ಸಂಬಂಧಾದೇವಮನ್ಯತ್ರಾಪಿ ।
ಯದ್ಯೇಕಸ್ಯಾಮಪಿ ಶಾಖಾಯಾಂ ತತ್ತ್ವೇನ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾದುಪಾಸನಸ್ಯ ತತ್ರ ವಿಹಿತಾನಾಂ ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಸಂಕರಃ । ತಥಾ ಸತಿ ಸತ್ಯಸ್ಯೈಕಸಸ್ಯಾಭೇದಾನ್ಮಂಡಲದ್ವಯವರ್ತಿನ ಉಪನಿಷದೋರಪಿ ಸಂಕರಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಸ್ಯೇತಿ ಚ ಪ್ರಕೃತಪರಾಮರ್ಶಿತ್ವಾದ್ಭೇದಃ । ಸತ್ಯಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾದಧಿದೈವಮಿತ್ಯಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣತಯೋಪಸರ್ಜನತ್ವೇನಾಪ್ರಸ್ತುತತ್ವಾತ್ಪ್ರಸ್ತುತಸ್ಯ ಚ ಸತ್ಯಸ್ಯಾಭೇದಾತ್ಪೂರ್ವವದ್ಗುಣಸಂಕರಃ ॥ ೨೦ ॥
ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ –
ನ ವಾ ವಿಶೇಷಾತ್ ।
ಸತ್ಯಂ ಯತ್ರ ಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರಸಂಬಂಧೋ ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಶ್ರೂಯತೇ ತತ್ರೈವಂ ಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಸರ್ವತ್ರ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಮಾನತ್ವಾತ್ತನ್ಮಾತ್ರಸಂಬಂಧಿತ್ವಾಚ್ಚ ಧರ್ಮಾಣಾಮ್ । ಯತ್ರ ತು ಸವಿಶೇಷಣಂ ಪ್ರಧಾನಮವಗಮ್ಯತೇ ತತ್ರ ಸವಿಶೇಷಣಸ್ಯೈವ ತಸ್ಯ ಧರ್ಮಾಭಿಸಂಬಂಧೋ ನ ನಿರ್ವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ನಾಪ್ಯನ್ಯವಿಶೇಷಣಸಹಿತಸ್ಯ । ನಹಿ ದಂಡಿನಂ ಪುರುಷಮಾನಯೇತ್ಯುಕ್ತೇ ದಂಡರಹಿತಃ ಕಮಂಡಲುಮಾನಾನೀಯತೇ । ತಸ್ಮಾದಧಿದೈವಂ ಸತ್ಯಸ್ಯೋಪನಿಷದುಕ್ತಾ ನ ತಸ್ಯೈವಾಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಯಥಾ ಚಾಚಾರ್ಯಸ್ಯ ಗಚ್ಛತೋಽನುಗಮನಂ ವಿಹಿತಂ ನ ತಿಷ್ಠತೋ ಭವತಿ, ತಸ್ಮಾನ್ನೋಪನಿಷದೋಃ ಸಂಕರಃ ಕಿಂತು ವ್ಯವಸ್ಥಿತಿಃ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಂ –
ಸ್ವರೂಪಾನಪಾಯಾದಿತಿ ॥ ೨೧ ॥
ದರ್ಶಯತಿ ಚ ।
ಅತಿದೇಶಾದಪ್ಯೇವಮೇವ ತತ್ತ್ವೇ ಹಿ ನಾತಿದೇಶಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ॥ ೨೨ ॥
ಸಂಬಂಧಾದೇವಮನ್ಯತ್ರಾಪಿ ॥೨೦॥ ‘ಆಪ ಏವೇದಮಗ್ರ ಆಸುಃ ತಾ ಆಪಃ ಸತ್ಯಮಸೃಜಂತ’ ।
ಸತ್ಯಮಿತಿ ।
ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭ ಉಚ್ಯತೇ । ತಚ್ಚ ಸತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಮಹದ್ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ತತ್ರೈವಂ ಸತಿ ಯತ್ತತ್ಸತ್ಯಂ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾಖ್ಯಂ ಸೋಽಸಾವಾದಿತ್ಯಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಪುಲ್ಲಿಂಗಪ್ರಯೋಗಃ । ಕ ಆದಿತ್ಯಃ ? ಕಿಂ ಮಂಡಲಮೇವ ? ನ । ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ‘ಯ ಏಷ ಏತಸ್ಮಿನ್ಮಂಡಲೇ ಪುರುಷೋ ಯಶ್ಚಾಯಂ ದಕ್ಷಿಣೇಽಕ್ಷನ್ ಪುರುಷ’ ಇತಿ ತಸ್ಯೈವ ಸತ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಧಿದೈವತಮಧ್ಯಾತ್ಮಂ ಚಾದಿತ್ಯಚಾಕ್ಷುಷಪುರುಷರೂಪೇಣಾವಸ್ಥಾನಮುಕ್ತ್ವಾ ‘ತಾವೇತಾವನ್ಯೋನ್ಯಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತೌ ರಶ್ಮಿಭಿರೇಷೋಽಸ್ಮಿನ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಃ ಪ್ರಾಣೈರಯಮಮುಷ್ಮಿನ್ನಿತಿ’ ಇತರೇತರವ್ಯತಿಷಕ್ತತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾಽಽದಿತ್ಯಪುರುಷಸ್ಯ ಯ ಏಷ ಏತಸ್ಮಿನ್ಮಂಡಲೇ ಪುರುಷಸ್ತಸ್ಯ ಭೂರಿತಿ ಶಿರಃ , ಭುವ ಇತಿ ಬಾಹೂ , ಸುವರಿತಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ , ಪಾದಾವಿತ್ಯರ್ಧಃ , ಇತಿ ವ್ಯಾಹೃತಿಶರೀರತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ತಸ್ಯೋಪನಿಷದಹರಿತ್ಯಾದಿತ್ಯಪುರುಷಸ್ಯಾಹರ್ನಾಮತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ಅನಂತರಂ ಯೋಽಯಂ ದಕ್ಷಿಣೇಽಕ್ಷನ್ ಪುರುಷಸ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಭೂರಿತಿ ಶಿರ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ವ್ಯಾಹೃತಿಶರೀರತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ತಸ್ಯೋಪನಿಷದಹಮಿತ್ಯಹಂನಾಮತ್ವಮುಕ್ತಮ್ ।
ಉಪನಿಷದಿತಿ ।
ದೇವತಾಮುಪನಿಗಮಯತೀತಿ ದೇವತಾಪ್ರಕಾಶಕಂ ರಹಸ್ಯಂ ನಾಮ ಭಣ್ಯತೇ । ಅಹಃಶಬ್ದಃ ಪ್ರಕಾಶವಚನಃ । ಅಹಂಶಬ್ದಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮತ್ವವಾಚೀ । ಏತೇ ಉಪನಿಷದೌ ಸತ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ಥಾನಭೇದೇನ ವ್ಯವಸ್ಥಯಾಽನುಚಿಂತನೀಯೇ , ಉತ ದ್ವೇ ಅಪ್ಯುಭಯತ್ರೇತಿ ಸ್ಥಾನಭೇದಾತ್ಸತ್ಯಬ್ರಹ್ಮೈಕ್ಯಾಚ್ಚ ಸಂಶಯೇ ಸಂಗತಿಗರ್ಭಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ-ಯದ್ಯೇಕಸ್ಯಾಮಪೀತಿ ।
ನನು ತಸ್ಯೋಪನಿಷದಹಮಿತಿ ಚಾದಿತ್ಯಮಂಡಲಾಕ್ಷಿಸ್ಥಾನವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಸತ್ಯಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪರಾಮರ್ಶಾತ್ಕಥಮುಪನಿಷದೋಃ ಸಂಕರ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಾಶಯಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ತಸ್ಯೇತಿ ಚೇತಿ ।
ತಸ್ಯೇತಿ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಪರಾಮರ್ಶಿತ್ವಾತ್ಸ್ಥಾನಾವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾದುಪನಿಷದೋರ್ಮಿಥೋಽಸಂಕರ ಇತಿ ಹಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಾಶಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಮನೂದಿತಸಿದ್ಧಾಂತಾಶಯಂ ದೂಷಯತಿ –
ಸತ್ಯಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
ಸತ್ಯಂ ಪ್ರಕೃತಾವಲಂಬಿ ಸರ್ವನಾಮ , ಪ್ರಕೃತಮಿತಿ ಚ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯೇನ ಪೂರ್ವಮವಗತಮುಚ್ಯತೇ , ಅತಃ ಸತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಪ್ರಧಾನಂ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ , ನ ಗುಣಭೂತಃ ಸ್ಥಾನವಿಶೇಷಃ । ನಾಪಿ ತದ್ವೈಶಿಷ್ಠ್ಯಮ್ ; ತಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವರೂಪಧರ್ಮತ್ವೇನೋಪಸರ್ಜನತ್ವಾತ್ , ತಥಾ ಚ ಸತ್ಯಸ್ಯೈಕ್ಯಾದುಪನಿಷದೋಃ ಸಂಕರಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವವದಿತಿ ।
ಶಾಂಡಿಲ್ಯವಿದ್ಯಾವದಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೨೦॥
ಸತ್ಯಂ ನ ಗುಣಭೂತಂ ಸ್ಥಾನಮಾತ್ರಂ ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ , ನಾಪಿ ತದ್ವೈಶಿಷ್ಠ್ಯಂ ಧರ್ಮಃ , ಕಿಂ ತು ಸ್ಥಾನವಿಶಿಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ; ಯ ಏಷ ಏತಸ್ಮಿನ್ಮಂಡಲೇ ಪುರುಷ ಇತಿ ತಥೈವ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾತ್ , ತಥಾ ಚ ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟಾಂತರೇಽನನುಗಮಾನ್ನೋಭಯತ್ರೋಭಯತ್ರೋಭಯನಾಮಚಿಂತನಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ –
ಸತ್ಯಂ ಯತ್ರೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತತ್ತ್ವೇ ಹೀತಿ ।
ವಿಶಿಷ್ಟಯೋರೇಕತ್ವೇಽಂತರಾದಿತ್ಯೇಽಂತರಕ್ಷಿಣೀತ್ಯುಪದಿಷ್ಟಹಿರಣ್ಮಯಪುರುಷಯೋರೇಕತ್ವಾದ್ ರೂಪಾದ್ಯತಿದೇಶೋ ನ ಸ್ಯಾದತಿದೇಶಸ್ಯ ಭಿನ್ನಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ।೨೧॥೨೨॥