హానౌ తూపాయనశబ్దశేషత్వాత్కుశాచ్ఛన్దఃస్తుత్యుపగానవత్తదుక్తమ్ ।
యత్ర హానోపాయనే శ్రూయేతే తత్రావివాదః సంనిపాతే యత్రాప్యుపాయనమాత్రశ్రవణం తత్రాపి నాన్తరీయకతయా హానమాక్షిప్తమిత్యస్తి సంనిపాతః । యత్ర తు హానమాత్రం సుకృతదుష్కృతయోః శ్రుతం న శ్రూయతే ఉపాయనం, తత్ర కిముపాయనముపాదానం సంనిపతేన్న వేతి సంశయః ।
అత్ర పూర్వపక్షం గృహ్ణాతి –
అసంనిపాత ఇతి ।
స్యాదేతత్ । యథా శ్రూయమాణమేకత్ర శాఖాయాముపాసనాఙ్గం తస్మిన్నేవోపాసనే శాఖాన్తరేఽశ్రూయమాణముపసంహ్రియతే ।
ఎవం శాఖాన్తరశ్రుతముపాయనముపసంహరిష్యత ఇత్యత ఆహ –
విద్యాన్తరగోచరత్వాచ్చేతి ।
ఎకత్వే హ్యుపాసనకర్మణామన్యత్ర శ్రుతానామప్యన్యత్ర సమవాయో ఘటతే । న త్విహోపాసనానామేకత్వం, సగుణనిర్గుణత్వేన భేదాదిత్యర్థః ।
నను యథోపాయనం శ్రుతం హానముపస్థాపయత్యేవం హానమపి ఉపాయనమిత్యత ఆహ –
అపి చాత్మకర్తృకమితి ।
గ్రహణం హి న స్వామినోఽపగమమన్తరేణ భవతీతి గ్రహణాదపగమసిద్ధిరవశ్యమ్భావినీ । అపగమస్త్వసత్యప్యన్యేన గ్రహణే దృష్టో యథా ప్రాయశ్చిత్తేనాపగతిరేనస ఇతి । కర్తృభేదకథనం త్వేతదుపోద్బలనార్థం న పునరవశ్యమ్భావస్య ప్రయోజకముపాయనేనానైకాన్త్యాదితి ।
సిద్ధాన్తముపక్రమతే –
అస్యాం ప్రాప్తావితి ।
అయమస్యార్థః కర్మాన్తరే విహితం హి న కర్మాన్తర ఉపసంహ్రియతే ప్రమాణాభావాత్ । యత్పునర్న విధీయతే కిన్తు స్తుత్యర్థం సిద్ధతయా సఙ్కీర్త్యతే తదసతి బాధకే దేవతాధికరణన్యాయేన శబ్దతః ప్రతీయమానం పరిత్యక్తుమశక్యమ్ । తథాచ విధూతయోః సుకృతదుష్కృతయోర్నిర్గుణాయాం విద్యాయామశ్వరోమాదివత్కిం భవత్విత్యాకాఙ్క్షాయాం న తావత్ప్రాయశ్చిత్తేనేవ తద్విలయసమ్భవస్తథా సత్యశ్వరోమరాహుదృష్టాన్తానుపపత్తేః । న జాత్వశ్వరోమరాహుముఖయోర్విలయనమస్తి । అపి త్వశ్వచన్ద్రాభ్యాం విభాగః । నచ నష్టే విధూననప్రమోచనార్థసమ్భవః । తస్మాదర్థవాదస్యాపేక్షాయాం శబ్దసంనిధికృతోఽపి విశేష ఉపాయనం బుద్ధౌ సంనిధాపయితుం శక్నోత్యపేక్షాం పూరయితుమితి । నిర్గుణాపి విద్యా హానోపాయనాభ్యాం స్తోతవ్యా । స్తుతిప్రకర్షస్తు ప్రయోజనం న ప్రమాణమ్ । అప్రకర్షేఽపి స్తుత్యుపపత్తేః । న చార్థవాదాన్తరాపేక్షార్థవాదాన్తరాణాం న దృష్టా ।
నచ తైర్న పూరణమిత్యాహ –
ప్రసిద్ధా చేతి ।
విద్యాస్తుత్యర్థత్వాచ్చాస్యోపాయనవాదస్యేతి ।
యద్యప్యన్యదీయే అపి సుకృతదుష్కృతే అన్యస్య ఫలం ప్రయచ్ఛతః, యథా పుత్రస్య శ్రాద్ధకర్మ పితుస్తృప్తిం యథా చ పితుర్వైశ్వానరీయేష్టిః పుత్రస్య । నార్యాశ్చ సురాపానం భర్తుర్నరకమ్ । తథాప్యన్యదీయే అపి సుకృతదుష్కృతే సాక్షాదన్యస్మిన్న సమ్భవత ఇత్యాశయేన శఙ్కా । ఫలతః ప్రాప్త్యా స్తుతిరితి పరిహారః । గుణోపసంహారవివక్షాయామిత్యపి న స్వరూపతః సుకృతదుష్కృతసఞ్చారాభిప్రాయమ్ ।
నను విద్యాగుణోపసంహారాధికారే కోఽయమకాణ్డే స్తుత్యర్థవిచార ఇతి శఙ్కాముపసంహరన్నపాకరోతి –
తస్మాద్గుణోపసంహారవిచారప్రసఙ్గేనేతి ।
విద్యాగుణోపసంహారప్రసఙ్గతః స్తుతిగుణోపసంహారో విచారితః । ప్రయోజనం చోపాసకే సౌహార్దమాచరితవ్యం న త్వసౌహార్దమితి ఛన్ద ఎవాచ్ఛన్ద ఆచ్ఛాదనాదాచ్ఛన్దో భవతి ।
యథైవ చావిశేషేణోపగానమితి ।
ఋత్విజ ఉపగాయన్తీత్యవిశేషేణోపగానమృత్విజామ్ । భాల్లవినస్తు విశేషేణ నాధ్వర్యురుపగాయతీతి । తదేతస్మాద్భాల్లవినాం వాక్యమృత్విజ ఉపగాయన్తీత్యేతచ్ఛేషం విజ్ఞాయతే । ఎతదుక్తం భవతి - అధ్వర్యువర్జితా ఋత్విజ ఉపగాయన్తీతి । కస్మాత్పునరేవం వ్యాఖ్యాయతే ।
నను స్వతన్త్రాణ్యేవ సన్తు వాక్యానీత్యత ఆహ –
శ్రుత్యన్తరకృతమితి ।
అష్టదోషదుష్టవికల్పప్రసఙ్గభయేన వాక్యాన్తరస్య వాక్యాన్తరశేషత్వమత్రభవతో జైమినేరపి సంమతమిత్యాహ –
తదుక్తం ద్వాదశలక్షణ్యామ్ ।
'అపి తు వాక్యశేషః స్యాదన్యాయ్యత్వాద్వికల్పస్య విధీనామేకదేశః స్యాత్” ఇత్యేతదేవ సూత్రమర్థద్వారేణ పఠతి –
అపి తు వాక్యశేషత్వాదితరపర్యుదాసః స్యాత్ప్రతిషేధే వికల్పః స్యాత్
స చాన్యాయ్య ఇతి శేషః । ఎవం కిల శ్రూయతే “ఎష వై సప్తదశః ప్రజాపతిర్యజ్ఞే యజ్ఞేఽన్వాయత్త” ఇతి । తతో నానుయాజేషు యేయజామహం కరోతీతి । తదత్రానారభ్య కఞ్చిద్యజ్ఞం యజ్ఞేషు యేయజామహకరణముపదిష్టమ్ । తదుపదిశ్య చామ్నాతం నానుయాజేష్వితి । తత్ర సంశయః కిం విధిప్రతిషేధయోర్వికల్ప ఉత పర్యుదాసోఽనుయాజవర్జితేషు యేయజామహః కర్తవ్య ఇతి । మా భూదర్థప్రాప్తస్య శాస్త్రీయేణ నిషేధే వికల్పః । దృష్టం హి తాదాత్వికీమస్య సున్దరతాం గమయతి నాయతౌ దోషవత్తాం నిషేధతి । తస్య తత్రౌదాసీన్యాత్ । నిషేధశాస్త్రం తు తాదాత్వికం సౌన్దర్యమబాధమానమేవ ప్రవృత్త్యున్ముఖం నరం నివారయదాయత్యామస్య దుఃఖఫలత్వమవగమయతి । యథాహ “అకర్తవ్యో దుఃఖఫలః” ఇతి । తతో రాగతః ప్రవృత్తమప్యాయత్యాం దుఃఖతో బిభ్యతం పురుషం శక్నోతి నివారయితుమితి బలీయాన్ శాస్త్రీయః ప్రతిషేధో రాగతః ప్రవృత్తేరితి న తయా వికల్పమర్హతి । శాస్త్రీయౌ తు విధినిషేధౌ తుల్యబలతయా షోడశిగ్రహణవద్వికల్ప్యేతే । తత్ర హి విధిదర్శనాత్ప్రధానస్యోపకారభూయస్త్వం కల్ప్యతే । నిషేధదర్శనాచ్చ వైగుణ్యేఽపి ఫలసిద్ధిరవగమ్యతే । తథాహ “అర్థప్రాప్తవదితి చేన్న తుల్యత్వాదుభయం శబ్దలక్షణం” ఇతి । నచ వాచ్యం యావద్యజతిషు యేయజామహకరణం యావద్యజతిసామాన్యద్వారేణానుయాజం యజతివిశేషముపసర్పతి తావదనుయాజగతేన నిషేధేన తన్నిషిద్ధమితి శీఘ్రప్రవృత్తేః సామాన్యశాస్త్రాద్విశేషనిషేధో బలవానితి । యతో భవత్వేవంవిధిషు బ్రాహ్మణేభ్యో దధి దీయతాం తక్రం కౌణ్డిన్యాయేతి । తత్ర తక్రవిధిర్న దధివిధిమపేక్షతే ప్రవర్తితుమిహ తు ప్రాప్తిపూర్వకత్వాత్ప్రతిషేధస్య యేయజామహస్య చాన్యతోఽప్రాప్తేస్తన్నిషేధేన నిషేధప్రాప్త్యై తద్విధిరపేక్షణీయః । నచ సాపేక్షతయా నిషేధాద్విధిరేవ బలీయానిత్యతుల్యశిష్టతయా న వికల్పః కిన్తు నిషేధస్యైవ బాధనమితి సామ్ప్రతం, తథా సతి నిషేధశాస్త్రం ప్రమత్తగీతం స్యాత్ । నచ తద్యుక్తం తుల్యం హి సామ్ప్రదాయికమ్ । నచ న తౌ పశౌ కరోతీతివదర్థవాదతా । అసమవేతార్థత్వాత్ । పశౌ హి నాజ్యభాగౌ స్త ఇత్యుపపద్యతే । న చాత్ర తథా యేయజామహాభావః, యజతిషు యేయజామహవిధానాత్ । అనుయాజానాం చ తద్భావాత్ । నచ పర్యుదాసస్తదాననుయాజేష్వితి, కాత్యాయనమతేన నియమప్రసక్తేః । తస్మాద్విహితప్రతిషిద్ధతయా వికల్ప ఇతి ప్రాప్తమ్ । ఎవం ప్రాప్త ఉచ్యతే ఉక్తం షోడశిగ్రహణయోర్వికల్ప ఇతి । నహి తత్రాన్యా గతిరస్తి । తేనాష్టదోషదుష్టోఽపి వికల్ప ఆస్థీయతే పక్షేఽపి ప్రామాణ్యాన్మా భూత్ప్రమత్తగీతతేతి । ఇహ తు పర్యుదాసేనాప్యుపపత్తౌ సమ్భవన్త్యామన్యాయ్యం వికల్పాశ్రయణమయుక్తమ్ । ఎవం హి తదా నఞః సమ్బన్ధోఽననుయాజేషు యజతిష్వనుయాజవర్తితేషు యేయజామహః కర్తవ్య ఇతి । కిమతో యద్యేవమ్ । ఎతదతో భవతి - నానుయాజేష్విత్యేతద్వాక్యమపరిపూర్ణం సాకాఙ్క్షం పూర్వవాక్యైకదేశేన సమ్భన్త్స్యతే యదేతద్యేయజామహఙ్కరోతీత్యేతన్నానుయాజేషు యావదుక్తం స్యాదనుయాజవర్జితేష్వితి తావదుక్తం భవతి నానుయాజేష్వితి । తథాచ యజితివిశేషణార్థత్వాదననుయాజవిధిరేవాయమితి ప్రతిషేధాభావాన్న వికల్పః । న చాభియుక్తతరపాణినివిరోధే కాత్యాయనస్యాసద్వాదిత్వం నిత్యసమాసవాదినః సమ్భవతి । స హి విభాషాధికారే సమాసం శాస్తి । తస్మాదనుయాజవర్జితేషు యేయజామహవిధానమితి సిద్ధమ్ ।
వర్ణకాన్తరమాహ –
అథవైతాస్వితి ।
యథా హి సుకృతదుష్కృతయోరమూర్తయోః కల్పనం నాఞ్జసం మూర్త్యనువిధాయిత్వాత్కమ్పస్య । తథాన్యదీయయోరన్యత్ర సఞ్చారోఽప్యనుపపన్నోఽమూర్తత్వాదేవ । తస్మాద్యత్ర విధూననమాత్రం శ్రుతం తత్ర కమ్పనేన వరం స్వకార్యారమ్భాచ్చాలనమాత్రమేవ లక్ష్యతాం న తు తతోఽపగత్యాన్యత్ర సఞ్చారః కల్పనాగౌరవప్రసఙ్గాత్ । తస్మాత్స్వకార్యారమ్భాచ్చాలనం విధూననమితి ప్రాప్తేఽభిధీయతే - యత్ర తావదుపాయనశ్రుతిస్తత్రావశ్యం త్యాగో విధూననం వక్తవ్యమ్ । క్వచిదపి చేద్విధూననం త్యాగే వర్తతే తథా సత్యన్యత్రాపి తత్రైవ వర్తితుమర్హతి । ఎవం హి న వర్తేత యది విధూననమిహ ముఖ్యం లభ్యేత । న చైతదస్తి । తత్రాపి స్వకార్యాచ్చాలనస్య లక్ష్యమాణత్వాత్ । నచ ప్రామాణికం కల్పనాగౌరవం లోహగన్ధితామాచరతి । అపిచానేకార్థత్వాద్ధాతూనాం త్యాగేఽపి విధూయేతి ముఖ్యమేవ భవిష్యతి । ప్రాచుర్యేణ త్యాగేఽపి లోకే ప్రయోగదర్శనాత్ । వినిగమనహేతోరభావాత్ । గణకారస్య చోపలక్షణత్వేనాప్యర్థనిర్దేశస్య తత్ర దర్శనాత్ । తస్మాద్ధానార్థ ఎవాత్రేతి యుక్తమ్ ॥ ౨౬ ॥
హానౌ తూపాయనశబ్దశేషత్వాత్ కుశాచ్ఛన్దస్తుత్యుపగానవత్తదుక్తమ్ ॥౨౬॥ యథా విద్యాసన్నిధౌ శ్రుతస్యాపి మన్త్రాదేర్విద్యాయామసామర్థ్యాదనుపసంహారః , ఎవం హానసన్నిధౌ శ్రుతస్యాప్యుపాయనస్య తదన్తరేణాపి హానసంభవేన హానోపపాదనసామర్థ్యాభావాదనుపసంహార ఇతి ప్రాపయ్య ప్రతివిధీయతే । ఉపాయనమిత్యస్య వ్యాఖ్యానముపాదానమితి । సగుణనిర్గుణత్వేనేతి । కౌషీతకిశాఖాగతపర్యఙ్కవిద్యా హి సగుణేతి ।
యద్యపి సగుణవిద్యాయాం హానసన్నిధావుపాయనం శ్రుతమ్ ; తథాపి నిర్గుణవిద్యాస్థం హానం తదాక్షిపతి , తదన్తరేణ తదనుపపత్తేరితి శఙ్కతే –
నను యథేతి ।
కర్తృభేదో నానావశ్యకత్వే ప్రయోజకః ; పరకర్తృకహాననియతేన స్వకర్తృకోపాయనేనానేకాన్తాదిత్యర్థః ।
యదుక్తం విద్యాభేదాదనుపసంహార ఇతి , తత్రాహ –
కర్మాన్తర ఇతి ।
అశ్వరోమాదివద్విధూతయోరితి యోజనా ।
యదప్యుక్తం హానే ఉపాయనం నావశ్యకమితి , తత్రాహ –
న తావత్ప్రాయశ్చిత్తేనేతి ।
న కేవలమశ్వరోమదృష్టాన్తాత్ సుకృతాదివిలయాభావః , కిం తు విధూయ ప్రముచ్యేతి శ్రుతిభ్యామపీత్యాహ –
న చ నష్ట ఇతి ।
శబ్దసన్నిధికృతోఽపి విశేష ఇతి । హానోపాయనశబ్దయోః కౌషీతకిశాఖాయాం సన్నిధిరస్తి తత్కృతో విశేష ఇత్యర్థః ।
యద్యశ్వరోమదృష్టాన్తాద్విధూతయోః సుకృతదుష్కృతయోః పరత్రావస్థానసాపేక్షత్వాదన్యత్ర హానసన్నిధౌ శ్రుతముపాయనం కేవలహానశ్రవణేఽప్యపేక్షితత్వాదాయాతీతి వ్యాఖ్యాయతే , కథం తర్హి భాష్యకారః స్తుతిప్రకర్షలాభాయేతి స్తుతిప్రకర్షముపాయనోపసంహారకల్పకం ప్రమాణమాచష్టే ? అత ఆహ –
స్తుతిప్రకర్షస్త్వితి ।
స్తుతిర్హి విద్యాయాః కార్యా , సా చ కేవలశ్రుతహానేనాప్యుపపద్యతే । ఎవం హి ప్రకర్షోఽపేక్ష్యేత యద్యప్రకర్షే స్తుతిర్న స్యాత్తచ్చ నాస్తి , తస్మాత్ప్రమాణాసిద్ధస్యోపాయనోపసంహారస్య ప్రయోజనం భాష్యే ఉక్తమిత్యర్థః ।
భాష్యే కేనాపి ప్రకారేణ పురుషాన్తరే సుకృతదుష్కృతయోరసఙ్క్రాన్తిరఙ్గీకృతేతి భాతి , తచ్చాయుక్తమ్ ; ఫలద్వారేణ సఙ్క్రాన్తిసంభవాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
యద్యపీతి ।
వైశ్వానరీయేష్ఠ్యధికరణం ద్వితీయసూత్రేఽనుక్రాన్తమ్ । భాష్యే అతీవశబ్దః సుకృతాదిస్వరూపపరః । స్తుత్యర్థత్వాచ్చేతి భాష్యస్య చాన్యత్ర విద్యాసామర్థ్యాత్సుకృతదుష్కృతఫలసంచారరూపమోక్షాభిధానేన విద్యాస్తుత్యత్వాదిత్యర్థః ।
గుణోపసంహారవివక్షాయాముపాయనార్థశైవానువృత్తిం బ్రూయాదితి భాష్యేఽప్యుపాయనార్థశబ్దేన సుకృతదుష్కృతస్వరూపోపాయనం వివక్షితం ఫలత ఉపాయనస్యోక్తత్వాదిత్యభిప్రేత్యాహ –
న స్వరూపత ఇతి ।
సంచార ఇత్యభిప్రాయమితీతిశబ్దోఽధ్యాహర్తవ్యః ।
స్తుతిగుణేతి ।
స్తుత్యుపయోగీ గుణః సుకృతదుష్కృతయోః పరత్ర సంచారః , తదుపసంహారో విచారితో యద్యపి స నోపాస్య ఇత్యర్థః ।
కుశశబ్దో హి న స్త్రీలిఙ్గః ; అస్త్రీ కుశమిత్యమరసింహేనానుశిష్టత్వాద్ , అతస్తదవిరోధేన సూత్రేణ పదం ఛినత్తి –
ఆచ్ఛన్ద ఇతి ।
ఆడుపసర్గస్యార్థమాహ –
ఆచ్ఛాదనాదితి ।
అనుష్ఠాతారం పాపాదాచ్ఛాదయతీతి ఆచ్ఛన్ద ఇత్యర్థః । శ్రూయతే హి ఛాదయన్తి హి వా ఎనం ఛన్దాంసి పాపత్కర్మణ ఇతి । అత్ర సమిధః కుశా ఇత్యుచ్యన్తే । ఔదుమ్బరా ఇతి విశేషణాత్సమిద్వాచీ కుశాశబ్దోఽన్య ఎవ స్త్రీలిఙ్గ ఇతి లిఙ్గానభిజ్ఞానాద్వాచస్పతిః పదం చిచ్ఛేదేతి – కేచిత్ । తదతిమన్దమ్ ; అనేకశబ్దత్వస్యాన్యాయ్యత్వాత్ । కుశసంబన్ధాత్ సమిత్సు కుశశబ్దస్య తు లాక్షణికత్వోపపత్తేః , యజ్ఞసంబన్ధాదివ గార్హపత్యే ఇన్ద్రశబ్దస్య । యది తు కస్యాంచిఛ్రుతావౌదుమ్బర్య ఇతి ప్రయోగః స్యాత్తర్హి స ఛాన్దసో భవేద్భాష్యే చ తస్యానుకారమాత్రమ్ । తస్మాత్ - పదవాక్యప్రమాణాబ్ధేః పరం పారముపేయుషః । వాచస్పతేరియత్యర్థేఽప్యబోధ ఇతి సాహసమ్ ॥౧॥
వికల్పపరిహారార్థం వాక్యస్య పర్యుదాసార్థత్వమాహ –
తదేతదితి ।
అష్టదోషా వికల్పస్య , తదభావో నాడీషు ఇత్యత్ర దర్శితాః ।
పర్యుదాసాధికరణవిషయమాహ –
ఎవమితి ।
‘‘ఆశ్రావయేతి చతురక్షరమ్ అస్తు శ్రౌషడితి చతురక్షరం యజేతి ద్వ్యాక్షరం యేయజామహే ఇతి పఞ్చాక్షరం ద్వ్యక్షరో వషట్కార ఎష వై’’ ఇతి సప్తదశాక్షరో మన్త్రగణః ప్రజాపతిత్వేన స్తూయతే ; ప్రజాపతేరపి సప్తదశకలిఙ్గశరీరసమష్టిరూపత్వాత్ । యజ్ఞే యజ్ఞేఽన్వాయత్తోఽనుగత ఇత్యనారభ్యవాదేన వాక్యేన సర్వయజ్ఞేషు మన్త్రగణో వినియుక్తః । తత్ర యది నానుయాజేష్విత్యయం ప్రతిషేధః తర్హి విధిప్రతిషేధసన్నిపాతాద్వికల్పః స్యాత్ ।
అథ పర్యుదాసః తతో విధేరేవ వాక్యశేషః సన్ననుయాజాతిరిక్తయాగేషు యేయజామహవిధిపరః స్యాత్ , తదర్థం సంశయమాహ –
తత్రేతి ।
నను ప్రతిషేధేఽపి కథం వికల్పప్రాప్తిః ? ప్రతిషేధేస్య ప్రతిషేధ్యం ప్రతి ప్రబలత్వాద్ భుజఙ్గాయాఙ్గులిర్న దేయేతివదితి శఙ్కాం నిరాకుర్వన్పూర్వపక్షమాహ –
మా భూదిత్యాదినా ।
అర్థప్రాప్తస్య భ్రమగృహీతవిషయసౌన్దర్యసామర్థ్యాత్ ప్రాప్తస్య శాస్త్రీయేణ నిషేధేన వికల్పో మా భూత్ ।
అత్ర కారణమాహ –
దృష్టం హీతి ।
తాత్కాలికశ్రేయఃసాధనత్వం ప్రత్యక్షబోధితం , ప్రతిషేధేన తు కాలాన్తరీయదురితహేతుత్వం జ్ఞాప్యత ఇతి విషయభేదేన తుల్యార్థోపనిపాతాభావాన్న వికల్ప ఇత్యర్థః ।
తర్హి కథం బాధ్యబాధకభావస్తత్రాహ –
ఆయత్యాం భవిష్యత్కాలే దుఃఖతో బిభ్యతమితి ।
యదిదానీం ప్రవృత్తస్య సుఖం దృశ్యతే తత్తుల్యమేవ చేద్దుఃఖం కాలాన్తరే భవేత్ , తర్హి వ్యర్థోఽయం ప్రతిషేధః ; ప్రవృత్తేర్దుఃఖకరత్వవన్నివృత్తేరపి సుఖవిగమే హేతుత్వాత్ । తతశ్చ దృష్టాత్సుఖాదధికం దుఃఖమస్తీతి ప్రతిషేధేన గమితే సత్యాస్తికానాం ప్రవృత్తేరుపరమాత్ ప్రతిషేధస్య ఫలతో బాధకత్వమిత్యర్థః ।
నను కథం షోడశిగ్రహణాగ్రహణయోర్వికల్పః ? అకరణేఽపి క్రతూపకారసిద్ధౌ కరణవైయర్థ్యాదత ఆహ –
తత్ర హీతి ।
ఉపకారభూమార్థినోఽనుష్ఠానముపకారమాత్రార్థినోఽననుష్ఠానమితి వికల్ప ఇత్యర్థః ।
శాస్త్రీయవిధినిషేధయోస్తుల్యబలత్వమిత్యత్ర జైమినీయం సుత్రముదాహరతి –
తథాఽఽహేతి ।
తుల్యహేతుత్వాదితి ప్రతిషేధ్యప్రాప్తేః ప్రతిషేధస్య చ తుల్యప్రమాణకత్వాదిత్యర్థః । తదేవ దర్శయతి – ఉభయం ప్రవృత్తితత్ప్రతిషేధరూపం శబ్దలక్షణం శబ్దప్రమాణకమిత్యర్థః ।
శాస్త్రీయత్వేఽపి విధినిషేధయోః సామాన్యవిశేషవిషయత్వేనాతుల్యబలవత్వమాశఙ్క్యాహ –
న చ వాచ్యమితి ।
యజతిషు యాగేషు యేయజామహకరణం యాగసామాన్యం యావద్విషయీకరోతి తావన్నిషేధోఽనుయాజే యాగవిశేష ఎవ యేయజామహానుష్ఠానం నిషేధతి ।
నిషిద్ధే చ విధేః సామాన్యద్వారా విశేషసంక్రాన్తిర్నిరుధ్యతే ఇతి న చ వాచ్యమ్ ; కుతః ? అత ఆహ –
యత ఇతి ।
విధ్యోర్హి సామాన్యవిశేషవిషయయోర్విధిర్బలవాన్ ; పరస్పరం నిరపేక్షత్వాద్ , నిషేధస్తు విధిప్రాప్తం నిషేధద్ విశేషవిషయోఽపి న విధేరధికబలః ; ప్రాప్తిసాపేక్షత్వేన విధ్యుపజీవిత్వాదిత్యర్థః ।
తర్హి విధిరేవ నిషేధేనోపజీవ్యత్వాత్ప్రబలః స్యాత్ , తథా చ కథం వికల్పావకాశస్తత్రాహ –
న చ సాపేక్షతయేతి ।
అనన్యగతికత్వాన్నిషేధస్య విధినా తుల్యబలత్వం కల్ప్యమిత్యర్థః ।
నను నానన్యగతిత్వమర్థవాదత్వేన గతిసంభవాదిత్యాశఙ్క్యాహ –
న చ న తావితి ।
తావాజ్యభాగౌ పశౌ న కరోతి ఇతి దర్శపూర్ణమాసయోః శ్రూయతే । తథా క్వచిత్పశుప్రకరణేఽపి । పశుప్రకరణస్థం తు వాక్యమతిదేశవాక్యం ప్రతి శేషత్వేన పర్యుదాసః యత్ప్రకృతివత్పశౌ కర్తవ్యం తదాజ్యభాగవర్జమితి । దర్శపూర్ణమాసప్రకరణగతం తు వాక్యం జ్యోతిష్టోమగతద్వాదశోపసత్తావాక్యవత్ పశుగతాజ్యభాగాభావానువాదద్వారేణార్థవాదః । పశావప్యాజ్యభాగౌ న క్రియేతే । తౌ పునర్దర్శపూర్ణమాసయోః క్రియేతే । తస్మాత్ప్రశస్తౌ దర్శపూర్ణమాసావితి । నైవమిహార్థవాదః ।
హేతుమాహ –
అసమవేతేతి ।
ఉదాహరణే తు సమవేతార్థత్వేన వైషమ్యమాహ –
పశౌ హీతి ।
ఉపపద్యతేఽర్థవాదతేత్యనుషఙ్గః ।
అసమవేతార్థత్వాదిత్యేతద్వివృణోతి –
న చాత్రేతి ।
అస్తు తర్హి పర్యుదాసత్వం గతిర్నేత్యాహ –
న చ పర్యుదాస ఇతి ।
నానుయాజేష్విత్యయం యది పర్యుదాసః స్యాత్తదా సుబన్తేన నఞో యోగాత్సమాసః స్యాత్కాత్యాయనేన సమాసనియమస్య స్మృతత్వాదిత్యర్థః ।
న హి తత్రాన్యేతి ।
విధినిషేధయోరుభయోరపి విశేషనిష్ఠత్వాన్న పర్యుదాససంభవ ఇత్యర్థః ।
నను పర్యుదాసేఽపి కిమితి న వికల్పః స్యాత్ ? అనుయాజవర్జితేష్విత్యుక్తే యేయజామహస్యానుయాజవిచ్ఛేదప్రతీతేః సామాన్యవిధినా చ సంబన్ధప్రతీతేరితి శఙ్కతే –
కిమత ఇతి ।
పరిహరతి –
ఎతదితి ।
అనుయాజవ్యతిరిక్తేష్విత్యుక్తే కే త ఇతి న జ్ఞాయన్తే తతోఽపర్యవసితం వాక్యం యేఽనుయాజాదన్యే తే యాగా ఇతి పర్యవసాతుం పూర్వవాక్యమపేక్షతే , న పృథక్ పర్యవస్యతీతి న వికల్ప ఇత్యర్థః ।
నన్వనుయాజవర్జితేష్విత్యుక్తే వర్జనాభిధానాన్నిషేధత్వమితి , నేత్యాహ –
తథా చేతి ।
పూర్వవాక్యే యేయజామహం ప్రతి శేషత్వేన బోధితానాం యాగానామననుయాజత్వం విశేషణమజ్ఞాతమనేన జ్ఞాప్యత ఇతి విధిశేషత్వాన్న ప్రతిషేధతేత్యర్థః ॥
అమృర్తయోః సుకృతదుష్కృతయోశ్చాలనాఽనుపపత్తేః పూర్వపక్షాసమ్భవమాశఙ్క్య సిద్ధాన్తేఽపి సామ్యమాహ –
యథా హీతి ।
ననూపాయనం చ విధూననం చ యత్ర కౌషీతక్యాదౌ శ్రూయతే , తత్రోపాయనసిద్ధ్యర్థం హానమన్యత్ర సఞ్చార ఇతి వక్తవ్యం , తద్వదన్యత్రాప్యస్తు , తత్రాహ –
యత్ర విధూననమాత్రమితి ।
నను విధూననశబ్దస్య లాక్షణికత్వావిశేషే కిమితి ఫలారమ్భాచ్చాలనమేవ లక్ష్యతే ? న పునరన్యత్ర సంచార ఇతి , తత్రాహ –
కల్పనాగౌరవేతి ।
అమూర్తయోః సుకృతదుష్కృతయోః స్వాశ్రయాదపసరణమన్యత్ర చావస్థానమితి విరుద్ధార్థద్వయలక్షణాత్ స్వాశ్రయస్థయోరేవ తయోః ఫలాత్ ప్రధావనం లఘుత్వాల్లక్షణీయమిత్యర్థః ।
ఉపాయనసన్నిధౌ శ్రుతౌ విధూననశబ్దస్తావత్త్యాగం లక్షయతి , తతోఽన్యత్రాపి కేవలవిధూననశబ్దశ్రుతౌ ప్రవృత్తత్వాత్ సైవ లక్షణా బుద్ధిస్థా భవతీతి న స్వఫలాచ్చాలనలక్షణా , తస్యా నివృత్తత్వాదిత్యాహ –
యత్ర తావదితి ।
నను క్వచిద్యేన శబ్దేన యోఽర్థో లక్షితః స ఎవ తస్యాన్యత్రాప్యర్థ ఇతి న నియతం , న హ్యగ్నిరధీత ఇత్యత్ర మాణవకో లక్షిత ఇత్యగ్నిర్జ్వలతీత్యత్రాపి తదర్థతా , అత ఆహ –
ఎవం హీతి ।
యది కేవలవిధూననశబ్దశ్రవణే చాలనమర్థో లభ్యేత , తర్హి ప్రయోగాన్తరే ప్రాప్తో లాక్షణికార్థో న పరిగృహ్యేత , న త్వేతదస్తీతి ప్రాప్తత్యాగ ఎవ లక్ష్యత ఇత్యర్థః ।
నన్వస్మిన్పక్షే కల్పనాగౌరవముక్తమత ఆహ –
న చ ప్రామాణికమితి ।
ప్రవృత్తస్య లక్ష్యార్థస్య ప్రయోగాన్తరేఽపి బుద్ధౌ సన్నిధానం ప్రమాణం , తత ఆయాతం ప్రామాణికమ్ ।
నను చాలనే ముఖ్యో విధూననశబ్దస్త్యాగే తు గౌణ ఇతి , నేత్యాహ –
ప్రాచుర్యేణేతి ।
అవధూత ఇత్యాదౌ త్యాగే ధునోతేః ప్రయోగదర్శనాదిత్యర్థః । అశ్వో యథా జీర్ణాని రోమాణి విధునుతే త్యజత్యేవం పాపం విధూయ యథా చన్ద్రో రాహోర్ముఖాత్ప్రముచ్య భాస్వరో భవతి ; ఎవం ధూత్వా శరీరం స్వచ్ఛో భూత్వా బ్రహ్మలోకమభిసమ్భవామి ప్రాప్నోమీత్యన్వయః । కృతః సిద్ధః న పునరపూర్వపుణ్యోపచయేన సాధ్య ఆత్మా యస్య స కృతాత్మా కృతకృత్య ఇత్యర్థః । బ్రహ్మైవ లోకో బ్రహ్మలోకః ॥౨౬॥