వేధాద్యర్థభేదాత్ ॥౨౫॥ అన్యత్రానుపసంహారసిద్ధ్యర్థం మన్త్రకర్మణామ్ । సన్నిధౌ శ్రూయమాణానాం విద్యాఙ్గత్వం నిరస్యతే ॥౨॥ పూర్వత్రాత్మవిద్యాసన్నిధౌ శ్రవణాత్తైత్తిరీయశాఖాగతః పురుషయజ్ఞో విద్యాఙ్గమితి స్వీకృత్యాయుర్వృద్ధిఫలవిద్యాయా భేద ఉక్తః ।

తర్హి ప్రవర్గ్యాదీనామపి విద్యాసన్నిధ్యవిశేషాద్విద్యాఙ్గత్వమితి పూర్వపక్షమాహ –

సఫలా హీతి ।

నను మా భూదాకాఙ్క్షాలక్షణం ప్రకరణం , సన్నిధిలక్షణం తు తత్కిం న స్యాదత ఆహ –

న చాఽసతి సామాన్యసంబన్ధే ఇతి ।

కామ్యేష్టీనాం కామ్యయాజ్యాకాణ్డస్య చ సమాఖ్యైక్యాత్సిద్ధే హి సామాన్యసంబన్ధే ప్రథమేష్టేః ప్రథమో మన్త్రో ద్వితీయాయా ద్వితీయ ఇతి సన్నిధేర్విశేషసంబన్ధో దృష్టః , న తు సన్నిధిమాత్రం వినియోజకమిత్యర్థః ।

అఙ్గప్రధానయోరితరేతరాకాఙ్క్షాలక్షణప్రకరణాఽనుపలమ్భేఽప్యఙ్గాకాఙ్క్షయా ప్రధానస్యాప్యాకాఙ్క్షాముత్థాప్య ప్రకరణవ్యక్తేః సామాన్యసంబన్ధసిద్ధౌ సన్నిధేర్విద్యావిశేషాఙ్గత్వం మన్త్రకర్మవిశేషాణామితి పూర్వపక్షముపపాదయతి –

మా నామేతి ।

రక్తపటన్యాయేతి ।

యథా పటో భవతీతి వాక్యస్యానాకాఙ్క్షత్వేఽపి సహోచ్చారితరక్తపదస్యాకాఙ్క్షయేతరస్యాప్యాకాఙ్క్షాముత్థాప్య రక్తః పటో భవతీతి వాక్యపర్యవసానమేవమిహాపీతి ।

నన్వేవముభయసంబన్ధేఽపి కస్యాఙ్గత్వమత ఆహ –

తత్రాపీతి ।

కల్పనాస్పదం కల్పనాలమ్బనమ్ । అవరోహాత్ ఉత్తరాన్నివర్తనాదిత్యర్థః । పిణ్డపితృయజ్ఞాధికరణం సమన్వయసూత్రేఽనుక్రాన్తమ్ ।

సన్నిధిసామర్థ్యాన్మన్త్రాదీనాం విద్యాఙ్గత్వవిధ్యనుమానం భాష్యోక్తముపపాదయతి –

ఇదం ఖల్వితి ।

ఆకాఙ్క్షోత్థాపనాత్ప్రకరణవ్యక్తిముక్త్వా విద్యావాక్యస్య మన్త్రకర్మవాక్యయోశ్చైకవిశిష్టార్థబోధకత్వేన వాక్యైకవాక్యత్వకల్పనామాహ –

ఉత్థాప్య చేతి ।

వాక్యాల్లిఙ్గకల్పనామాహ –

అసమర్థస్య చేతి ।

సామర్థ్యమాత్రేణాప్యశాబ్దస్యాన్వయానుపపత్తేర్లిఙ్గబలాచ్ఛ్రుతికల్పనామాహ –

న చ సత్యపీతి ।

అవినియుక్తమితి చ్ఛేదః । అసౌ సన్నిధిరకస్మాద్వినా విషయేణాశ్రయితుం న యుక్త ఇతి భాష్యార్థః । లోకవేదయోరవిశిష్టస్తు వాక్యార్థః , తత్ర మన్త్రాణమనుష్ఠేయార్థప్రకాశకత్వేనార్థవత్త్వం వక్తవ్యం నావివక్షితార్థత్వమితి సూత్రార్థః ।

ప్రవర్గ్యాదీనామన్యార్థత్వేన వినియోగం భాష్యోక్తముపపాదయతి –

యద్యపి చేతి ।

నన్వేవమపి ఉపసత్సంబన్ధోఽస్తు ప్రవర్గ్యస్య , కథం కర్మసంబన్ధస్తత్రాహ –

ఉపసదామితి ।

యత్రోపసదస్తత్ర కర్మణి ప్రవర్గ్య ఇతి వాక్యేన సామాన్యతోఽవగతం కర్మ , విశేషేణ తు కేనాస్య సంబన్ధః ? కిం ప్రకృతివికృతిభ్యాముత ప్రకృత్యైవేతి । కేవలవికృతిప్రవేశస్త్వనాశఙ్క్యః ; ప్రకృతావుపసదాం ప్రత్యక్షత్వేన తత్పరిత్యాగకారణాభావాత్ ।

తత్ర నిర్ణయమాహ –

యద్యపీతి ।

కర్మోపస్థాపికా ఉపసదః ప్రకృతావేవ ప్రత్యక్షాః , వికృతౌ త్వతిదేశద్వారేణానుమానికా ఇతి ప్రకృతావేవ ప్రవర్గ్యనివేశ ఇత్యర్థః ।

ఆస్తాముపసదాం ప్రత్యక్షత్వాప్రత్యక్షత్వచిన్తా , అనారభ్యాధీతత్వాదేవ ప్రవర్గ్యస్య ప్రకృతావేవ నివేశః సిద్యతీత్యాహ –

అపి చేతి ।

చోదకేన అతిదేశేన । శేషలక్షణే స్థితమ్ - తత్సర్వార్థమవిశేషాత్ (జై.బ్ర.అ ౩ పా.౩.సూ.౩౫) । అనారభ్య కంచిత్క్రతుమధీయతే ‘యస్య ఖాదిరః స్రువో భవతి ఛన్దసామేవ రసేనావద్యతి యస్య పర్ణమయీ జుహూ’రిత్యాది । తత్ర కిం ఖాదిరత్వాది ప్రకృతౌ వికృతౌ చ నివిశత ఉత ప్రకృతావేవేతి విశయే తత్ ఖాదిరతాది సర్వార్థమ్ ; ప్రకృత్యర్థం అప్రకరణాత్ । న హి కస్యచిత్ప్రకరణే ఇదం శ్రుతమ్ । తత్ర క్రతుమాత్రనియతస్రువాదిద్వారేణ వాక్యాత్ సర్వార్థమితి ప్రాప్తే – రాద్ధాన్తః - ప్రకృతౌ వాఽద్విరుక్తత్వాత్ (బ్ర.అ.౩పా.౩.సూ.౩౫) ప్రకృతివికృతిగామిత్వే హి ఖాదిరతాదేః వికృతావతిదేశతోఽనారభ్యాధీతాదప్యస్మాదుపదేశాత్ ప్రాప్తేర్ద్విరుక్తత్వం స్యాత్ , తచ్చాయుక్తమతిదేశతః ప్రాప్తౌ ప్రాప్తప్రాపణవైయర్థ్యాత్ । న చోపదేశతః ప్రాప్త్యాఽతిదేశవైయర్థ్యమాశఙ్క్యమ్ ; యతోఽయముపదేశోఽతిదేశమన్తరేణ న ప్రవర్తితుమర్హతి । తథా హ్యయం ప్రాప్తస్రువాద్యనువాదేన ఖాదిరత్వాదిధర్మమాత్రం వికృతౌ విదధేద్విదధ్యాద్ ధర్మవిశిష్టస్రువాదివిధానస్య గౌరవాదేవానుపపత్తేః । న చాతిదేశేన వినా వికృతౌ స్రువాదిప్రాప్తిః । తస్మాద్ ద్విరుక్తత్వాలాభాయ ప్రకృతావేవ నివేశ ఇతి । ఎవమిహాప్యనారభ్యాధీతత్వాత్ప్రవర్గ్యస్య ప్రకృతౌ విహితస్య సతోఽతిదేశేన వికృతావప్యుపసదాం ప్రాప్తిసిద్ధేరద్విరుక్తత్వలాభాయ ప్రకృతౌ వేతి న్యాయాత్ జ్యోతిష్టోమే ఎవోపసదా సహ విధానం యుక్తమిత్యర్థః । ఉపసద్వదుపసదా సహేతి చ నిర్దేశ ఉపసదాం తుల్యయోగక్షేమత్వం న ప్రవర్గ్యసంబన్ధవిశేషహేతుత్వమితి జ్ఞాపనార్థః ।

నను తర్హి సన్నిధివాక్యాభ్యాముభయార్థత్వమస్తు , తత్రాహ –

సన్నిధానాదితి ।

నన్వేవమపి హృదయపదమాత్రస్య విద్యాయామఙ్గత్వేన సమవేతార్థప్రకాశకత్వేన సామర్థ్యం న పదాన్తరాణామత ఆహ –

యథాఽగ్నయ ఇతి ।

సమవేతహృదయాదివిశేషణీభూతస్వార్థప్రకాశకత్వద్వారా తద్విశిష్టసమవేతార్థప్రకాశకత్వాదితరపదానామపి సమవేతార్థత్వమిథర్థః ।

భాష్యకారైర్వాక్యేన జ్యోతిష్టోమే వినియుక్తస్యాపి ప్రవర్గ్యస్య సన్నిధానాద్విద్యాస్వపి వినియోగః బృహస్పతిసవస్యేవ స్వతన్త్రాధికారవిహితస్య వాజపేయే వినియోగ ఇత్యుక్తమ్ , తదయుక్తమ్ ; వాక్యాత్ సన్నిధేర్దుర్బలత్వస్యోక్తత్వాదిత్యాశఙ్క్యాహ –

యద్యపీతి ।

ప్రబలస్యాపి వాక్యస్య న సన్నిధిబాధకత్వమ్ ; విరోధాభావాత్ ; న హి బలవానిత్యేవ రాజా సాధుజనాన్ బాధతే । తదిహ సన్నిధిర్న వాక్యగమ్యం జ్యోతిష్టోమసంబన్ధం ప్రత్యాచష్టే , అపి తు తమనుమత్యైవ లిఙ్గత్వమపి గమయతి , ఇత్యుభయాఙ్గత్వం ప్రవర్గ్యస్యేత్యర్థః । తదనేన శ్రుతిలిఙ్గాధికరణ (బ్ర.అ.౩ పా.౩ సూ.౭) మప్యాక్షిప్తమ్ ।

నను వాజపేయేనేత్యత్ర న బృహస్పతిసవస్య వాజపేయాఙ్గత్వం బోధ్యతే , కింతు కస్మిన్ కాలే బృహస్పతిసవః కర్తవ్య ఇత్యపేక్షాయాం వాజపేయానుష్ఠానోత్తరకాలతా ; ఇష్ట్వేతి క్త్వాప్రత్యయేన కాలాభిధానాదత ఆహ –

అత్ర హీతి ।

అత్ర హి పూర్వకాలతాఽభిధానమఙ్గత్వేఽప్యవిరుద్ధమ్ । బృహస్పతిసవస్య వాజపేయోత్తరాఙ్గత్వాత్ , తత్ర ‘‘ధాతుసంబన్ధే ప్రత్యయా’’ ఇత్యధికారవిహితః సమానకర్తృకత్వవాచీ చ క్త్వాప్రత్యయో న కాలమాత్రవిధౌ ఘటత ఇత్యర్థః । క్త్వః క్త్వాప్రత్యయస్య । ధాతుసంబన్ధే ఇత్యుక్తేఽర్థాద్ ధాత్వర్థాన్తరసంబన్ధో లభ్యతే । ధాతోరిత్యేకత్వాధికారాద్ధాతుస్వరూపసంబన్ధే ధాతుద్వయాపత్తేః । తతశ్చ ధాతుద్వయోపరి ప్రత్యయవిధ్యనుపపత్త్యా ధాతుశబ్దేన ధాత్వర్థలక్షణాత్ । ఎకస్య చ ధాత్వర్థస్య స్వేన సంబన్ధాయోగేన ధాత్వర్థాన్తరలాభాచ్చేతి । సమానకర్తృకత్వాదేకప్రయోగతాం తావదుపపాదయతి తత ఎవాఙ్గాఙ్గిత్వసిద్ధ్యర్థమ్ కథం చ సమాన ఇతి । కథం చ సమానః కర్తా స్యాదేకప్రయోగతామన్తరేణేతి శేషః ।

వ్యతిరేకముక్త్వాఽన్వయమాహ –

యదీతి ।

యద్యేకః ప్రయోగో భవేత్తర్హ్యేవ సమానః కర్తా స్యాదిత్యనుషఙ్గః ।

నను భిన్నప్రయోగత్వేఽపి క్రియయోః కర్తృత్వాధిష్ఠానపురుషైక్యాత్ క్త్వాప్రత్యయోపపత్తిస్తత్రాహ –

ప్రయోగావిష్టం హీతి ।

కరోతీతి హి కర్తా భవతి । అధిష్ఠానలక్షణాయాం తు సైవ దోష ఇత్యర్థః ।

ధాత్వర్థాన్తరసంబన్ధోఽపి ప్రయోగైక్యగమకః , ఎకప్రయోగత్వమన్తరేణ క్రియయోరసాధారణసంబన్ధానిరూపణాదిత్యాహ –

ధాత్వర్థాన్తరేతి ।

భవత్వేకప్రయోగత్వం , తతః కిం జాతమత ఆహ –

న చేతి ।

ప్రధానభేదే హి స్వతన్త్రత్వాత్ప్రయోగో భిద్యేతేత్యర్థః । సంబన్ధ ఎకప్రయోగతాం గమయతీత్యుక్తమ్ ।

ఇదానీం స ఎవ సాక్షాద్గుణప్రధానభావం చ గమయతీత్యాహ –

సంబన్ధశ్చేతి ।

నను భవత్వఙ్గాఙ్గిత్వం వాజపేయబృహస్పతిసవయోః , కస్య త్వఙ్గత్వం ? కస్య వాఙ్గిత్వమ్ ? అత ఆహ –

తత్రాపీతి ।

ప్రకరణినో వాజపేయస్య ప్రధానత్వాదఙ్గిత్వమ్ , బృహస్పతిసవస్య తు పరప్రకరణే శ్రూయమాణస్యాఙ్గత్వమిత్యర్థః । నన్వేవం మీమాంసకానాం ముద్రాభేదః కృతః । తథా హి – యది బృహస్పతిసవేన యజేతేత్యేతత్ ప్రకరణాన్తరస్థబృహస్పతిసవవిపరివృత్త్యర్థమ్ , కస్తర్హి వాజపేయాఙ్గత్వవిధిః ? అథ విధిః , కథం ప్రకరణాన్తరస్థబృహస్పతిసవస్యేహ సన్నిధిః ? న చైకమేవ వాక్యం దూరస్థమపి కర్మ సన్నిధాపయత్యన్యాఙ్గత్వేన చ విధత్త ఇతి యుజ్యతే । తస్మాత్ప్రకరణాన్తరే కౌణ్డపాయినవత్కర్మాన్తరం బృహస్పతిసవః । బృహస్పతిసవనామ తు ప్రసిద్ధబృహస్పతిసవధర్మాతిదేశార్థమ్ । తథా చ తద్ధర్మకం కర్మాన్తరమేవ వాజపేయాఙ్గత్వేన విధీయతే ఇతి మతద్వయేఽపి సంమతమ్ । ఎవం చ కథం వినియుక్తవినియోగశఙ్కా ? సత్యమ్ ; అభ్యుపేత్యవాద ఎషః । వ్యవస్థితోదాహరణమిహ ఖాదిరత్వాదిః ।

యది సాధికారయోరపి కర్మణోః క్త్వాశ్రుత్యాఽఙ్గాఙ్గిభావః , తర్హ్యతిప్రసఙ్గ ఇత్యాశఙ్క్య విశేషప్రదర్శనేన పరిహరతి –

న చ దర్శేతి ।

వాజపేయప్రకరణే సమామ్నానాద్ధి బృహస్పతిసవస్యాఙ్గత్వమ్ , ఇదం తు వాక్యమనారభ్యాధీతమితి నాఙ్గాఙ్గిత్వబోధకమిత్యర్థః ।

నను క్వచిత్సోమయాగప్రకరణే ఇదం వాక్యం శ్రుతమ్ , అతః సోమాఙ్గతా దర్శపూర్ణమాసయోరితి , నేత్యాహ –

యది త్వితి ।

అనారభ్యాధీతవాక్యార్థ ఎవ తత్రాప్యనూద్యత ఇత్యర్థః ।

అనువాదే లాభమాహ –

తథా సతీతి ।

అధికరణం త్వత్రత్యమస్మాభిః ప్రథమసూత్రేఽనుక్రాన్తమ్ ।

నను యద్యప్యేకపదసమవేతార్థతా బహుపదసమవేతార్థతాయా దుర్బలా ; తథాపి విద్యాసన్నిధ్యనుగృహీతా హృదయమిత్యేకపదసమవేతార్థతా విద్యాఙ్గత్వం మన్త్రస్య గమయిష్యతీత్యత ఆహ –

న చ సన్నిధ్యుపగృహీతాస్వితి ।

మన్త్రమవస్థాపయతీత్యత్రైకపదసమవేతార్థతేత్యనుషఙ్గః । హృదయపదం విద్యాయామభిచారే చ సమవేతార్థమితి సాధారణమ్ , ఇతరాణి తు పదాని విద్యాయామసమవేతార్థాని , సమవేతార్థాని త్వభిచారేఽతః కాంస్యభోజిన్యాయేన హృదయపదమితరపదానురోధేనాభిచారమేవ మన్త్రం గమయతీత్యర్థః ।

యత్త్వేకపదసమవేతార్థతాయా అస్తి సన్నిధిరనుగ్రాహక ఇతి , తన్న ; బహుపదసమవేతార్థతాయాః సన్నిధేరపి ప్రబలేన వాక్యేనానుగృహీతత్వాదిత్యాహ –

ఇతరపదైకవాక్యతాపన్నస్యేతి ।

ఇతరపదైకవాక్యతాపన్నస్యాఽత ఎవ వాక్యప్రమాణానుగృహీతస్యాభిచారేఽపి సమవేతార్థస్య హృదయపదస్యాభిచారాత్కర్మణోఽన్యత్ర సన్నిధినా చాలయితుమశక్యత్వాదితి యోజనా ।

యత్తు వాక్యలిఙ్గాభ్యామన్యత్ర వినియుక్తయోరపి మన్త్రకర్మణోః సన్నిధానాద్విద్యాయామపి తదవిరోధేన వినియోగసంభవాదుభయార్థత్వమిత్యుక్తం , తదనూద్య పరిహరతి –

కస్మాత్పునరిత్యాదినా ।

శ్రుతిలిఙ్గయోరితి ।

యత్ర హ్యేక ఎవ శేష ఎకేన ప్రమాణేనైకశేషిణా సంబద్ధత్వేన బోధితః స ఎవ ప్రమాణాన్తరేణ శేష్యన్తరార్థత్వేన బోధ్యతే , తత్రైకేనైవ సంబన్ధే శేషస్య నిరాకాఙ్క్షత్వాదపరసంబన్ధో విరుధ్యతే । తదనయోః ప్రమాణయోః పరస్పరవిషయాపహారేణ భవితవ్యమ్ । అత ఎకశేషవిషయయోర్భిన్నశేషిసంబన్ధబోధినోః ప్రమాణయోర్బాధ్యబాధకత్వే స్థితే తదర్థే కిం బలీయ ఇతి చిన్తా క్రియతే శ్రుతిలిఙ్గసూత్రేణేత్యర్థః । అత ఎవ వినియుక్తవినియోగేఽపి వైషమ్యముక్తమ్ । తత్ర హి తుల్యబలత్వాత్ప్రమాణయోరుభయార్థత్వమితి । నను నేదం శ్రుతిలిఙ్గవిరోధోదాహరణమ్ । తథా హి – కిమైన్ద్ర్యా గార్హపత్యమితి ద్వితీయాతృతీయాశ్రుత్యోః పదాన్తరానపేక్షయోర్మన్త్రగతేన్ద్రప్రకాశనసామర్థ్యేన విరోధ ఉచ్యతే ? కింవా పదాన్తరైర్వాక్యానాపన్నయోః ? ప్రథమకల్పానుపపత్తిమాశఙ్కతే – యద్యపీతి ।

ద్వితీయా హి గార్హపత్యః కించిత్ప్రతిశేషీతి వక్తి , తచ్చ కాంచిదాగ్నేయీమృచం ప్రతి శేషిత్వేఽపి చరితార్థమితి నైన్ద్ర్యా ఇన్ద్రప్రకాశనసామర్థ్యం బాధేత , ఐన్ద్ర్యేతి చ తృతీయైన్ద్ర్యాః కించిత్ప్రతి శేషత్వమాహ , తచ్చ తస్యా ఇన్ద్రం ప్రతి శేషత్వేఽప్యవిరుద్ధమిత్యర్థః ।

ద్వితీయకల్పానుపపత్తిమాశఙ్కతే –

పదాన్తరేతి ।

వాక్యలిఙ్గయోర్లిఙ్గస్య బలవత్త్వాద్వాక్యస్యైవ బాధా స్యాదిత్యర్థః ।

పరిహరతి –

తథాపీతి ।

శ్రుత్యోరేవ లిఙ్గేన విరోధ ఇతి వక్తుం శ్రుతివాక్యయోరభిధేయభేదమాహ –

ద్వితీయేత్యాదినా ।

ఐన్ద్ర్యేతి తృతీయయా క్రియాయామైన్ద్రీ శేషిత్వేన బోధితా । గార్హపత్యమితి ద్వితీయయా గార్హపత్యః శేషత్వేన బోధితః , శేషశేషిభావశ్చ వినియోగ ఇతి ।

శ్రుతి వినియోగే నిరపేక్షే చేత్తర్హి వాక్యేన కిం బోధ్యతేఽత ఆహ –

సోఽయమితి ।

ఐన్ద్ర్యాదిపదార్థవిశిష్టోపస్థానకర్తవ్యతా హి వాక్యార్థః । తేనైన్ద్ర్యా యత్సామాన్యేన క్రియాం ప్రతి శేషత్వమవగతం గార్హపత్యకర్మకోపస్థానే , యచ్చ గార్హపత్యస్య కర్మత్వం తదైన్ద్రీకరణోపస్థాన ఇతి సామాన్యావగతసంబన్ధో వాక్యీయవిశేషణవిశేష్యభావబలాద్విశేషేఽవస్థాప్యతే । న చైవం - వాక్యస్యైవ లిఙ్గేన విరోధో న శ్రుతేరితి – వాచ్యమ్ ; యతో యది గార్హపత్యమితి ద్వితీయా సప్తమ్యర్థం లక్షయేత్ , సప్తమ్యర్థశ్చ సామీప్యం , తదా నైవ లిఙ్గస్య కా చిత్ క్షతిః ; గార్హపత్యసమీపే స్థిత్వేన్ద్రస్యైవోపస్థానసంభవాత్ । యది తు ద్వితీయేప్సితతమతాం న ముఞ్చతి , తదైవ విరోధ ఇతి శ్రుతిరేవ లిఙ్గవిరోధః ।

నను శ్రుతిమాత్రమపి లిఙ్గేన న విరుధ్యతే ఇత్యుక్తమ్ , అత ఆహ –

తస్మాదితి ।

న హ్యేకం పదం కదాచిత్ప్రయుజ్యతే ; వైయర్థ్యాత్ । అతః ప్రతినియతౌ శ్రుతివాక్యసంబన్ధౌ । తత్ర శ్రుతిరేవం వదతి వాక్యగమ్యస్య విశేషణవిశేష్యభావస్యైవంవిధం శేషశేషిత్వమితి । ఎవం చ శ్రౌతేన శేషశేషిభావేన లిఙ్గస్య విరోధ ఇత్యర్థః । నన్వేవం శ్రౌతస్య శేషశేషిభావస్యాయం విశేష్యవిశేషణభావ ఇతి వాక్యేన బోధనాత్తస్య చ లిఙ్గేన విరోధాద్ లిఙ్గవాక్యవిరోధోదాహరణమిదం కిం న స్యాత్ ; ఉచ్యతే స్వార్థబోధే శ్రుతేః శీఘ్రప్రవృత్తేర్లిఙ్గవిరోధ్యర్థతయా ద్రాగిత్యేవ బోధిత ఇతి తద్విరోధత్వేనైవోదాహ్రియత ఇతి । ’యథా తదాహుః - శీఘ్రప్రవృత్తత్వాల్లిఙ్గాదేర్బాధికా శ్రుతిః । తథైవ వినియోగేఽపి సైవ పూర్వం ప్రవర్తతే ॥’ ఇతి ।

ఎవముదాహరణం పరిశోధ్యాధికరణమారచయతి –

కిం లిఙ్గానుగుణ్యేనేత్యాదినా ।

ప్రభవతి సమర్థః ।

ప్రమాణాన్తరం వృద్ధవ్యవహార ఇత్యాహ –

విదితపదేతి ।

లిఙ్గబాధకత్వేనోక్తా తృతీయా శ్రుతిః । తదీయప్రాతిపదికమైన్ద్రీత్యేవం రూపం తద్ధితాన్తం శబ్దత ఇత్యుక్తమ్ ।

ఇన్ద్రస్యేయమితీన్ద్రశేషత్వేనైతామృచం బోధయతీత్యాహ –

శబ్దాచ్చేతి ।

దారు దహతీతి దారుదహనః । దహనోఽగ్నిః । ఐన్ద్ర్యా గార్హపత్యే యో వినియోగః స కాష్ఠదాహకస్యాగ్నేః సలిలదాహే వినియోగ ఇవ విరుద్ధ ఇత్యర్థః ।

ఉపస్థాపయితవ్య ఇతి ।

ప్రకాశయితవ్య ఇత్యర్థః । ౠచః ప్రకాశనవ్యతిరేకేణ కార్యాభావాత్ ।

యది సామర్థ్యజ్ఞానం నాపేక్షతే శ్రుతిః , తర్హి యోగ్యతావధారణం వ్యర్థం స్యాదిత్యగ్నినా సిఞ్చేదిత్యపి ప్రమాణం స్యాదత ఆహ –

అవగతే త్వితి ।

యథా స్ఫోటే జాతే వహ్నేర్దాహశక్తిర్జ్ఞాయతే , న తు దాహకత్వం వహ్నేః శక్తిజ్ఞానాపేక్షమేవం శ్రుతేః శేషత్వే జ్ఞాతేఽనన్తరమర్థే తాదృశీ శక్తిః కల్ప్యతే । అతో నార్థగతసామర్థ్యజ్ఞానం వినియోగకారణమిత్యర్థః । తదితి తస్మాదర్థే ।

నను యది వినియోగోత్తరకాలమర్థసామర్థ్యం వినియోగనిర్వాహాయ కల్ప్యతే , తర్హి తదైన్ద్ర్యా గార్హపత్యప్రకాశనే నాస్తీతి కథం వినియోగనిర్వాహస్తత్రాహ –

శ్రుతివినియోగాదితి ।

మన్త్రో హ్యభ్రాన్తయా శ్రుత్యా వినియుజ్యతే । తత్ర యది ముక్యం సామర్థ్యం న దృశ్యతే , తర్హి ప్రథమావగతవినియోగస్యాసంజాతవిరోధత్వాత్తస్య చ సామర్థ్యకల్పకత్వేన తదనుగుణం గౌణమపి సామర్థ్యం మన్త్రే కల్పనీయమ్ ।

తచ్చోక్తం సందేహావసరే –

ప్రభవతి హి స్వోచితాయామిత్యాదినేతి ।

ఎవం శ్రుత్యనపేక్షత్వపరం శ్లోకస్య పూర్వార్ధం వ్యాఖ్యాయ లిఙ్గస్య సాపేక్షత్వేన దౌర్బల్యప్రతిపాదకం ద్వితీయార్ధం వ్యాచష్టే –

లిఙ్గం త్విత్యాదినా ।

తస్య త్వితి ।

మన్త్రస్యేత్యర్థః । అగ్నిచయనప్రకరణామ్నానసామర్థ్యాదిత్యర్థః ।

తదన్యథానుపపత్త్యేతి ।

ఇన్ద్రస్వరూపాభిధానాన్యథానుపపత్త్యేత్యర్థః ।

నను యథా ప్రత్యక్షేణాగ్నిర్బోధ్యతే తథానుమానేనాఽపి , ఎవం లిఙ్గశ్రుతిభ్యాం మన్త్రస్యేన్ద్రే గార్హపత్యే చ వినియోగో బోధ్యతామ్ , తథా చ తుల్యబలత్వమత ఆహ –

శ్రౌతాద్వినియోగాదితి ।

అర్థవిప్రకర్షాదితి ।

శబ్దప్రకాశితార్థేన సహార్థికస్యార్థస్య విప్రకర్షాత్ సంబన్ధాయోగ్యత్వాదాకాఙ్క్షితవినియోగప్రకాశికా శ్రుతిరైన్ద్ర్యేన్ద్రం ప్రకాశయేదిత్యేవంరూపా కల్పయితుముచితేత్యర్థః । నియోగ ఆజ్ఞా । అనుయోగ ఆక్షేపః । ప్రక్రాన్తవ్యాపారః ప్రతిపత్తేతి శేషః । ప్రథమాం ముఖ్యవృత్తిం యద్యజహతిష్ఠేత్తర్హి ప్రసహ్య జఘన్యయాఽపి వృత్త్యా నేయమిత్యర్థః ॥

కల్పయామ్యన్త ఉపస్తరణ ఇతి ।

ఘృతస్య ధారయా సుశేవం కల్పయామీతి లిఙ్గాదుపస్తరణం ప్రతీయత ఇత్యర్థః । ఆసాదనం స్థాపనమ్ ।

ఉభయత్ర కృత్స్నమన్త్రప్రయోగస్య ప్రమాణభూతమేకవాక్యత్వమేవ దర్శయతి –

ఎతదపేక్షో హీతి ।

ఎకవాక్యతాపూర్వకం సామర్థ్యకల్పనాల్లిఙ్గస్యోపజీవ్యం వాక్యం లిఙ్గాద్బలవదితి సోదాహరణమాహ –

ఇహ హీత్యాదినా ।

యత్తత్పదసమభివ్యాహారో విభజ్యమానసాకాఙ్క్షత్వే హేతుః । విభజ్యమానత్వే సతి సాకాఙ్క్షత్వం చైకవాక్యత్వే హేతుః । ఆహ హి పరమర్షి ’’ రథైకత్వాదేకం వాక్యం సాకాఙ్క్షం చేద్విభాగే స్యా’’ (జై.అ.౨ పా.౧ సూ.౪౬) దితి ।

సాకాఙ్క్షత్వాదిత్యుక్తే ప్రకృతిప్రత్యయయోరప్యేకవాక్యతా స్యాత్తన్నివృత్త్యర్థం –

విభజ్యమానేతి ।

న హి ప్రకృతిప్రత్యయయోర్విభాగో విద్యతే । విభజ్యమానత్వేన పదత్వాపత్తిర్వివక్షితా । తావత్యుక్తే ‘‘భగో వాం విభజ్యత్వర్యమా వాం విభజత్వి’’త్యాదౌ నిరపేక్షవిభాగేఽపి వాక్యత్వం స్యాత్ । తత్ర హి ప్రతిపదం విభజత్విత్యన్వయాన్నిరాకాఙ్క్షత్వమ్ , తన్నివృత్త్యర్థం సాకాఙ్క్షత్వవిశేషణమ్ । అర్థైకత్వవిశేషణస్య తు ‘‘స్యోనం తే’’ ఇతీదమేవ వ్యావర్త్యమ్ । అత్ర చ వాక్యభేదోఽద్యాప్యసిద్ధ ఇతి తన్నోపన్యస్తమ్ । ‘‘దేవస్యత్వే’’ తి మన్త్రే హి ‘‘అగ్నయే నిర్వపామీ’’తిపదాతిరిక్తపదానాం న నిర్వాపే సమవేతార్థత్వమ్ । ఎవమన్యత్రాపి కర్మణి తేషాం న సమవేతార్థతోపలభ్యతే , తేనాగతీనాం తేషాం సమవేతార్థాగ్నినిర్వపామిపదాభ్యామేకవాక్యతాం కల్పయిత్వా తదనురోధేన జఘన్యయాఽపి వృత్త్యాఽర్థాభిధానసామర్థ్యం కల్ప్యతామ్ ।

మన్త్రభాగయోస్త్వనయోరుపస్తరణాసాదనార్థయోః పృథగర్థాభిధానసామర్థ్యస్యైకవాక్యతామనపేక్ష్యైవార్థప్రతీతికార్యవశేన సిద్ధత్వాన్న వాక్యపూర్వకత్వం లిఙ్గస్యేతి సిద్ధాన్తయతి –

భవేదేతదేవమితి ।

ప్రయోజనైకత్వేనేతి ।

విశిష్టైకార్థప్రమితిః ప్రయోజనమ్ । ప్రధానమేకమర్థమిత్యత్రైకశబ్దః ప్రయుక్తః , తత్ర ‘‘స్యోనం తే’’ ఇత్యస్య వాక్యభేదప్రతిపాదనాత్ ఎకస్మిన్వాక్యే పదార్థానాం బహుత్వాదేకార్థత్వమ్ । అయుక్తమిత్యాశఙ్క్య విశిష్టార్థాభిప్రాయేణ ప్రధానమిత్యుక్తమ్ ।

నను భావనైవ ప్రధానం కథముపస్తరణాదేః ప్రధాన్యమత ఆహ –

అనుష్ఠేయార్థశ్చేతి ।

మన్త్రావయవావవినియుజ్య హి నాఽవయవిరూపం వాక్యం వినియోక్తుం శక్యతే । అతశ్చైకవాక్యత్వవాదినాఽవ్యవయవౌ వినియోజ్యౌ , తయోశ్చ మిలితయోర్నైకార్థప్రకాశనం సిద్ధమితి । యత్ర తు ‘‘దేవస్య త్వే’’త్యాదావివైకవాక్యతావశేన కథంచిత్సామర్థ్యమనుమేయమ్ , తత్రోపస్తరణే పూర్వభాగార్థే ఉత్తరో మన్త్రభాగో భఙ్క్త్వా వ్యాఖ్యేయః । పురోడాశాసాదనే చోత్తరభాగార్థే పూర్వః । ఎవం యావదేకవాక్యతావశేన సామర్థ్యమనుమీయతే తావత్పూర్వస్యోత్తరస్య చ మన్త్రభాగస్యైకైకస్మిన్నపస్తరణే పురోడాశాసాదనే చార్థప్రతీతికార్యవశేన ప్రతీతం యత్సామర్థ్యం తన్మన్త్రభాగద్వయస్య వినియోజికాం శ్రుతిం పూర్వేణోపస్తృణుయాదుత్తరేణ పురోడాశమాసాదయేదిత్యేవంరూపాం కల్పయతి ।

తతః కిం జాతమత ఆహ –

తథా చేతి ।

ఎకం వినియోగం కర్తుం వాక్యలిఙ్గయోః సహ ప్రస్థితయోర్వాక్యే లిఙ్గం కల్పయితుముపక్రాన్తవతి ఎకైకమన్త్రభాగగతం లిఙ్గం వాక్యకల్ప్యలిఙ్గాదపి వినియోగఫలం ప్రతి ప్రత్యాసన్నాం శ్రుతిం కల్పయతి । వాక్యకల్పితే చ లిఙ్గే శ్రుతిం కల్పయితుముపక్రాన్తే లిఙ్గకల్పితా శ్రుతిర్వినియోగం గృహ్ణాతి , గృహీతే చ తయా తస్మిన్ వాక్యేన లిఙ్గద్వారకల్పితా శ్రుతిరేకసోపానాన్తరితత్వాత్ఫలమనవాప్య విలీయతే । ఆహ చాత్ర నిదర్శనమాచార్యసున్దరపాణ్డ్యః – నిఃశ్రేణ్యారోహణప్రాప్యం ప్రాప్తిమాత్రోపపాది చ । ఎకమేవ ఫలం ప్రాప్తుముభావారోహతో యదా ॥౧॥ ఎకసోపానవర్త్యేకో భూమిష్ఠశ్చాపరస్తయోః । ఉభయోశ్చ జవస్తుల్యః ప్రతిబన్ధశ్చ నాన్తరా ॥౨॥ విరోధినోస్తదైకో హి తత్ఫలం ప్రాప్నుయాత్తయోః । ప్రథమేన గృహీతేఽస్మిన్పశ్చిమోఽవతరేన్ముధా ॥౩॥ ఇతి । ఎవముత్తరత్రాపి ద్రష్టవ్యమ్ । యది లిఙ్గాభ్యాం మన్త్రభాగయోరర్థభేదేన వాక్యం భఙ్క్త్వా వినియోగస్తర్హి దేవస్య త్వేత్యత్రాపి లిఙ్గాద్వాక్యం భఙ్క్త్వా భేదేన వినియోగః స్యాత్ ।

తథాచాత్రాపి సమవేతార్థసదనాదిపదాతిరిక్తపదానాం మన్త్రభాగాభ్యామేకవాక్యతా న స్యాదత ఆహ –

యత్ర త్వితి ।

యత్ర విరోధకం పృథక్ కర్మసమవేతార్థప్రకాశనసామర్థ్యం నాస్తి , తత్ర సమవేతార్థేనైకేన పదేన ద్వాభ్యాం త్రిభిర్వా పదైర్యైకవాక్యతా సా క్వాపి కర్మణ్యసమవేతార్థానాం పదాన్తరాణాం వైయర్థ్యపరిహారాయ స్వానుసారేణ సామర్థ్యం కల్పయతీతి భవతి తత్ర వాక్యస్య వినియోజకత్వం న త్వత్ర , పృథక్ కర్మవర్తిపదార్థప్రకాశనాదిత్యర్థః । ఉక్తం చ - ‘పదాన్తరాణి యత్రార్థం వదేయుః కర్మవర్తినమ్ । తత్రైవమితరేషాం తు వాక్యమప్యగతేర్వరమ్’॥ ఇతి । ఎవమితి । లిఙ్గాద్వాక్యభఙ్గ ఇత్యర్థః ॥

ప్రకరణవాక్యయోర్విరోధముదాహర్తుం వాక్యలక్షణమాహ –

అత్ర చేతి ।

ప్రకరణలక్షణమాహ –

లబ్ధేతి ।

కార్యాన్తరాపేక్షావశేన ప్రకరణత్వం శబరస్వామిసంమతమిత్యాహ –

కర్తవ్యాయా ఇతి ।

ప్రధానవాక్యస్యాఙ్గవాక్యాకాఙ్క్షాముక్త్వాఽఙ్గవాక్యానాం ప్రధానవాక్యాకాఙ్క్షామాహ –

సమిదాదీతి ।

సన్నిహితకరణోపకారే సంభవతి న విశ్వజిన్న్యాయేన (జై.సూ.అ.౪ పా.౩ సూ.౧౫) స్వర్గకల్పనా , నాపి దర్శపూర్ణమాసఫలస్వర్గస్యానుషఙ్గః ; ప్రయాజాదేః ఫలాకాఙ్క్షాయామపి స్వర్గస్యానాకాఙ్క్షత్వాదిత్యాహ –

అనుషఙ్గతో వేతి ।

కరణోపకారస్య సిద్ధత్వాదేవ యజ్ఞవర్మకరణాద్యార్థవాదికం ఫలం సత్రన్యాయేన న కల్ప్యమిత్యాహ –

అర్థవాదతో వేతి ।

నిర్వారయితుం చరితార్థీకర్తుం । నిర్వృణ్వన్తి కృతార్థీభవన్తి । నిర్వారయన్తి । స్వకృతోపకారేణ ప్రధానం దర్శపూర్ణమాసాదీత్యర్థః ।

ఉక్తామితరేతరాపేక్షాం సదృష్టాన్తముపసంహరతి –

సోఽయమితి ।

‘‘అగ్నిరిదం హవిరజుషతావీవృధత మహోజ్యయోఽకృత ప్రజాపతిరిదం హవిరజుషతావీవృధత మహో జ్యాయోఽకృత అగ్నీషోమావిదం హవిరజుషతావీవృధత మహో జ్యాయోఽక్రాతామ్ । ఇన్ద్రాగ్నీ ఇదం హవిరజుషేతామవీవృధేతాం మహో జ్యాయోఽక్రాతామ్ । ఇన్ద్ర ఇదం హవిరజుషతావీవృధత మహో జ్యాయోఽకృతే’’తి సూక్తవాకనిగదః । దేవతాసంబోధనప్రధానః పదసమూహో నిగద ఇత్యాఖ్యాయతే । తత్రాగ్నిః పౌర్ణమాస్యమావాస్యయోః సాధారణః । ప్రజాపతిః పౌర్ణమాస్యామేవోపాంశుయాజస్య । ‘‘నాఽసోమయాజీ సన్నయే’’దిత్యసోమయాజినః సాన్నాయ్యాభావాత్ । అమావాస్యయోర్దధిపయసోరభావే ఐన్ద్రాగ్నమేకాదశకపాల విహితం తస్య దేవతేన్ద్రాగ్నీ ।

ఇదమాహ –

తత్ర హీతి ।

ఎకత్ర సహపాఠేఽపి లిఙ్గాదుత్కృష్ఠేనేన్ద్రాగ్నిపదేనైకవాక్యతాపన్నోఽవీవృధేతామిత్యాదిమన్త్రశేషో యత్రామావాస్యాయామిన్ద్రాగ్నిపదం నీతం తత్ర నీయేతోతేన్ద్రాగ్నిపదమాత్రమమావాస్యాయాం నీత్వా వాక్యశేష ఉభయత్ర పౌర్ణమాస్యమావాస్యయోః ప్రయోక్తవ్య ఇతి సందేహస్య ప్రాపకమాహ –

తత్ర యదీతి ।

ఫలవతీ భావనా ప్రధానా సతీ ఇతికర్తవ్యత్వం సన్నిధిపఠితస్యాపాదయతీత్యర్థః ।

ఆకాఙ్క్షాత్మకం హి ప్రకరణం న శ్రుతిరివ వినియోగమభిధత్తే , కిం తు వినియోజ్యపదార్థశక్తిం ప్రమాణాన్తరప్రమితామపేక్షతే , ఎవం చ సతి వినియోజ్యస్య మన్త్రవాక్యశేషస్య వాక్యేనాన్యత్ర వినియుక్తత్వాన్న ప్రకరణేన కృత్స్నార్థత్వేన వినియోగ ఇత్యాహ –

భవేదేతదేవమితి ।

విపక్షే దణ్డమాహ –

అన్యథేతి ।

ద్వాదశోపసత్తాధికరణం జ్యోతిర్దర్శనా (వ్యా.సూ.అ. ౧ పా. ౩. సూ.౪౦) దిత్యత్రానుక్రాన్తమ్ । పూషాద్యనుమన్త్రణమన్త్రాశ్చ తత్రైవోదాహృతాః ।

యద్యదేవేతి ।

వినియోజకం ప్రమాణమిత్యర్థః ।

ఎకవాక్యతేతి ।

వాక్యైకవాక్యతేత్యర్థః ।

యావదితరత్ర సామర్థ్యమితి ।

వాక్యద్వయైకవాక్యతాయా కల్పితాయామ్ అన్యథానుపపత్త్యా వాక్యద్వయార్థయోరితరేతరోపకార్యోపకారకత్వసామర్థ్యం కల్ప్యత ఇత్యర్థః ॥ నానేష్టిపశుసోమసముదాయో రాజసూయః । తత్రాభిషేచనీయః సోమయాగవిశేషః । శునఃశేపః కిల ౠషిపుత్రో హరిశ్చన్ద్రపుత్రేణ పురుషమేధార్థం పశుత్వేన క్రీతః । స వరుణాయ స్వస్యాలమ్భే కర్తుమారబ్ధే వరుణం తుష్టావ । స చ తుష్ట ఎనం రక్షేత్యాఖ్యానం బహ్వృచబ్రాహ్మణే పఠ్యతే । అక్షద్యూతాదికమభిషేచనీయసన్నిధౌ శ్రుతమాదిశబ్దార్థః । యద్యాకాఙ్క్షామాత్రాత్పదానాం సంబన్ధః , తర్హ్యానయ ప్రాసాదమితి పదద్వయవ్యవహితేన పశ్యేత్యనేనాపి గామిత్యస్యాభిసంబన్ధః స్యాత్ , ఆనయేత్యనేన తు సన్నిధానాత్సబన్ధ ఉపపన్న । తస్మాన్నాకాఙ్క్షామాత్రం సంబన్ధహేతురిత్యర్థః ।

అత్ర వికల్పేన పూర్వపక్షం వక్ష్యన్ సన్నిధేరపి కేవలస్య న సంబన్ధే హేతుత్వమిత్యాహ –

న చేతి ।

అయమేతీతి వాక్యే రాజ్ఞః ఇత్యేతత్పదం పుత్రపదస్యోపరిష్టాత్పురుషపదస్య చాధస్తాద్దృశ్యతే । యది సన్నిధిమాత్రం సంబన్ధకారణం తర్హి రాజ్ఞ ఇతి పదస్య పుత్రపదేన వా సబన్ధః - రాజ్ఞః పుత్ర ఇతి , కిం వా పురుషపదేన - రాజ్ఞః పురుష ఇత్యవినిశ్చయః స్యాదిత్యర్థః ।

ఎవమనిశ్చయే సత్యాకాఙ్క్షాయాం నిర్ణయమాహ –

తస్మాదితి ।

అన్తికే యదుపనిపతితమితి ।

పితృసమర్పకం రాజపదమిత్యర్థః ।

యది రాజ్ఞ ఇతి పదస్య పురుషపదేనాసబన్ధః , తర్హి తేనాసంబద్ధస్య పురుషపదస్య కేన సంబన్ధస్తత్రాహ –

కిం త్వితి ।

నను ప్రకరణాద్రాజసూయార్థత్వం క్రమాదభిషేచనీయార్థత్వం చ కిం న స్యాదత ఆహ –

సముచ్చయాఽసంభవాచ్చేతి ।

అభిషేచనీయస్యాపి రాజసూయమధ్యపాతిత్వాత్తదర్థమప్యనుష్ఠితమాఖ్యానాది రాజసూయాఙ్గమపి భవతి ; పృథక్ ప్రయోగాఽనపేక్షణాద్ న సముచ్చయ ఇత్యర్థః । న చైవం చిన్తావైయర్థ్యమ్ ; అభిషేచనీయార్థత్వేనానుష్ఠితస్య పవిత్రాద్యవయవాన్తరానుపకారకత్వాదవయవిరాజసూయార్థస్య తదీయసర్వావయవార్థత్వోపపత్తేస్తత్సిద్ధయే రాజసూయాఙ్గత్వస్యాప్యుపాఖ్యానాదేశ్చిన్తనీయత్వాదితి । పవిత్రః సోమయాగవిశేషః । క్షత్రస్య ధృతిరిష్టి । ప్రధానస్య కథమ్భావే కథం భావనా నిష్పద్యత ఇత్యపేక్షాయామితికర్తవ్యతాకాఙ్క్షాయామిత్యర్థః । ఎతస్యామవస్థాయామనిర్జ్ఞాతఫలం యదేతత్కర్మ పఠ్యతే తస్య ప్రకరణినం ప్రత్యఙ్గతా భవతి , నిర్జ్ఞాతఫలస్య గోదోహనాదేర్వాఽఙ్గతా , తస్య ఫలవత్త్వేనాకాఙ్క్షాఽనుదయాదిత్యర్థః ।

ప్రధానస్యాకాఙ్క్షాయామనువర్తమానాయామామ్నాతస్యాసంబద్ధైః పదైర్వ్యవధానాభావాద్రాజసూయాఙ్గత్వముక్త్వాఽభిషేచనీయం ప్రతి సన్నిధేర్దుర్బలత్వాదనఙ్గత్వమాహ –

అభిషేచనీయస్య త్వితి ।

నిరాకాఙ్క్షస్యేతి ప్రకరణానుత్థానే హేతుః ।

నను యథాఽభిషేచనీయస్య సన్నిధివశాత్ప్రకరణకల్పనా , ఎవం రాజసూయస్యాపి ప్రకరణాత్సంనిధిః కల్ప్య ఇతి తుల్యత్వముభయోరిత్యాశఙ్క్యాహ –

ప్రకరణినశ్చేతి ।

సర్వవ్యాపకత్వాద్రాజసూయస్యాభిషేచనీయస్యాపి తదాత్మకత్వాత్సంనిధిసిద్ధిరిత్యర్థః । పౌరోడాశికకాణ్డే ఆగ్నేయాదీనాం కర్మణాం క్రమే మన్త్రాః శ్రుతాః , తత్రాఽమావస్యికసాన్నాయ్యక్రమే శున్ధధ్వమితి మన్త్రః సమామ్నాత ఇత్యర్థః ।

యదుక్తం సమాఖ్యాశ్రుతిః సాక్షాత్పురోడాశపాత్రమన్త్రసంబన్ధబోధినీతి , తత్రాహ –

సమాఖ్యా న తావదితి ।

యౌగికశబ్దేన హి విశిష్టం ద్రవ్యముచ్యతే , న సంబన్ధః ; తద్వాచకత్వే హి సంబన్ధినౌ సంబన్ధశ్చేతి త్రయో వాచ్యాః ప్రసజ్యేరన్ । అతః సబన్ధ ఆనుమానిక ఇత్యర్థః ।

ఆనుమానికోఽపి సంబన్ధో న విశేషస్య సాక్షాత్సిద్ధ్యతి , కాణ్డమాత్రవిషయత్వాదిత్యాహ –

న తు సాక్షాదితి ।

అపి చ భవతు సమాఖ్యా శ్రుతిః , సా శ్రుత్యా చ సంబన్ధః వక్తుం , నాసౌ విశేషరూపో వినియోగః ।

స చేహ విచార్యతే , అతః సంబన్ధమాత్రాభిధానేఽపి నాపేక్షితసిద్ధిరిత్యాహ –

న చాసావితి ।

నను యథా శౌనఃశేపోపాఖ్యానాదికమభిషేచనీయసన్నిధిబాధేన ప్రకరణాత్సమస్తరాజసూయాఙ్గం నిర్ణీతమేవమత్రాపి సాన్నాయ్యక్రమం బాధిత్వా సమస్తదర్శపూర్ణమాసార్థత్వమేవ మన్త్రస్యాస్తు , వృథా క్రమసమాఖ్యయోః ప్రాబల్యదౌర్బల్యచిన్తనమత ఆహ –

తత్రాపి చేతి ।

సామాన్యతో దర్శపూర్ణమాసప్రకరణేనాపాదితమైదమర్త్యం యస్య స మన్త్రః , తథోక్తస్య యథా ఆరాదుపకారతయా శోనఃశేపోపాఖ్యానాదేః ప్రకృతమాత్రార్థత్వమేవం ప్రకృతమాత్రసంబన్ధానుపపత్తిరిత్యర్థః ।

మన్త్రస్య దృష్టార్థత్వేన సన్నిపత్యోపకారకత్వమాహ –

మన్త్రస్యేతి ।

నను దృష్టార్థత్వేన స్థానాదర్థవిశేషసబన్ధే ప్రకరణం బాధితం స్యాదత ఆహ –

యం కంచిదితి ।

పదార్థశక్త్యపేక్షత్వాత్ప్రకరణస్య మన్త్రస్య క్వచిదేవ ప్రకాశనశక్తౌ తన్మాత్రోపకారకత్వేనాపి ప్రకరణస్వీకారో భవతీత్యర్థః । తదేవం ప్రకరణాపేక్షితవిశేషసంబన్ధః స్థానేన వా బోధనీయః సమాఖ్యయా వేతి సందేహే నిర్ణయమాహ – సాన్నాయ్యక్రమ ఇతి ।అసన్నిహితయోః సంబన్ధాయోగాత్ సంబన్ధసిద్ధ్యర్థం సన్నిధిముపకల్పయతీత్యర్థః ।

వైదికేనేతి ।

పౌరోడాశికసమాఖ్యా హి పాఠకైః కృతా , సాన్నాయ్యపాత్రమన్త్రయోస్తు క్రమో వేదేనైవ కృత ఇత్యర్థః । ఆకాఙ్క్షా కల్ప్యతే సాన్నాయ్యపాత్రమన్త్రయోరిత్యర్థః ।

యావచ్చ క్లృప్తేనేతి ।

పురోడాశపాత్రమన్త్రయోరిత్యర్థః । ఎవముత్తరత్ర యోజ్యమ్ ।

అధికరణపఞ్చకార్థం వృద్ధోక్త్యా సంకలయతి –

ఎకేతి ।

లిఙ్గస్యైకయా శ్రుత్యా శ్రుత్యర్థం వినియోగం ప్రతి అన్తరయో వ్యవధానం ప్రతీయతే । వాక్యస్య ద్వాభ్యాం లిఙ్గశ్రుతిభ్యాం , ప్రకరణస్య వాక్యలిఙ్గశ్రుతిభిః తిసృభిః స్థానస్య ప్రకరణవాక్యలిఙ్గశ్రుతిభిశ్చతసృభిః , సమాఖ్యాయాః స్థానప్రకరణవాక్యలిఙ్గశ్రుతిభిః పఞ్చభిః శ్రుత్యర్థం ప్రత్యన్తరయః ప్రతీయతే ఇత్యర్థః ।

సౌకర్యార్థం బాధ్యబాధకభావమపి విభజ్యతే –

బాధికైవేతి ।

మధ్యమానాం తు లిఙ్గాదీనాముత్తరాపేక్షయా బాధకత్వం పూర్వాపేక్షయా బాధ్యత్వమ్ । తద్యథా - లిఙ్గం వాక్యస్య బాధకం తదేవ శ్రుతేర్బాధ్యమిత్యాదీతి । నిఘ్నాః పరవశీతాః ।

ఎవం శ్రుత్యాదిషు బలాబలే నిరూప్య ప్రస్తుతే లిఙ్గాత్సన్నిధిబాధే ఉపయుక్తముదాహరణమాహ –

తస్మాదితి ।

యః సోమం పిబతి స ఇతరాన్ ప్రత్యనుజ్ఞా యాచతే తే చానుజ్ఞా దదతి । తత్రానుజ్ఞాపనమనుజ్ఞాయాచనమ్ , అనుజ్ఞేత్యనుజ్ఞానదానమ్ । ఉపహ్వయస్వ అనుజానీహీత్యర్థః । ఉపహూతః అనుజ్ఞాతోఽసీత్యర్థః । దేశసామాన్యాత్పాఠక్రమాదిత్యర్థః ।

లిఙ్గేనేతి ।

ఆదౌ హ్యనుజ్ఞాపనం పశ్చాదనుజ్ఞేతి లోకసిద్ధమ్ । తత్రోపహూత ఇతి మన్త్రో యద్యపి ప్రథమపఠితత్వాదనుజ్ఞాపనే ప్రాప్తః ; తథాపి లిఙ్గాదనుజ్ఞాయాం శేషత్వేన ప్రతిపాద్యతే । ఉపహ్వయస్వేతి చ మన్త్రో యద్యపి చరమపఠితత్వాదనుజ్ఞాయాం ప్రాప్తః ; తథాప్యనుజ్ఞాయాచనప్రకాశనసామర్థ్యాత్తచ్ఛేషత్వేన ప్రతిపాద్యతే ఇత్యర్థః ।

ప్రథమతన్త్రోక్తస్మారణస్య ప్రయోజనమాశఙ్కాన్తరనివృత్తిరిత్యాహ –

తథాపీత్యాదినా ।

వినియుక్తవినియోగో న వస్తుని విరుధ్యతే ; దధ్నా జుహోతి దధ్నేన్ద్రియకామస్య జుహోతీత్యేకస్య దధ్న ఉభయార్థత్వదర్శనాత్ , అథ ప్రతీతౌ విరోధః అన్యశేషస్యాన్యశేషత్వవిరోధాద్యద్దేవదత్తీయం తద్యజ్ఞదత్తశేష ఇతివత్ , తర్హ్యధిష్ఠానలక్షణయా సోఽపి విరోధః శమయిష్యత ఇతి చేద్విద్యాయాం మన్త్రస్య వినియోగేఽపి తత్తుల్యమిత్యాహ –

స విద్యాయామితి ।

న చైవమైన్ద్ర్యా అపీన్ద్రే గార్హపత్యే చ వినియోగశఙ్కా ; ఎకస్మిన్ప్రయోగే మన్త్రావృత్తిప్రసఙ్గాదితి । బృహస్పతిసవోదాహరణం తు కృత్వా చిన్తయేత్యుక్తమేవ । అస్య పునః స్మారణస్యాభ్యధికాశఙ్కేత్యర్థః ।

ప్రథమతన్త్రే హి శ్రుత్యాదిభిర్లిఙ్గాదీనాం బాధ ఉక్తః , అత్ర తు లిఙ్గాత్ క్రమస్య బాధో నోచ్యతే , కింతు శీఘ్రం లిఙ్గేనాన్యత్ర వినియుక్తే మన్త్రే విలమ్బేన క్రమస్య పరిచ్ఛేదకత్వమేవ నాస్తీతి ప్రతిపాద్యతే తత్ర క్రమస్యాపరిచ్ఛేదకత్వే జ్ఞాతే కుతో వినియుక్తవినియోగశఙ్కేత్యాహ –

నేహేతి ।

శ్లోకం వివృణోతి –

ప్రకరణేతి ।

యద్యపి ప్రథమేఽపి కాణ్డే లిఙ్గాదీనాం శ్రుత్యాదిభిరప్రాప్తబాధ ఎవ దర్శితః ; తథాపి తత్ర దుర్బలప్రమాణాత్ ప్రాప్తిః శఙ్కితుం శక్యతే । గార్హపత్యస్య ఇన్ద్రస్య చ స్వస్వప్రకాశకత్వేన మన్త్రాకాఙ్క్షత్వాత్ । ఇహ తు విద్యాయా నిరాకాఙ్క్షత్వాద్ మన్త్రకర్మణాం చాన్యత్ర వినియుక్తత్వేన రక్తపటన్యాయాభావాచ్చ ప్రాప్తిరేవ నాస్తీతి వైషమ్యమ్ । భాష్యే బృహస్పతిసవస్య తుల్యబలప్రమాణద్వయాదుభయార్థత్వే స్థితే ప్రవర్గ్యస్యాపి బృహస్పతిసవేన తుల్యత్వాశఙ్కాయాం సన్నిధేర్దుర్బలత్వాదతుల్యత్వం ప్రతిపాదనీయమ్ ।

తథా చ సతి అపిచశబ్దానుపపత్తిరిత్యాశఙ్క్య నాభ్యుచ్చాయార్థః సః , కిం త్వేతదుపపత్తిసాహిత్యం పూర్వోక్తన్యాయస్య వదతీత్యాహ –

తుల్యబలతయేతి ।

ప్రమాణయోస్తుల్యబలతయా బృహస్పతిసవేన ప్రవర్గ్యస్య యా తుల్యతాశఙ్కా తదపాకరణద్వారేణేత్యర్థః । బృహస్ప్తతిసవస్యేతి షష్ఠీ చన్ద్రస్య తుల్యం ముఖమితివత్తుల్యార్థయోగనిబన్ధనా । అభిధాతుం పదేఽన్యస్మిన్ననపేక్షో రవః శ్రుతిః । సర్వభావగతా శక్తిర్లిఙ్గమిత్యభిధీయతే ॥ సంహత్యార్థం బ్రువన్ వృన్దం పదానాం వాక్యముచ్యతే । ప్రధానవాక్యమఙ్గోక్త్యాకాఙ్క్షం ప్రకరణం మతమ్ ॥ స్థానం సమానదేశత్వం సమాఖ్యా యౌగికో రవః । ఇతి శ్రుత్యాదిలక్ష్యోక్తం మీమాంసాబుద్ధిపారగైః ॥౨౫॥ అభిచారకర్మదేవతామభిచారకర్తా ప్రార్థయతే హే దేవ మద్రిపోః సర్వమఙ్గం ప్రవిధ్య దారయ హృదయం చ దారయ ధమనీః సిరాః ప్రవృఞ్జ విభజ త్రోటయ శిరశ్చ అభితో విదారయ । ఎవం మద్రిపుస్త్రిధా విపృక్తో విశ్లిష్టో భవత్విత్యర్థః । హరిరిన్ద్రనీలస్తద్వన్నీలోఽసీతీన్ద్రః సంబోధ్యతే । మిత్ర ఆదిత్యః । శం సుఖమ్ కరత్ భూయాదితి విద్యార్థ్యాశాస్తే । అగ్నిష్టోమో బ్రహ్మ స యస్మిన్నహని క్రియతే తదపి బ్రహ్మాత ఎవ తదహరహర్నిర్వర్త్యం కర్మ య ఉపయన్తి అనితిష్ఠన్తి తే బ్రహ్మణైవ సాధనేన బ్రహ్మాపరముపయన్తి ప్రాప్నువన్తి , తే చామృతత్వం పరం బ్రహ్మ చాప్నువన్తి । పుత్రస్య దీర్ఘాయుష్ఠ్వసిద్ధయే ఛాన్దోగ్యే త్రైలోక్యం కోశత్వేన పరికల్ప్యోపాసనముక్తమ్ । తత్రాయం పితుః ప్రార్థనామన్త్రః । అమునేతి పుత్రస్య త్రిర్నామ గృహ్ణాతి । అమునా డిత్థానామ్నా సహ భూరితీమం లోకం ప్రపద్య ఇత్యర్థః ॥

ఇతి చతుర్దశం వేధాద్యధికరణమ్ ॥