సామ్పరాయే తర్తవ్యాభావాత్తథా హ్యన్యే ।
నను పాఠక్రమాదర్ధపథే సుకృతదుష్కృతతరణే ప్రతీయేతే । విద్యాసామర్థ్యాచ్చ ప్రాగేవావగమ్యేతే । తథా శాఠ్యాయనినాం తాణ్డినాం చ శ్రుతేః । శ్రుత్యర్థౌ చ పాఠక్రమాద్బలీయాంసౌ, “అగ్నిహోత్రం జుహోతి యవాగూం పచతి” ఇత్యత్ర యథా । తస్మాత్పూర్వపక్షాభావాదనారభ్యమేతత్ । అత్రోచ్యతే । నైతత్పాఠక్రమమాత్రమపి తు శ్రుతిస్తత్సుకృతదుష్కృతే విధూనుత ఇతి । తదితి హి సర్వనామ తస్మాదర్థే సన్నిహితపరామర్శకం తస్య హేతుభావమాహ । సన్నిహితం చ యదనన్తరం శ్రుతమ్ । తచ్చార్ధపథవర్తి విరజానదీమనోఽభిగమనమిత్యర్ధపథ ఎవ సుకృతదుష్కృతత్యాగః । నచ శ్రుత్యన్తరవిరోధః । అర్ధపథేఽపి పాపవిధూననే బ్రహ్మలోకసమ్భవాత్ప్రాక్కాలతోపపత్తేః । ఎవం శాఠ్యాయనినామప్యవిరోధః । నహి తత్ర జీవన్నితి వా జీవత ఇతి వా శ్రుతమ్ । తథా చార్ధపథ ఎవ సుకృతదుష్కృతవిమోకః । ఎవంచ న పర్యఙ్కవిద్యాతస్తత్ప్రక్షయ ఇతి పూర్వః పక్షః । రాద్ధాన్తస్తు విద్యాసామర్థ్యవిధూతకల్మషస్య జ్ఞానవత ఉత్తరేణ పథా గచ్ఛతో బ్రహ్మప్రాప్తిర్న చాప్రక్షీణకల్మషస్యోత్తరమార్గగమనం సమ్భవతి । యథా యవాగూపాకాత్ప్రాగ్నాగ్నిహోత్రమ్ । యమనియమాద్యనుష్ఠానసహితాయా విద్యాయా ఉత్తరేణ మార్గేణ పర్యఙ్కస్థబ్రహ్మప్రాప్త్యుపాయత్వశ్రవణాత్ । అప్రక్షీణపాప్మనశ్చ తదనుపపత్తేః । విద్యైవ తాదృశీ కల్మషం క్షపయతి క్షపితకల్మషం చోత్తరమార్గం ప్రాపయతీతి కథమర్ధపథే కల్మషక్షయః । తస్మాత్పాఠక్రమబాధేనార్థక్రమోఽనుసర్తవ్యః । నను న పాఠక్రమమాత్రమత్ర, తదితి సర్వనామశ్రుత్యా సంనిహితపరామర్శాదిత్యుక్తమ్ । తదయుక్తం, బుద్ధిసంనిధానమాత్రమత్రోపయుజ్యతే నాన్యత్ , తచ్చానన్తరస్యేవ విద్యాప్రకరణాద్విద్యాయా అపీతి సమానా శ్రుతిరుభయత్రాపీతి । అర్థపాఠౌ పరిశిష్యేతే తత్ర చార్థో బలీయానితి । నచ తాణ్డ్యాదిశ్రుత్యవిరోధః పూర్వపక్షే । అశ్వ ఇవ రోమాణి విధూయేతి హి స్వతన్త్రస్య పురుషస్య వ్యాపారం బ్రూతే, నచ పరేతస్యాస్తి స్వాతన్త్ర్యమ్ , తస్మాత్తద్విరోధః ॥ ౨౭ ॥
ఛన్దత ఉభయావిరోధాత్ ।
కేభ్యశ్చిత్పదేభ్య ఇదం సూత్రమ్ । నను యథా పరేతస్యోత్తరేణ పథా బ్రహ్మప్రాప్తిర్భవతీతి విద్యాఫలమేవం తస్యైవార్ధపథే సుకృతదుష్కృతహానిరపి భవిష్యతీతి శఙ్కాపదాని తేభ్య ఉత్తరమిదం సూత్రమ్ ।
తద్వ్యాచష్టే –
యది చ దేహాదపసృప్తస్యేతి ।
విద్యాఫలమపి బ్రహ్మప్రాప్తిర్నాపరేతస్య భవితుమర్హతి శఙ్కాపదేభ్యః । యథాహుః - నాజనిత్వా తత్ర గచ్ఛన్తీతి । సుకృతదుష్కృతప్రక్షయస్తు సత్యపి నరశరీరే సమ్భవతీతి సమర్థస్య హేతోర్యమనియమాదిసహితాయా విద్యాయాః కార్యక్షయాయోగాద్యుక్తో జీవత ఎవ సుకృతదుష్కృతక్షయ ఇతి సిద్ధమ్ । ఛన్దతః స్వచ్ఛన్దతః స్వేచ్ఛయేతి యావత్ । స్వేచ్ఛయానుష్ఠానం యమనియమాదిసహితాయా విద్యాయాః । తస్య జీవతః పురుషస్య స్యాన్న మృతస్య । తత్పూర్వకం చ సుకృతదుష్కృతహానం స్యాజ్జీవత ఎవ । సమర్థస్య క్షేపాయోగాత్ । ఎవం కారణానన్తరం కార్యోత్పాదే సతి నిమిత్తనైమిత్తకయోస్తద్భావస్యోపపత్తిస్తాణ్డిశాఠ్యాయనిశ్రుత్యోశ్చ సఙ్గతిరితరథా స్వాతన్త్ర్యాభావేనాసఙ్గతిరుక్తా స్యాత్ । తదనేనోభయావిరోధో వ్యాఖ్యాతః । యే తు పరస్య విదుషః సుకృతదుష్కృతే కథం పరత్ర సఙ్క్రామత ఇతి శఙ్కోత్తరతయా సూత్రం వ్యాచఖ్యుః । ఛన్దతః సఙ్కల్పత ఇతి శ్రుతిస్మృత్యోరవిరోధాదేవ । న త్వత్రాగమగమ్యేఽర్థే స్వాతన్త్ర్యేణ యుక్తిర్నివేశనీయేతి । తేషామధికరణశరీరానుప్రవేశే సమ్భవత్యర్థాన్తరోపవర్ణనమసఙ్గతమేవేతి ॥ ౨౮ ॥
సాంపరాయే తర్తవ్యాభావాత్తథా హ్యన్యే ॥౨౭॥ సిద్ధం కృత్వా విద్యాయాః కర్మక్షయహేతుత్వం హానసన్నిధావుపాయనోపసంహార ఉక్తః , ఇదానీం తదేవాసిద్ధం మార్గమధ్యే శ్రూయమాణస్య కర్మక్షయస్య విద్యాహేతుకత్వాభావాదిత్యాశఙ్క్యతే । అగ్నిహోత్రం జుహోతీత్యత్ర పాఠాదర్థో బలీయానత ఎవ శ్రుతిరతిబలీయసీ అర్థాదపి తస్యాః ప్రబలత్వాదిత్యర్థః ।
తాణ్డినాం శ్రుతివిరోధం పరిహరతి –
అర్ధపథేఽపీతి ।
విధూయ పాపమితి హి బ్రహ్మలోకప్రాప్తేః ప్రాక్కాలతోచ్యతే , సా చార్ధపథే విధూననేఽప్యుపపద్యత ఇత్యర్థః ।
ఎవం శాట్యానినామితి ।
అర్ధపథ ఎవోపాయనసంభవాదిత్యర్థః ।
నను జీవత ఎవ విధూననోపాయనే , న ; ఎవం శ్రుత్యభావాదిత్యాహ –
న హి తత్రేతి ।
సర్వనామశ్రుతేరన్యథాసిద్ధిమభిధాస్యన్పాఠక్రమభఞ్జకమర్థక్రమం తావదాహ –
విద్యాసామర్థ్యేత్యాదినా ।
యవాగూపాకస్యాగ్నిహోత్రాత్పూర్వకాలత్వే సామర్థ్యం హోమస్య ద్రవ్యాపేక్షత్వేనావగతమ్ ।
విద్యాయాః పాపక్షయహేతుత్వే కిం ప్రమాణమిత్యత ఆహ –
యమనియమాదీతి ।
శ్రవణాత్ కౌషీతకిశాఖాయామితి శేషః ।
యమాద్యఙ్గసహితాయా విద్యాయా ఉత్తరమార్గద్వారేణ బ్రహ్మలోకప్రాప్తిహేతుత్వమస్తు , తావతా కథం పాపక్షయహేతుత్వమత ఆహ –
అప్రక్షీణేతి ।
తదనుపపత్తేః । బ్రహ్మలోకమార్గప్రాప్త్యనుపపత్తేరిత్యర్థః ।
తాదృశీతి ।
యమాదిసహితేత్యర్థః ।
కథమేకస్యా విద్యాయా ఉభయార్థత్వమత ఆహ –
క్షపితేతి ।
బ్రహ్మలోకప్రాపణార్థమేవ పాపక్షయం కరోతీత్యర్థః ।
తచ్ఛబ్దశ్రుతివిరోధముక్తమనూద్య నిరాచష్టే –
నను న పాఠేత్యాదినా ।
ప్రధానరూపపరామర్శిత్వాత్సర్వనామ్నో విద్యైవ పరామృశ్యతే , నానన్తరనిర్దిష్టోఽపి విరజానద్యతిక్రమః । అభ్యుపేత్య తు సమానశ్రుతిరిత్యుక్తమ్ ॥౨౭॥
శఙ్కాగ్రన్థోక్తదృష్టాన్తాద్వైషమ్యమాహ –
విద్యాఫలమపీతి ।
అజనిత్వా దేవభావేనానుత్పద్యేత్యర్థః । స్యాజ్జీవత ఎవేత్యత్ర గ్రన్థచ్ఛేదః ।
అసఙ్గతిరుక్తేతి ।
విధూయేతి హి స్వతన్త్రస్య పురుషస్య వ్యాపారం బ్రూతే ఇతి గ్రన్థే ఉక్తా యాఽసఙ్గతిః సా స్యాదిత్యర్థః ।
భాస్కరమతమనువదతి –
యే త్వితి ।
ఛన్దః సంకల్పః ।
విదుషి యః శుభం సంకల్పయతి తస్య తదీయం శుభం భవతి అశుభం సంకల్పయతస్తదీయం పాపమిత్యర్థతయా ఛన్దత ఇత్యేతత్పదం తన్మతేన వ్యాఖ్యాయోభయావిరోధపదం వ్యాచష్టే –
శ్రుతిస్మృత్యోరితి ।
‘తే నః కృతాదకృతాదేనసో దేవాసః పిపృత స్వస్తయే’ ఇతి శ్రుతిర్భాస్కరోదాహృతా । తే యూయం దేవాసో దేవాః నః అస్మానద్య కృతాత్స్వకృతాదకృతాదన్యకృతాదేనసః పాపాత్పిపృత పాలయత స్వస్తయే క్షేమాయేతి శ్రుతేరర్థః । అన్యకృతాదపి భయశ్రుతేరస్త్యన్యకృతస్య కర్మణోఽన్యత్ర ప్రాప్తిరితి । ‘‘ప్రియేషు త్వేషు సుకృతమప్రియేషు చ దుష్కృతమ్ । “విసృజ్య ధ్యానయోగేన బ్రహ్మాప్యేతి సనాతనమ్’’ ఇతి మనుస్మృతిః ।
నను శ్రుతిస్మృతిభ్యామపి కథమమూర్తయోః సుకృతదుష్కృతయోరాశ్రయాన్తరసంచారస్తత్రాహ –
న త్వత్రేతి ।ఎతద్వ్యాఖ్యానం దూషయతి – తేషామితి ।
అయం హి విచారో భవన్నపి హానౌ త్విత్యధికరణే సంగచ్ఛతే , నాత్ర ; తతః శఙ్కోత్తరత్వేనాస్మత్కృతమేవ వ్యాఖ్యానం భద్రమ్ । తస్య ప్రియాః సుకృతముపయన్త్యప్రియా దుష్కృతమితి తదధికరణోదాహృతవాక్యాదేవ నిర్ణీతే వృథా చ వాక్యాన్తరోదాహరణమ్ । యస్తు కేశవేనాస్య విచారస్యైవం తదధికరణసఙ్గమ ఉక్తః । విద్వద్వర్తిసుకృతదుష్కృతాకర్షణహేతుర్జనానాం విదుషి శుభాశుభసంకల్పో జీవత్యేవ చ విదుషి యుక్తః ; తతశ్చ జీవదవస్థాయామేవ విదుషః కర్మహానం నార్ధపథ ఇతి । సోఽసాధుః ; మార్గమధ్యగతమపి విద్వాంసం ప్రతి జనానాం ప్రీత్యప్రీతిసంభవాత్తదాపి సుకృతాదిసంక్రమోపపత్తేరిత్యాస్తాం తావత్ ॥౨౮॥