సమ్బన్ధాదేవమన్యత్రాపి ।
యద్యేకస్యామపి శాఖాయాం తత్త్వేన ప్రత్యభిజ్ఞానాదుపాసనస్య తత్ర విహితానాం ధర్మాణాం సఙ్కరః । తథా సతి సత్యస్యైకసస్యాభేదాన్మణ్డలద్వయవర్తిన ఉపనిషదోరపి సఙ్కరప్రసఙ్గాత్ । తస్యేతి చ ప్రకృతపరామర్శిత్వాద్భేదః । సత్యస్య చ ప్రధానస్య ప్రకృతత్వాదధిదైవమిత్యస్య విశేషణతయోపసర్జనత్వేనాప్రస్తుతత్వాత్ప్రస్తుతస్య చ సత్యస్యాభేదాత్పూర్వవద్గుణసఙ్కరః ॥ ౨౦ ॥
ఇతి ప్రాప్త ఉచ్యతే –
న వా విశేషాత్ ।
సత్యం యత్ర స్వరూపమాత్రసమ్బన్ధో ధర్మాణాం శ్రూయతే తత్రైవం స్వరూపస్య సర్వత్ర ప్రత్యభిజ్ఞాయమానత్వాత్తన్మాత్రసమ్బన్ధిత్వాచ్చ ధర్మాణామ్ । యత్ర తు సవిశేషణం ప్రధానమవగమ్యతే తత్ర సవిశేషణస్యైవ తస్య ధర్మాభిసమ్బన్ధో న నిర్విశేషణస్య నాప్యన్యవిశేషణసహితస్య । నహి దణ్డినం పురుషమానయేత్యుక్తే దణ్డరహితః కమణ్డలుమానానీయతే । తస్మాదధిదైవం సత్యస్యోపనిషదుక్తా న తస్యైవాధ్యాత్మం భవితుమర్హతి । యథా చాచార్యస్య గచ్ఛతోఽనుగమనం విహితం న తిష్ఠతో భవతి, తస్మాన్నోపనిషదోః సఙ్కరః కిన్తు వ్యవస్థితిః ।
తదిదముక్తం –
స్వరూపానపాయాదితి ॥ ౨౧ ॥
దర్శయతి చ ।
అతిదేశాదప్యేవమేవ తత్త్వే హి నాతిదేశః స్యాదితి ॥ ౨౨ ॥
సంబన్ధాదేవమన్యత్రాపి ॥౨౦॥ ‘ఆప ఎవేదమగ్ర ఆసుః తా ఆపః సత్యమసృజన్త’ ।
సత్యమితి ।
హిరణ్యగర్భ ఉచ్యతే । తచ్చ సత్యం బ్రహ్మ మహద్ ఇత్యుపక్రమ్య తత్రైవం సతి యత్తత్సత్యం హిరణ్యగర్భాఖ్యం సోఽసావాదిత్యాపేక్షయా పుల్లిఙ్గప్రయోగః । క ఆదిత్యః ? కిం మణ్డలమేవ ? న । కిం తర్హి ? ‘య ఎష ఎతస్మిన్మణ్డలే పురుషో యశ్చాయం దక్షిణేఽక్షన్ పురుష’ ఇతి తస్యైవ సత్యస్య బ్రహ్మణోఽధిదైవతమధ్యాత్మం చాదిత్యచాక్షుషపురుషరూపేణావస్థానముక్త్వా ‘తావేతావన్యోన్యస్మిన్ప్రతిష్ఠితౌ రశ్మిభిరేషోఽస్మిన్ప్రతిష్ఠితః ప్రాణైరయమముష్మిన్నితి’ ఇతరేతరవ్యతిషక్తత్వముక్త్వాఽఽదిత్యపురుషస్య య ఎష ఎతస్మిన్మణ్డలే పురుషస్తస్య భూరితి శిరః , భువ ఇతి బాహూ , సువరితి ప్రతిష్ఠా , పాదావిత్యర్ధః , ఇతి వ్యాహృతిశరీరత్వముక్త్వా తస్యోపనిషదహరిత్యాదిత్యపురుషస్యాహర్నామత్వముక్తమ్ । అనన్తరం యోఽయం దక్షిణేఽక్షన్ పురుషస్తస్యాపి భూరితి శిర ఇత్యాదినా వ్యాహృతిశరీరత్వముక్త్వా తస్యోపనిషదహమిత్యహంనామత్వముక్తమ్ ।
ఉపనిషదితి ।
దేవతాముపనిగమయతీతి దేవతాప్రకాశకం రహస్యం నామ భణ్యతే । అహఃశబ్దః ప్రకాశవచనః । అహంశబ్దః ప్రత్యగాత్మత్వవాచీ । ఎతే ఉపనిషదౌ సత్యస్య బ్రహ్మణః స్థానభేదేన వ్యవస్థయాఽనుచిన్తనీయే , ఉత ద్వే అప్యుభయత్రేతి స్థానభేదాత్సత్యబ్రహ్మైక్యాచ్చ సంశయే సంగతిగర్భం పూర్వపక్షమాహ-యద్యేకస్యామపీతి ।
నను తస్యోపనిషదహమితి చాదిత్యమణ్డలాక్షిస్థానవిశిష్టస్య సత్యబ్రహ్మణః పరామర్శాత్కథముపనిషదోః సంకర ఇతి సిద్ధాన్తాశయమాశఙ్క్యాహ –
తస్యేతి చేతి ।
తస్యేతి శబ్దస్య ప్రకృతపరామర్శిత్వాత్స్థానావచ్ఛిన్నస్య చ ప్రకృతత్వాదుపనిషదోర్మిథోఽసంకర ఇతి హి సిద్ధాన్తాశయ ఇత్యర్థః ।
ఎవమనూదితసిద్ధాన్తాశయం దూషయతి –
సత్యస్య చేతి ।
సత్యం ప్రకృతావలమ్బి సర్వనామ , ప్రకృతమితి చ ప్రాధాన్యేన పూర్వమవగతముచ్యతే , అతః సత్యం బ్రహ్మైవ ప్రధానం పరామృశ్యతే , న గుణభూతః స్థానవిశేషః । నాపి తద్వైశిష్ఠ్యమ్ ; తస్యాపి స్వరూపధర్మత్వేనోపసర్జనత్వాత్ , తథా చ సత్యస్యైక్యాదుపనిషదోః సంకరః ఇత్యర్థః ।
పూర్వవదితి ।
శాణ్డిల్యవిద్యావదిత్యర్థః ॥౨౦॥
సత్యం న గుణభూతం స్థానమాత్రం తచ్ఛబ్దేన పరామృశ్యతే , నాపి తద్వైశిష్ఠ్యం ధర్మః , కిం తు స్థానవిశిష్టం బ్రహ్మైవ ; య ఎష ఎతస్మిన్మణ్డలే పురుష ఇతి తథైవ ప్రకృతత్వాత్ , తథా చ విశిష్టస్య విశిష్టాన్తరేఽననుగమాన్నోభయత్రోభయత్రోభయనామచిన్తనమితి సిద్ధాన్తయతి –
సత్యం యత్రేత్యాదినా ।
తత్త్వే హీతి ।
విశిష్టయోరేకత్వేఽన్తరాదిత్యేఽన్తరక్షిణీత్యుపదిష్టహిరణ్మయపురుషయోరేకత్వాద్ రూపాద్యతిదేశో న స్యాదతిదేశస్య భిన్నాధిష్ఠానత్వాదిత్యర్థః । ।౨౧॥౨౨॥