియం శ్రుతిరితి ।
పరిహరతి –
నేతి ।
తుల్యార్థయోర్మూలమూలిభావో నాతుల్యార్థయోరిత్యర్థః ।
అభిప్రాయస్థం పూర్వపక్షబీజం నిరాకరోతి –
న చేయం శ్రుతిరితి ।
క్రత్వర్థపురుషార్థయోరనృతవదనప్రతిషేధయోర్యుక్తమపౌనరుక్తమ్ । ఇహ తు స్మార్తవాచమనం సకలకర్మాఙ్గతయా విహితం ప్రాణోపాసనాఙ్గమపీతి వ్యాపకేన స్మార్తేనాచమనవిధినా పునరుక్తత్వాదనర్థకమ్ । నచ స్మార్తస్యానేన పౌనరుక్త్యం తస్య చ వ్యాపకత్వాదేతస్య చ ప్రతినియతవిషయత్వాదితి ।
మధ్యమం పక్షమపాకృత్య ప్రథమపక్షమపాకరోతి –
అత ఎవ చ నోభయవిధానమ్ ।
యుక్త్యన్తరమాహ –
ఉభయవిధానే చేతి ।
ఉపసంహరతి –
తస్మాత్ప్రాప్తమేవేతి ।
న చాయమనగ్నతావాద ఇతి ।
స్తోతవ్యాభావే స్తుతిర్నోపపద్యత ఇత్యర్థః । అపిచ మానాన్తరప్రాప్తేనాప్రాప్తం విధేయం స్తూయేత । న చానగ్నతాసఙ్కల్పోఽన్యతః ప్రాప్తో యతః స్తావకో భవేత్ ।
న చాచమనమన్యతోఽప్రాప్తం యేన విధేయం సత్స్తూయేతేత్యాహ –
స్వయం చానగ్నతాసఙ్కల్పస్యేతి ।
అపి చైకస్య కర్మణ ఎకార్థతైవేత్యుచితం తస్య బలవత్ప్రమాణవశాదనన్యగతిత్వే సత్యనేకార్థతా కల్ప్యతే ।
సఙ్కల్పే తు కర్మాన్తరే విధీయమానే నాయం దోష ఇత్యాహ –
న చైవం సత్యేకస్యాచమనస్యేతి ।
అపిచ దృష్టిచోదనాసాహచర్యాద్దృష్టిచోదనైవ న్యాయ్యా న చాచమనచోదనేత్యాహ –
అపిచ యదిదం కిఞ్చేతి ।
యథా హి శ్వాదిమర్యాదస్యాన్నస్యాత్తుమశక్యత్వాదన్నదృష్టిశ్చోద్యతే ఎవమిహాప్యపాం పరిధానాసమ్భవాద్దృష్టిరేవ చోద్యత ఇత్యన్నదృష్టివిధిసాహచర్యాద్గమ్యతే । అశబ్దత్వం చ యద్యపి దృష్ట్యభ్యవహారయోస్తుల్యం తథాపి దృష్టిః శాబ్దదృశ్యనాన్తరీయకతయా సాక్షాచ్ఛబ్దేన క్రియమాణోపలభ్యతే । అభ్యవహారస్త్వధ్యాహరణీయః కథఞ్చిద్యోగ్యతామాత్రేణేతి విశేషః । కిఞ్చ ఛాన్దోగ్యానాం వాజసనేయినాం చాచమనే ప్రాయేణాచామన్తీతి వర్తమానాపదేశః ఎవం యత్రాపి విధివిభక్తిస్తత్రాపి జర్తిలయవాగ్వవా వా జుహుయాదితివద్విధిత్వమవివక్షితమ్ ।
మన్యన్త ఇతి త్వత్ప్రాప్తార్థత్వాత్సమిధో యజతీత్యాదివద్విధిరేవేత్యాహ –
అపిచాచామన్తీతి ।
శేషమతిరోహితార్థమ్ ॥ ౧౮ ॥
కార్యాఖ్యానాదపూర్వమ్ ॥౧౮॥ సన్దిగ్ధసదుపక్రమస్య వాక్యశేషాన్నిర్ణయవదశిష్యన్త ఆచామన్తీత్యాదేర్వర్తమానాపదేశత్వేన విధిత్వసన్దేహే సత్యశిష్యన్నాచామేదిత్యాదివాక్యశేషాదాచమనవిధిపరత్వం నిర్ణయమితి పూర్వపక్షణాత్సఙ్గతిః ।
అనశబ్దస్య ప్రాణవృత్తౌ యోగమాహ –
అననమితి ।
అననం చేష్టాం కరోతీత్యన ఇత్యర్థః ।
‘అనగ్నం కుర్వన్తో మన్యన్తే’ ఇతి శ్రుతౌ మన్యతేర్జ్ఞానార్థత్వాద్ భాష్యే చిన్తనత్వేన వ్యాఖ్యాయ నిర్దేశో న యుక్తః ; చిన్తనశబ్దస్య ధ్యానవాచిత్వాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
తద్ధ్యానపర్యన్తమితి ।
అనగ్నతావదస్య స్తుత్యర్థత్వేనోపపత్తౌ సత్యాం వాక్యభేదకల్పనానుపపత్తేరుభయవిధిత్వమశక్యశఙ్కమిత్యభిప్రేత్యాహ –
ఖురరవమాత్రేణేతి ।
యథా హ్యనిర్ణీయైవ ఖురశబ్దమాత్రేణాశ్వో ధావతీత్యుచ్యతే ఎవమిదమపీత్యర్థః ।
సిద్ధాన్తబీజమాశఙ్క్య పైహరతి –
యద్యపీతి ।
అనృతవదనప్రతిషేధే ఇతి స్మార్తే ఇతి చ ద్వే సప్తమ్యావనాదరార్థే । సత్యపి స్మార్తేఽనృతవదనప్రతిషేధే తమనాదృత్య యథా నానృతం వదేదితి ప్రతిషేధో జ్యోతిష్టోమాఙ్గత్వేనార్థవాంస్తథాఽఽచమనవిధిరపి ప్రాణోపాస్త్యఙ్గత్వేనార్థవానిత్యర్థః ।
స్మార్తోఽనృతవదనప్రతిషేధః పురుషార్థత్వాజ్జ్యోతిష్టోమే న ప్రాప్నోతీతి జ్యోతిష్టోమే పృథక్ప్రతిషేధోఽర్థవాన్ , ఆచమనవిధిస్తు స్మార్తో ‘ద్విజో నిత్యముపస్పృశే’దిత్యాదిః కలకర్మగోచరః ప్రాణోపాసనేఽపి ప్రాప్నోతీతి తదఙ్గాచమనవిషయత్వే శ్రుతేరనువాదకత్వం స్యాదిత్యాహ –
క్రత్వర్థపురుషార్థయోరిత్యాదినా ।
నను నిత్యశ్రుత్యర్థానువాదిత్వమనిత్యాయాః స్మృతేః కిం న స్యాదత ఆహ –
న చ స్మార్తస్యేతి ।
స్మృత్యనుమితశ్రుతేర్వ్యాపకవిషయత్వాత్తత్సిద్ధార్థానువాదినీ శ్రుతిః స్మృత్యపేక్షయాఽప్యనువాదినీ స్యాదిత్యర్థః । అత ఎవాచమనస్యాన్యతః ప్రాప్తత్వాదాచమనవాసోదృష్ట్యోరుభయోరపి న విధానమిత్యర్థః ।
ప్రథమపక్షం నిరాకృత్య పునరపి మధ్యమే పక్షేఽధికం దూషణం వక్తుం న చాయమిత్యాదిభాష్యం వ్యాచష్టే –
స్తోతవ్యాభావ ఇత్యాదినా ।
ఆచమనపర్యాలోచనయాఽనగ్నతా వాదో న స్తుత్యర్థ ఇత్యుక్తమ్ , అనగ్నతాసఙ్కల్పపర్యాలోచనయాప్యేవమేవేత్యాహ –
అపి చ మానాన్తరేతి ।
స్తావకః స్తుతిహేతురిత్యర్థః ।
ఆచమనస్యాన్యతః ప్రాప్తిముక్తాం నిగమయతి –
న చాచమనమితి ।
ప్రాణవిద్యాఙ్గత్వేన యదా ఆచమనం విధీయతే , న త్వనూద్యతే , తదా నైమిత్తికే నిత్యాధికారస్య ప్రసఙ్గసిద్ధేరావృత్త్యనాక్షేపాచ్ఛుద్ధ్యర్థత్వం ప్రాణవిద్యోపకారార్థత్వం చేత్యుభయార్థత్వమాచమనస్య స్యాత్ ।
సిద్ధాన్తే త్వాచమనానువాదేన వాసోదృష్టేర్విధానాన్నాయం ప్రసఙ్గః ; దృష్టేః శుద్ధ్యర్థాచమనసంబన్ధస్యానువాదసామర్థ్యసిద్ధేరకల్ప్యత్వాదిత్యేవమర్థపరత్వేన భాష్యం వ్యాచష్టే –
అపి చైకస్య కర్మణ ఇతి ।
పరిధానార్థతా చేతి భాష్యే పరిధానశబ్దః పరిదధతీతి శ్రుతిగతపరిధానం వదన్నుపకారపరః ।
అశబ్దత్వాన్న సర్వాన్నాభ్యవహారశ్చోద్యత ఇతి భాష్యోక్తమయుక్తమ్ , సర్వాన్నదృష్టేరపి సిద్ధాన్తసంమతాయా అశ్రుతత్వాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
అశబ్దత్వం చేతి ।
శబ్దం దృశ్యం శబ్దప్రకాశితం జ్ఞేయం ప్రాణస్య సర్వాన్నత్వం తన్నాన్తరీయకత్వేన దృష్టిర్జ్ఞప్తిశబ్దేన క్రియమాణోపలభ్యతే , అభ్యవహారస్తు న క్రియతేఽపీతి న బుద్ధిస్థ ఇతి వైషమ్యమిత్యర్థః ।
కథంచిద్యోగ్యతామాత్రేణేతి ।
ప్రాణస్య సమస్తమన్నం శ్రుతం ప్రాణవిచ్చ తదాత్మని , తేనాపి సర్వమన్నమభ్యవహర్తవ్యమితి యోగ్యతామాత్రేణేత్యర్థః ।
ప్రాయేణేతి ।
మాధ్యన్దినానాం విధిదర్శనాత్ప్రాయశబ్దః ॥౧౮॥