సమాన ఎవం చాభేదాత్ ।
ఇహాభ్యాసాధికరణన్యాయేన పూర్వః పక్షః । ద్వయోర్విద్యావిధ్యోరేకశాఖాగతయోరగృహ్మమాణవిశేషతయా కస్య కోఽనువాద ఇతి వినిశ్చయాభావాదజ్ఞాతజ్ఞాపనాప్రవృత్తప్రవర్తనారూపస్య చ విధిత్వస్య స్వరససిద్ధేరుభయత్రోపాసనాభేదః । నచ గుణాన్తరవిధానాయైకత్రానువాద ఉభయత్రాపి గుణాన్తరవిధానోపలబ్ధేర్వినిగమనాహేత్వభావాత్సమానగుణానభిధానప్రసఙ్గాచ్చ । తస్మాత్సమిధో యజతీత్యాదివదభ్యాసాదుపాసనాభేద ఇతి ప్రాప్త ఉచ్యతే - ఐకకర్మ్యమేకత్వేన ప్రత్యభిజ్ఞానాత్ । న చాగృహ్యమాణవిశేషతా । యత్ర భూయాంసో గుణా యస్య కర్మణో విధీయన్తే తత్ర తస్య ప్రధానస్య విధిరితరత్ర తు తదనువాదేన కతిపయగుణవిధిః । యథా యత్ర ఛత్రచామరపతాకాహాస్తికాశ్వీయశక్తీకయాష్టీకధానుష్కకార్పాణికప్రాసికపదాతిప్రచయస్తత్రాస్తి రాజేతి గమ్యతే న తు కతిపయగజవాజిపదాతిభాజి తదమాత్యే, తథేహాపి । న చైకత్ర విహితానాం గుణానామితరత్రోక్తిరనర్థికా ప్రత్యభిజ్ఞానదార్ఢ్యార్థత్వాత్ । అస్తు వాస్మిన్నిత్యానువాదో నహ్యనువాదానామవశ్యం సర్వత్ర ప్రయోజనవత్త్వమ్ । అనువాదమాత్రస్యాపి తత్ర తత్రోపలబ్ధేః । తస్మాత్తదేవ బృహదారణ్యకేఽప్యుపాసనం తద్గుణేనోపసంహారాదితి సిద్ధమ్ ॥ ౧౯ ॥
సమాన ఎవం చోభేదాత్ ॥౧౯॥
పూర్వత్ర ప్రాప్తాచమనానువాదేనానగ్నతాచిన్తనం విధేయమిత్యుక్తమ్ , ఇహ తు వాక్యయోః కస్య విధిత్వం కస్య వానువాదత్వమిత్యనిశ్చయాద్ ద్వయోరపి విద్యావిధిత్వమితి పూర్వపక్షమాహ –
ఇహేతి ।
అభ్యాసాధికరణన్యాయమేవ ప్రకృతే యోజయతి –
ద్వయోరితి ।
నిర్గుణే హి కర్మణి విహితే తదను గుణో విధీయతే , యథాఽగ్నిహోత్రం జుహోతీతి విహితనిర్గుణకర్మానువాదేన దధ్నా జుహోతీతి దధిగుణః ।
శాణ్డిల్యవిద్యావిధ్యోస్తూభయోరపి సగుణత్వాన్నాన్యతరస్యానువాదతేత్యాహ –
న చ గుణాన్తరేతి ।
సగుణత్వేఽపి ద్వయోర్వాక్యయోరన్యతరస్యానువాదత్వం భవతి , యథా’’ఽఽగ్నేయోఽష్టాకపాలోఽమావాస్యాయాం పౌర్ణమాస్యాం చాచ్యుతో భవతీ’’తి కాలద్వయాన్వితాగ్నేయవిధ్యన్తర్భావాత్ ‘‘యదాగ్నేయోష్టాకపాలోఽమావాస్యాయాం భవతి’’ ఇత్యేకకాలాగ్నేయవాక్యస్యానువాదతా , న తథేహ వాక్యద్వయార్థయోరితరేతరత్రాన్తర్భావ ఇతి గమయితుం గుణాన్తరేత్యన్తరశబ్దః । అగ్నిరహస్యే హి ‘‘స ఆత్మానముపాసీత మనోమయం ప్రాణశరీరం భారూపమాకాశాత్మానమ్ కామరూపిణం మనోజవసం సత్యసకల్పం సత్యధృతిం సర్వగన్ధం సర్వరసం సర్వా దిశోఽనుసంభూతం సర్వమిదమభ్యాత్తమవాక్యనాదరం” “యథా వ్రీహిర్వా యవో వా’’ ఇత్యాదయో బహుతరా గుణా ఆమ్నాతాః , ఆరణ్యకే తు ‘మనోమయోఽయం పురుషో భాః సత్యస్తస్మిన్నన్తర్హృదయే యథా వ్రీహిర్వా యవో వా స ఎష సర్వస్య వశీ’ ఇత్యాదయః స్తోకాః । తత్ర విశిత్వాదయో నాగ్నిరహస్యే , కామరూపిత్వాదయశ్చ నారణ్యకేఽత ఇతరేతరానన్తర్భావాన్నానువాదతేత్యర్థః ।
అపి చైకమార్గేణ విధిత్వేఽధికా ఎవ గుణాః శ్రూయేరన్ , న తు సమానా మనోమయత్వాదయః , అతోఽప్యుభయత్ర విద్యావిధిరిత్యాహ –
సమానగుణానభిధానేతి ।
పూర్వపక్షం నిరస్యతి –
నేతి ।
సిద్ధాన్తం ప్రతిజానీతే –
ऎకకర్మ్యమితి ।
ऎకవిద్యమిత్యర్థః ।
ఎకవిద్యాత్వే హేతుమాహ –
ఎకత్వేనేతి ।
ఉభయత్ర మనోమయత్వాదిగుణవిశిష్టపురుషప్రత్యభిజ్ఞానాదిత్యర్థః ।
నను సమానాసమానగుణవత్తయోభయోరపి వాక్యయోరతుల్యత్వాత్ క్వ విద్యావిధిః ? క్వ వా గుణవిధిరితి ? న జ్ఞాయతే , అత ఆహ –
న చాగృహ్యమాణేతి ।
హస్తినాం సమూహో హాస్తికమ్ । అశ్వానాం సమూహోఽశ్వీయమ్ । శక్తియష్టిధనుఃకృపాణప్రాసాః ప్రహరణాని యేషాం తే తథోక్తాః । ఋగ్వేదే యజుర్వేదే చ శ్రూయమాణజ్యోతిష్టॊమస్య తావదేకత్ర విధిరన్యత్ర గుణవిధ్యర్థమనువాద ఇతి స్థితే క్వ విధానమిత్యనిర్ణయప్రాప్తౌ యజుర్వేదే దీక్షణీయాద్యఙ్గభూయస్త్వేన తత్రైవ విధీయత ఇతి సిద్ధాన్తితం భేదలక్షణే । ఎవమత్రాపి ధర్మభూయస్త్వాదగ్నిరహస్యే విద్యావిధినిర్ణయ ఇత్యర్థః । యత్తు కేశవేనోక్తం - సిద్ధే కర్మణ ఉత్పత్త్యైక్యే ప్రయోగవిధిః క్వేతి వీక్షాయామఙ్గభూయస్త్వేన ప్రయోగవిధిస్తత్ర నిర్ణీతః , అత్ర పునర్విద్యోత్పత్త్యైక్యమేవ న సిద్ధమితి ముధా భూయస్త్వన్యాయోపన్యాసః - ఇతి । తన్న ; యతోఽత్రాపి ప్రత్యభిజ్ఞయా విద్యైక్యే సిద్ధే క్వోత్పత్తిరితి నిర్ణీయతే । న చ - అఙ్గభూయస్త్వం ప్రయోగవిధినిర్ణాయకం నోత్పత్తివిధినిర్ణాయకమితి – వాచ్యమ్ ; ఉత్పత్తేః ప్రయోగాఽవినాభూతత్వేన ప్రయోగగమకాదఙ్గభూయస్త్వాదుత్పత్తేరప్యనుమాతుం యుక్తత్వాదితి ।
అనువాదమాత్రస్యాపీతి ।
ఆగ్నేయైకకాలత్వాదివిషయస్యేత్యర్థః । భాః ప్రకాశాత్మకాః సత్యః పరమార్థః తస్మిన్మనోమయపదప్రకృతిభూతమనఃశబ్దేన ప్రస్తుతే హృదయేఽన్తర్యథా వ్రీహ్యాదిస్తథా తావత్ప్రమాణః పురుష ఆస్తే । స ఎవ సర్వస్య వశీత్యాదిలక్షణః ॥౧౯॥