ఆత్మగృహీతిరితరవదుత్తరాత్ ॥౧౬॥ పూర్వత్ర వాక్యభేదప్రసఙ్గాదర్థాదిపరత్వం నిరస్తం , తర్హి హిరణ్యగర్భే సకలస్య వాక్యస్యాన్వయేన వాక్యభేదాభావాత్తత్పరత్వం వాక్యస్యాత్రాశఙ్కతే ।

నను - ఎక ఎవాగ్ర ఆసీదితి ప్రాగుత్పత్తేరాత్మైకత్వావధారణాదైక్షతేతీక్షితృత్వశ్రవణాచ్చ పరమేశ్వరే గమ్యమానే కథం హిరణ్యగర్భశఙ్కా ? అత ఆహ –

శ్రుతిస్మృత్యోరితి ।

ఆత్మా వేతి వాక్యం , హిరణ్యగర్భపరం మహాభూతసృష్ఠ్యవిషయత్వే సతి లోకసృష్టివిషయత్వాత్ , ‘‘ఆత్మైవేదమగ్ర ఆసీత్పురుషవిధః’’ ‘‘స వై శరీరీ ప్రథమ’’ ఇతి చ వాక్యవదిత్యనుమానాత్తు లిఙ్గద్వయమన్యథా నియమిత్యర్థః । లోకసృష్టిరుపలభ్యమానాఽవాన్తరేశ్వరకార్యా సతీ ఎకత్వావధారణాదికమవాన్తరేశ్వరసంబన్ధితయా గమయతీతి యోజనా ।

అనుమానస్య శ్రుతిస్మృత్యోరిత్యాదినాఽన్వయవ్యాప్తిరుక్తా , ఇదానీం వ్యతిరేకవ్యాప్తిమాహ –

పరమేశ్వరసర్గస్యేతి ।

పారమేశ్వరలిఙ్గద్వయస్యాన్యథానయనప్రకారమేవ దర్శయతి –

అస్తి హీతి ।

సందంశన్యాయం వక్తుం పూర్వవాక్యమనుసంధత్తే –

అపి చైతస్మిన్నితి ।

అథాతో రేతసః సృష్టిః ప్రజాపతే రేతో దేవా ఇత్యాదినా ప్రజాపతికర్తృకా సృష్టిరుక్తేత్యర్థః ।

ఉత్తరవాక్యమాలోచయతి –

అపి చ తాభ్య ఇతి ।

అత్రాపి దృష్ట ఇతి ।

ఆత్మైవేదమగ్ర ఆసీత్పురుషవిధ ఇతి వాక్యే దృష్ట ఇత్యర్థః । ఆత్మైవేతి పదం యస్య తస్య భావస్తత్త్వమ్ ।

మహాభూతావిషయత్వే సతి లోకసృష్టివిషయత్వాదితి హేతోర్విశేషణాసిద్ధిమాహ –

న చ మహాభూతసృష్టీతి ।

ఇహాపి మహాభూతాని సృష్ట్వేతి కల్పనీయమితి । అనేన సిద్ధాన్తే మహాభూతసర్గోపసంహారాత్పాదసఙ్గతిః । సూత్రితసర్గస్య మహాభూతాదిత్వం యచ్ఛ్రుత్యన్తరే శ్రుతం తస్మిన్ శైథిల్యం నాదరణీయం , కిం తు తస్యేహోపసంహారః కార్య ఇత్యర్థః । ఔపయికత్వముపయోగిత్వమ్ ।

మహాభూతానుపసంహారేఽపి పరమాత్మా ప్రత్యేతుం శక్య ఇత్యాహ –

న చ లోకసర్గోఽపీతి ।

అత్రైవోక్తమితి ।

అస్మిన్నేవ శాస్త్రే సంజ్ఞామూర్తిక్లృప్త్యా (బ్ర.అ.౨.పా.౪.సూ.౨౦) ద్యధికరణేష్విత్యర్థః ।

ఉపరిష్టాచ్చేతి ।

ఎష బ్రహ్మైష ఇన్ద్ర ఇత్యాదివాక్యే ఇత్యర్థః । ఇదం జగదగ్రే సృష్టేః ప్రాగాత్మా ఎక ఎవాసీత్ । ఎవకారాస్తు సత్యప్యాత్మతాదాత్మ్యే ఇదానీమివ విశేషావస్థాయా నిషేధార్థః । మిషన్నిమేషవ్యాపారవచ్చేతనం తచ్చామిషతోఽప్యుపలక్షణమ్ । ఈక్షత ఐక్షత । ఆడభావః ఛాన్దసః । కథమీక్షితవాన్ । లోకాన్ ను సృజై స్రక్ష్యామీతి । లోకా ఎవోచ్యన్తే అమ్భ ఇత్యాదినా ।

అమ్భఃప్రభృతీన్ స్వయమేవ శ్రుతిర్వ్యాచష్టే – ‘‘అదోఽమ్భః పరేణ దివం ద్యౌః ప్రతిష్ఠాఽన్తరిక్షం మరీచయః పృథివీ మరో యా అధస్తాత్తా ఆప’’ ఇతి । అదస్తదమ్భః యత్పరేణ దివం దివః పరస్తాద్వర్తతే తస్య చ పరస్తాద్వర్తమానస్య ద్యౌః ప్రతిష్ఠా ఆశ్రయః సాఽప్యమ్భఃశబ్దవాచ్యా దివమారభ్యోపరితనలోకాశ్చాన్దమసైరమ్భోభిరభివ్యాప్తత్వాదమ్భ ఉచ్యన్తే ఇత్యర్థః । అన్తరిక్షలోకః సవితృమరీచివ్యాప్తత్వాన్మరీచయ ఇత్యర్థః । స్థానభేదాపేక్షయా బహువచనమ్ । మ్రియన్తేఽస్మిన్ భూతానీతి పృథివీలోకో మరః , యాః పృథివ్యాః అధస్తాత్తా ఆపః పాతాలాని । తేషామబ్బాహుల్యాద్విధేయాపేక్షయా స్త్రీలిఙ్గత్వమ్ । ఆత్మా హిరణ్యగర్భః పురుషవిధః పురుషప్రకారః శిరఃపాణ్యాదిమాన్ప్రజాపతేః రేతఃకార్యం దేవాః । ప్రజాపతిః కార్యకారణాధిష్ఠాత్రీరగ్న్యాద్యా దేవతా వాగాదిభిః సహ సృష్టవాన్ । తాశ్చ తం ప్రతి భోగసిద్ధ్యర్థం శరీరమయాచన్త । స చ తాభ్యో గాం గోశరీరమానీతవాన్ । తథాఽశ్వశరీరం పురుషశరీరం చ । తతస్తా దేవతాః సోఽబ్రవీద్ యథాయతనం యథాచక్షురాదిస్థానమ్ అస్మిన్ శరీరే ప్రవిశతేతి । స ఈశ్వర ఎతమేవ సీమానం మూర్ధ్నః కేశవిభాగావసానం విదార్య ఛిద్రం కృత్వా ఎతయా ద్వారా బ్రహ్మరన్ధ్రసంజ్ఞయా శరీరం ప్రాపద్యత ప్రాప్తవాన్ । స శరీరే ప్రవిష్ట ఈశ్వర ఎతమేవ శరీరాన్తర్గతం స్వాత్మానం బ్రహ్మ తతమం తకార ఎకో లుప్తో ద్రష్టవ్యః । తతతమం వ్యాప్తతమం యద్ బ్రహ్మ తద్రూపేణైతమాత్మానమ్ అపశ్యదిత్యర్థః । యః శరీరే ప్రవిష్టః పరమేశ్వర ఎష ఎవ బ్రహ్మ పరమాత్మా ప్రజాపతిర్హిరణ్యగర్భోఽప్యేష ఎవ ప్రజ్ఞా బ్రహ్మచైతన్యం నీయతేఽనేనేతి నేత్రం నియన్తృ యస్య తత్ప్రజ్ఞానేత్రమ్ । ప్రజ్ఞానే తస్మిన్నేవాధిష్ఠానే ప్రతిష్ఠితమ్ ।లోకోఽపి భూరాదిప్రజ్ఞానేత్రః ప్రజ్ఞానియన్తృకః । సైవ ప్రజ్ఞా సర్వస్య లోకస్య ప్రతిష్ఠాఽధిష్ఠానమ్ । తచ్చ ప్రజ్ఞానం బ్రహ్మ ॥౧౬॥౧౭॥

పూర్వవర్ణకే విద్యైక్యగుణోపసంహారానిరూపణాత్పాదసఙ్గతిసిద్ధ్యర్థం వర్ణకాన్తరమారభతే –

అపరః కల్ప ఇతి ।

కల్పః ప్రకారః ।

పూర్వత్ర వాక్యైక్యబలాదర్థాదిపరత్వమవివక్షిత్వా విధ్యైక్యముక్తమ్ , అత్ర తు భిన్నార్థోపక్రమేణ వాక్యభేదాద్విద్యాభేద ఇతి పూర్వపక్షయతి –

తత్ర సచ్ఛబ్దస్యేతి ।

ఉపక్రమభేదాద్భిన్నార్థత్వమితి ।

ఆత్మోపక్రమవాజసనేయివాక్యాద్ భిన్నార్థత్వమిత్యర్థః ।

నను స ఆత్మేత్యుపసంహారాదుపక్రమస్యాప్యాత్మపరత్వమస్తు , నేత్యాహ –

స ఆత్మేతి ।

అసంజాతవిరోధోపక్రమాత్సంజాతవిరోధ ఉపసంహారః సత్తాసామాన్యే పరమాత్మదృష్ఠ్యధ్యాసపరత్వేన నేతవ్య ఇత్యర్థః ।

నన్వద్వయబ్రహ్మాత్మత్వపరత్వాభావే వాక్యస్య కథమేకవిజ్ఞానాత్సర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞా సదుపక్రమాదప్యాదౌ నిర్దిష్టా ఘటతే ? అత ఆహ –

తద్విజ్ఞానేన చేతి ।

నను ఛాన్దోగ్యే ఉపక్రమ ఎవాత్మపరః ; ఆత్మాన ఎవ సత్త్వేన సచ్ఛబ్దస్యాకాశశబ్దవద్వ్యక్తివాచిత్వేనాసన్దిగ్ధార్థత్వాత్ , తత్ర కిమిత్యుపసంహారగతాత్మతాదాత్మ్యపరామర్శో భాష్యకారైరాశ్రితః ? అత ఆహ –

అస్తు తావదితి ।

ఆత్మైవ సన్నిత్యేతదస్తు తావదితి యోజనా । అభ్యుపేత్యాపి సచ్ఛబ్దస్య సామాన్యవచనత్వం తాదాత్మ్యోపదేశాదితి హేతుమాహేత్యర్థః ।

సచ్ఛబ్దస్య సామాన్యవచనత్వేఽభ్యుపేతే వాక్యశేషస్య నిర్ణాయకత్వమాహ –

సచ్ఛబ్దస్యేతి ।

సదేవేత్యేతద్వాక్యమాత్మన్యేవ వ్యవస్థాప్యత ఇత్యర్థః ।

నను క్వచిదుపక్రమాదుపసంహారోఽపి నిర్ణీయతే , యథా వేదోపక్రమాదృగాదిశబ్దానాం వేదపరత్వం , తద్వదిహ కిం న స్యాదత అహ –

నీతార్థేతి ।

నిర్ణీతార్థేత్యర్థః ।

అదృష్టఫలకల్పనాప్రసఙ్గాచ్చ న సత్తాయామాత్మసంపత్తిరిత్యాహ –

అపి చేతి ।

కించాస్తు నామోపక్రమాదుపసంహారనిర్ణయః , సదుపక్రమాదపి ప్రాక్తనాదేకవిజ్ఞానహేతుకసర్వవిజ్ఞానాత్పరమాత్మపరత్వం వాక్యస్యేత్యాహ –

న చేతి ।

వర్ణకద్వయప్రయోజనం విభజతే –

అత్ర చ పూర్వస్మిన్నితి ।

పూర్వవర్ణకగతపూర్వపక్షే ऎతరేయకవాక్యం హిరణ్యగర్భోపాస్తిపరమ్ । తత్సిద్ధాన్తే తు తద్వాక్యం బ్రహ్మభావనాపరం బ్రహ్మత్వప్రతిపాదనద్వారేణార్థాత్ తద్భావనాయాం పురుషప్రవృత్తిహేతురిత్యర్థః । అస్మింస్తు వర్ణకే పూర్వపక్షే ఛాన్దోగ్యవాక్యం సత్తాసామాన్యే బ్రహ్మత్వసంపత్త్యర్థం , వాజసనేయివాక్యం త్వాత్మనో బ్రహ్మత్వగోచరమితి విద్యాభేదః । సిద్ధాన్తే ద్వే అపి వాక్యే ప్రత్యగ్బ్రహ్మైక్యగోచరే ఇతి భేదోఽనన్తరోక్తత్వాత్ జ్ఞాయత ఎవేతి నోక్తః । శ్రుతిద్వయేఽపి విద్యైక్యే సదాత్మభ్యాముపక్రమః । కృతః కిమితి తత్రోచురాచార్యా న్యాయసంగ్రహే ?॥ తద్యథా - తత్త్వంపదయోః శ్రౌతసామానాధికరణ్యస్య వాచ్యార్థే భేదాదనుపపత్తౌ తత్పరిహారాయ లక్షణాఽఽశ్రీయతే । తత్ర లక్ష్యమాణావపి తత్త్వమర్థౌ యది భేదేనైవ లక్ష్యేతే , తర్హి తత్రాపి లక్షణాన్తరం స్యాదిత్యనవస్థా స్యాత్ , సా మా భూదితి లక్ష్యమాణార్థైక్యమేవ యుక్తమ్ । తతస్త్వంపదార్థో బ్రహ్మపర్యన్తస్తత్పదార్థోఽపి ప్రత్యగాత్మపర్యన్తో లక్షణీయః । తథా చ వాజసనేయివాక్యం త్వమర్థం తదర్థపర్యన్తం లక్షయతి , ఛాన్దోగ్యవాక్యం తు తదర్థం త్వమర్థపర్యన్తం లక్షయతీత్యర్థైక్యాద్విద్యైక్యమితి ॥౧౬॥౧౭॥

ఇత్యష్టమమాత్మగృహీత్యధికరణమ్ ॥