సంభృతిద్యువ్యాప్త్యపి చాతః ॥౨౩॥ యద్యపి వైశ్వానరషోడశకలాదివిద్యానామితరేతరమాధిదైవికవిభూతిప్రత్యభిజ్ఞానం బ్రహ్మసంబన్ధప్రత్యభిజ్ఞానం చావిశిష్టమ్ ; తథాపి తాసు నేతరేతరగుణోపసంహారః శఙ్క్యతే , తాసాం ప్రత్యక్షవిధివిహితత్వేన భేదనిశ్చయాత్సంభృత్యాదీనాం త్వశ్రుతవిధికత్వాత్పరిశిష్టోపదేశాత్మకఖిలగ్రన్థశిష్టత్వాచ్చోపనిషదుదితవిద్యాశేషత్వమాశఙ్క్యతే । జ్యేష్ఠా జ్యేష్ఠాని । ఛన్దసి బహువచనస్య డాదేశః । బ్రహ్మజ్యేష్ఠాని వీర్యాణి పరాక్రమవిశేషాః । అన్యైర్హి పురుషైః సహాయానపేక్ష్య విక్రమాః సంభ్రియన్తే । తేన తత్పరాక్రమాణాం న త ఎవ నియతపూర్వభావిత్వరూపకారణత్వేన జ్యేష్ఠాః , కిం తు తత్సహకారిణోఽపి । బ్రహ్మవీర్యాణాం తు బ్రహ్మైవ జ్యేష్ఠమనన్యాపేక్షం బ్రహ్మ జగజ్జన్మాది కరోతీత్యర్థః । కించాన్యేషాం పరాక్రమమాణానాం బలవద్భిర్మధ్యే భఙ్గోఽపి భవతి , తేన తే స్వవీర్యాని న సంబిభ్రతి , బ్రహ్మవీర్యాణి తు బ్రహ్మణా సంభృతాని అవిఘ్నేన సంభృతానీత్యర్థః । తచ్చ జ్యేష్ఠం బ్రహ్మ అగ్నే ఇన్ద్రాదిజన్మనః ప్రాగేవ దివం స్వర్గమాతతాన వ్యాప్తవద్ నిత్యమేవ విశ్వవ్యాపకమిత్యర్థః ।

దేశతోఽపరిచ్ఛేదముక్త్వా కాలతోఽప్యాహ –

బ్రహ్మ భూతానామితి ।

జజ్ఞ ఇత్యస్యోత్పత్తివచనత్వం వ్యావర్తయతి –

ఆసేతి ।

పూర్వాధికరణే స్థానవిశేషాదనుపసంహార ఉక్తః । తస్యాతిదేశోఽయమ్ ।

అస్యాధికాశఙ్కామాహ –

యద్యపీత్యాదినా ।

ఆయతనభేదపరిగ్రహేణేతి ।

హృదయాద్యాయతనం మా భూదాయతనవిశేషావరోధాచ్ఛాణ్డిల్యాదివిద్యాసు సంభృత్యాదీనాముపసంహారస్త్రైలోక్యాత్మకవిషయాసు విద్యాసు ఆయతనాభావాత్ తాసూపసంహారో భవిష్యతీత్యభ్యధికాశఙ్కాన్తరమాహ –

షోడశకలాద్యాసు చేతి ।

ఎకస్యాం విద్యాయాం యే గుణా అసాధారణాస్తే యద్యన్యత్రాపి శ్రూయన్తే , తత్ర విద్యైక్యం గుణోపసంహారశ్చ , యథాఽగ్నిరహస్యే బృహదారణ్యకే చ మనోమయత్వాద్యసాధారణగుణప్రత్యభిజ్ఞానాద్విద్యైక్యం న తు సాధారణగుణమాత్రశ్రవణం విద్యైక్యగమకమతిప్రసఙ్గాత్ ।

తత్ర కిం సంభృత్యాదివిద్యాయాః శాణ్డిల్యాదివిద్యానాం చాసాధారణగుణసామ్యాదేకత్వముత సాధారణగుణసామ్యాదథ వోభయత్ర బ్రహ్మమాత్రప్రత్యభిజ్ఞానాత్ , నాద్య ఇత్యాహ –

మిథః సమానేతి ।

సమానగుణేత్యసాధారణగుణసామ్యం వివక్షితమ్ । శాణ్డిల్యాదివిద్యాగతగుణశ్రవణం నాస్తీత్యప్యసాధారణగుణాభిప్రాయమ్ ।

ద్వితీయం ప్రత్యాహ –

యా తు కాచిదితి ।

ద్యువ్యాప్త్యాదిగుణాస్తు యద్యపి సంభృత్యాదివిద్యాయాం శాణ్డిల్యాదివిద్యాయాం చ సమాః ; తథాపి తేషాం వైశ్వానరషోడశకలాదివిద్యాస్వపి సాధారణ్యేన తాసామపీతరేతరమైక్యాపాదకత్వేనాతిప్రసఙ్గిత్వాన్న విద్యైక్యబోధనద్వారేణ సంభృత్యాదిగుణకర్షకత్వం , కిం తు శాణ్డిల్యాదివిద్యాప్రకరణపఠితత్వాత్తావన్మాత్రమేవ శాణ్డిల్యాదివిద్యాసు స్వీకర్తవ్యమిత్యర్థః ।

తత్రైతత్ప్రత్యభిజ్ఞానాభావాదితి ।

సంభృత్యాదిప్రత్యభిజ్ఞానాభావాదిత్యర్థః । ఇత్యుక్తమ్ । సంభృతిద్యువ్యాప్తీతి సూత్రేణేతి శేషః ।

తృతీయం ప్రత్యాహ –

బ్రహ్మాశ్రయత్వేన త్వితి ।

తదిదముక్తమితి ।

ఆధిదైవికవిభూతేః సాధారణ్యాత్సంభృత్యాద్యనాకర్షకత్వమ్ బ్రహ్మప్రత్యభిజ్ఞాయాశ్చాతిప్రసక్తత్వం చేత్యర్థః । తత్రాపి ఆధిదైవికవిభూతేర్బహువిద్యాసాధారణత్వేనాఽసాధారణసంభృత్యాదేః సకాశాద్వ్యావృత్తత్వాత్తదనాకర్షకత్వం సంభ్రుత్యాదయస్త్వితి భాష్యేణోక్తమ్ । న చ బ్రహ్మసంబన్ధమాత్రేణేత్యాదినా చ బ్రహ్మప్రత్యభిజ్ఞాయా అప్రయోజకత్వముక్తమితి వివేకః ।

సంభృతిద్యువ్యాప్తీత్యేతత్సూత్రపదం ప్రగృహ్యత్వభావాయ ద్వన్ద్వైకవద్భావేన వ్యాచష్టే –

తస్మాదితి ।

అత ఇతి సూత్రపదేన పూర్వాధికరణోక్తస్థానభేదో న పరామృశ్యతే ; తస్య షోడశకలాదివిద్యాస్వభావేనావ్యాపకత్వాత్ , కిం తు యథా తత్రాదిత్యవిశిష్టబ్రహ్మణోఽక్షివిశిష్టబ్రహ్మణశ్చాప్రత్యభిజ్ఞానముక్తమేవమిహాప్యసాధారణగుణప్రత్యభిజ్ఞాఽభావోఽస్త్యసావత ఇతి నిర్దిశ్యత ఇత్యాహ –

ప్రత్యభిజ్ఞానాభావాదితి ।

ప్రత్యక్షవిధ్యభావేఽపి ప్రత్యభిజ్ఞానవర్జనాత్ । కల్పయిత్వా విధిం విద్యా ఖిలోక్తాపీహ భేదిత ॥౧॥౨౩॥

ఇతి ద్వాదశం సంభృత్యధికరణమ్ ॥