పురుషవిద్యాయామివ చేతరేషామనామ్నానాత్ ॥౨౪॥ ఛాన్దోగ్యశాఖావిశేషే తావదేకా విద్యాఽధిగతా, పురుషో వావ యజ్ఞస్తస్య యాని చతుర్వింశతివర్షాణి తత్ప్రాతఃసవనమ్ , చతుశ్చత్వారింశద్వర్షాణి మాధ్యన్దినమ్ , అష్టాచత్వారింశత్ తృతీయం సవనమ్ । యదశిశిషతి పిపాసతి యద్రమతే సాఽస్య దీక్షా అథ యద్ధసతి జక్షతి తత్ స్తుతశస్త్రే , శబ్దవత్త్వసామాన్యాదితి దీక్షాదికల్పనా । తం చేదేతస్మిన్వయసి కిం చిద్ వ్యాధ్యాద్యుపతపేత్స బ్రూయాత్ ప్రాణా వా వసవ ఇదం మే ప్రాతఃసవనం మాధ్యన్దినం సవనమనుసన్తనుతేత్యాదిరాశీః । సోన్తవేలాయామేతత్త్రయం ప్రతిపద్యేతాఽక్షితమస్యచ్యుతమసి ప్రాణసంశితమసీతి మన్త్రప్రయోగః । తైత్తిరీయకే తు పఠ్యతే ‘‘తస్యైవం విదుషో యజ్ఞస్యాత్మా యజమానః శ్రద్ధా పత్నీ శరీరమిధ్మమురో వేదిర్లోమాని బర్హిర్వేదః శిఖా హృదయం యూపః కామ ఆజ్యం మన్యుః పశుస్తపోఽగ్నిర్దమః శమయితా దక్షిణా వాగ్ఘోతా ప్రాణ ఉద్గాతా చక్షురధ్వర్యుః’’ ఇతి విషయవివేకో భాష్యటీకయోర్వ్యాఖ్యానార్థం దర్శితః । అత్ర తైత్తిరీయగతయోర్విదుషో యజ్ఞస్యేతి షష్ఠ్యోః సామానాధికరణ్యవైయధికరణ్యాఽనవధారణాత్సందేహః ।

అసాధారణగుణప్రత్యభిజ్ఞానాభావాత్సంభృత్యాదౌ విద్యాభేద ఉక్తః , ఇహ త్వసాధారణగుణప్రత్యభిజ్ఞానాద్విద్యైక్యమితి పూర్వపక్షయతి –

పురుషయజ్ఞత్వమితి ।

పురుషస్య యజ్ఞత్వం పురుషయజ్ఞత్వం పురుషే యజ్ఞత్వసంపత్తిస్తస్యా అవిశేషాదిత్యర్థః । తైత్తిరీయకే పురుషయజ్ఞత్వసంపత్తిరసిద్ధా , విదుషో యజ్ఞస్యేతి విద్వత్సంబన్ధియజ్ఞప్రతీతేః ।

న చైతే షష్ఠ్యౌ సమానాధికరణే ; ఆత్మా యజమాన ఇతి విదుష ఆత్మనో యజమానత్వనిర్దేశాద్ , ఎకస్య చ యజ్ఞత్వయజమానత్వవిరోధాదత ఆహ –

న చ విదుష ఇతి ।

యజ్ఞస్యాత్మేత్యత్రాత్మశబ్దస్య స్వరూపవచనత్వే సతి యత్ఫలితం తదాహ –

యజ్ఞస్య స్వరూపమితి ।

పురుషస్యైవ యదా యజ్ఞత్వం సంపాద్యతే , తదా తత్స్వరూపమేవ యజమాన ఇతి న విరోధ ఇత్యర్థః ।

అత ఎవ - విద్వద్యజ్ఞయోశ్చేతనాచేతనత్వాద్విదుషో యజ్ఞస్యేతి షష్ఠ్యోః సామానాధికరణ్యానుపపత్తిరితి చోద్యం - నిరస్తమ్ ; పురుషైక్యేన సంపాదితస్య యజ్ఞస్య చేతనత్వేన విద్వత్త్వసంభవాదిత్యాహ –

తస్య చేతి ।

ఆత్మా యజమాన ఇత్యనేన యజ్ఞస్వరూపం యజమాన ఇత్యుచ్యత ఇత్యభిహితం , తత్కిం ముఖ్యముత గౌణం , న ప్రథమ ఇత్యాహ –

న హి యజ్ఞస్వరూపమితి ।

న కేవలం యజ్ఞస్వరూపస్య ముఖ్యయజమానత్వాసంభవః , విదుషో యజ్ఞస్యేతి షష్ఠ్యోశ్చ న ముఖ్యసామానాధికరణ్యసంభవ ఇత్యాహ –

చేతనాఽచేతనయోశ్చేతి ।

విద్వాన్ హి చేతనస్తస్యాఽచేతనయజ్ఞైక్యాయోగ ఇత్యర్థః ।

వైయధికరణ్యపక్షే తు షష్ఠ్యోరుపపత్తిమాహ –

ఆత్మనస్త్విత్యాదినా ।

యజమాన ఆత్మేత్యాత్మోద్దేశేన యజమానత్వం విహితమ్ ।

ద్వితీయపక్షమాశఙ్కతే –

ఇతరథేతి ।

దూషయతి –

న చ సత్యామితి ।

పురుషాఙ్గేషు పత్న్యాదికల్పనాత్పురుషే యజ్ఞత్వకల్పనసంభవ ఇతి కేశవో వక్తి । తస్యైతం గ్రన్థం వ్యాచక్షీత అవయవేషు స్వగత్యా సంపత్తిరాశ్రితా , పురుషే తు షష్ఠ్యోర్వైయధికరణ్యేన ముఖ్యార్థః సంభవతి ।

అపి చ తస్యైవం విదుష ఇతి భాష్యముపాదాయ వ్యాచష్టే –

అనువాదశ్రుతౌ సత్యామితి ।

విద్వత్సంబన్ధియజ్ఞానువాదేన తస్య విద్వదఙ్గైరఙ్గకల్పనాదేకవాక్యతా న ప్రతీయతే । తవ తు విద్వాన్ యజ్ఞస్తస్య చాత్మాదయో యజమానాదయ ఇతి విధ్యావృత్త్యా వాక్యభేద ఇత్యర్థః । తస్మాన్న్యాసమేషాం తపసామతిరిక్తమాహురితి ॐమిత్యాత్మానం యుఞ్జీతేతి చ ససంన్యాసాత్మవిద్యా ప్రక్రాన్తా ॥౨౪॥

ఇతి త్రయోదశం పురుషవిద్యాధికరణమ్ ॥