ಸಂಭೃತಿದ್ಯುವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಪಿ ಚಾತಃ ।
“ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಯೇಷ್ಠಾ ವೀರ್ಯಾ ಸಂಭೃತಾನಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಗ್ರೇ ಜ್ಯೇಷ್ಠಂ ದಿವಮಾತತಾನ । ಬ್ರಹ್ಮ ಭೂತಾನಾಂ ಪ್ರಥಮಂ ತು ಜಜ್ಞೇ ತೇನಾರ್ಹತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸ್ಪರ್ಧಿತುಂ ಕಃ ।”(ತೈ .ಬ್ರಾ.೨-೪-೬) ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಯೇಷ್ಠಂ ಯೇಷಾಂ ತಾನಿ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಯೇಷ್ಠಾ ಜಜ್ಞೇ ಆಸ । ಯದ್ಯಪಿ ತಾಸು ತಾಸು ಶಾಂಡಿಲ್ಯಾದಿವಿದ್ಯಾಸ್ವಾಯತನಭೇದಪರಿಗ್ರಹೇಣಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾಯತನತ್ವಂ ಸಂಭೃತ್ಯಾದೀನಾಂ ಗುಣಾನಾಮಾಧಿದೈವಿಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಯತನಭೇದಃ ಪ್ರತಿಭಾತಿ, ತಥಾಪಿ ಜ್ಯಾಯಾನ್ ದಿವ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಸಂದರ್ಭೇಣಾಧಿದೈವಿಕವಿಭೂತಿಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ಷೋಡಶಕಲಾದ್ಯಾಸು ಚ ವಿದ್ಯಾಸ್ವಾಯತನಾಶ್ರವಣಾದಂತತೋ ಬ್ರಹ್ಮಾಶ್ರಯತಯಾ ಸಾಮ್ಯೇನ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಸಂಭವಾತ್ಸಂಬೃತ್ಯಾದೀನಾಂ ಗುಣಾನಾಂ ಶಾಂಡಿಲ್ಯಾದಿವಿದ್ಯಾಸು ಷೋಡಶಕಲಾದಿವಿದ್ಯಾಸು ಚೋಪಸಂಹಾರ ಇತಿ ಪೂರ್ವಃ ಪಕ್ಷಃ । ರಾದ್ಧಾಂತಸ್ತು ಮಿಥಃ ಸಮಾನಗುಣಶ್ರವಣಂ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯ ಯದ್ವಿದ್ಯಾ ಅಪೂರ್ವಾನಪಿ ತತ್ರಾಶ್ರುತಾನ್ಗುಣಾನುಪಸಂಹಾರಯತಿ ನ ತ್ವಿಹ ಸಂಭೃತ್ಯಾದಿಗುಣಕಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಶಾಂಡಿಲ್ಯಾದಿವಿದ್ಯಾಗತಗುಣಶ್ರವಣಮಸ್ತಿ । ಯಾ ತು ಕಾಚಿದಾಧಿದೈವಿಕೀ ವಿಭೂತಿಃ ಶಾಂಡಿಲ್ಯಾದಿವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಶ್ರೂಯತೇ ತಸ್ಯಾಸ್ತತ್ಪ್ರಕರಣಾಧೀನತ್ವಾತ್ತಾವನ್ಮಾತ್ರಂ ಗ್ರಹೀಷ್ಯತೇ ನೈತಾವನ್ಮಾತ್ರೇಣ ಸಂಭೃತ್ಯಾದೀನನುಕ್ರಷ್ಟುಮರ್ಹತಿ । ತತ್ರೈತತ್ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾಭಾವಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮಾಶ್ರಯತ್ವೇನ ತು ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಸಮರ್ಥನಮತಿಪ್ರಸಕ್ತಮ್ । ಭೂಯಸೀನಾಮೈಕ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಂ –
ಸಂಭೃತ್ಯಾದಯಸ್ತು ಶಾಂಡಿಲ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಗೋಚರಾಶ್ಚೇತಿ ।
ತಸ್ಮಾತ್ಸಂಭೃತಿಶ್ಚ ದ್ಯುವ್ಯಾಪ್ತಿಶ್ಚ ತದಿದಂ ಸಂಭೃತಿದ್ಯುವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಪಿ ಚಾತಃ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾಭಾವಾನ್ನ ಶಾಂಡಿಲ್ಯಾದಿವಿದ್ಯಾಸೂಪಸಂಹ್ರಿಯತ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ೨೩ ॥
ಸಂಭೃತಿದ್ಯುವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಪಿ ಚಾತಃ ॥೨೩॥ ಯದ್ಯಪಿ ವೈಶ್ವಾನರಷೋಡಶಕಲಾದಿವಿದ್ಯಾನಾಮಿತರೇತರಮಾಧಿದೈವಿಕವಿಭೂತಿಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಬಂಧಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಂ ಚಾವಿಶಿಷ್ಟಮ್ ; ತಥಾಪಿ ತಾಸು ನೇತರೇತರಗುಣೋಪಸಂಹಾರಃ ಶಂಕ್ಯತೇ , ತಾಸಾಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿಧಿವಿಹಿತತ್ವೇನ ಭೇದನಿಶ್ಚಯಾತ್ಸಂಭೃತ್ಯಾದೀನಾಂ ತ್ವಶ್ರುತವಿಧಿಕತ್ವಾತ್ಪರಿಶಿಷ್ಟೋಪದೇಶಾತ್ಮಕಖಿಲಗ್ರಂಥಶಿಷ್ಟತ್ವಾಚ್ಚೋಪನಿಷದುದಿತವಿದ್ಯಾಶೇಷತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯತೇ । ಜ್ಯೇಷ್ಠಾ ಜ್ಯೇಷ್ಠಾನಿ । ಛಂದಸಿ ಬಹುವಚನಸ್ಯ ಡಾದೇಶಃ । ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಯೇಷ್ಠಾನಿ ವೀರ್ಯಾಣಿ ಪರಾಕ್ರಮವಿಶೇಷಾಃ । ಅನ್ಯೈರ್ಹಿ ಪುರುಷೈಃ ಸಹಾಯಾನಪೇಕ್ಷ್ಯ ವಿಕ್ರಮಾಃ ಸಂಭ್ರಿಯಂತೇ । ತೇನ ತತ್ಪರಾಕ್ರಮಾಣಾಂ ನ ತ ಏವ ನಿಯತಪೂರ್ವಭಾವಿತ್ವರೂಪಕಾರಣತ್ವೇನ ಜ್ಯೇಷ್ಠಾಃ , ಕಿಂ ತು ತತ್ಸಹಕಾರಿಣೋಽಪಿ । ಬ್ರಹ್ಮವೀರ್ಯಾಣಾಂ ತು ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಜ್ಯೇಷ್ಠಮನನ್ಯಾಪೇಕ್ಷಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಗಜ್ಜನ್ಮಾದಿ ಕರೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಿಂಚಾನ್ಯೇಷಾಂ ಪರಾಕ್ರಮಮಾಣಾನಾಂ ಬಲವದ್ಭಿರ್ಮಧ್ಯೇ ಭಂಗೋಽಪಿ ಭವತಿ , ತೇನ ತೇ ಸ್ವವೀರ್ಯಾನಿ ನ ಸಂಬಿಭ್ರತಿ , ಬ್ರಹ್ಮವೀರ್ಯಾಣಿ ತು ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಂಭೃತಾನಿ ಅವಿಘ್ನೇನ ಸಂಭೃತಾನೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತಚ್ಚ ಜ್ಯೇಷ್ಠಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಅಗ್ನೇ ಇಂದ್ರಾದಿಜನ್ಮನಃ ಪ್ರಾಗೇವ ದಿವಂ ಸ್ವರ್ಗಮಾತತಾನ ವ್ಯಾಪ್ತವದ್ ನಿತ್ಯಮೇವ ವಿಶ್ವವ್ಯಾಪಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೇಶತೋಽಪರಿಚ್ಛೇದಮುಕ್ತ್ವಾ ಕಾಲತೋಽಪ್ಯಾಹ –
ಬ್ರಹ್ಮ ಭೂತಾನಾಮಿತಿ ।
ಜಜ್ಞ ಇತ್ಯಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿವಚನತ್ವಂ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ –
ಆಸೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣೇ ಸ್ಥಾನವಿಶೇಷಾದನುಪಸಂಹಾರ ಉಕ್ತಃ । ತಸ್ಯಾತಿದೇಶೋಽಯಮ್ ।
ಅಸ್ಯಾಧಿಕಾಶಂಕಾಮಾಹ –
ಯದ್ಯಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಆಯತನಭೇದಪರಿಗ್ರಹೇಣೇತಿ ।
ಹೃದಯಾದ್ಯಾಯತನಂ ಮಾ ಭೂದಾಯತನವಿಶೇಷಾವರೋಧಾಚ್ಛಾಂಡಿಲ್ಯಾದಿವಿದ್ಯಾಸು ಸಂಭೃತ್ಯಾದೀನಾಮುಪಸಂಹಾರಸ್ತ್ರೈಲೋಕ್ಯಾತ್ಮಕವಿಷಯಾಸು ವಿದ್ಯಾಸು ಆಯತನಾಭಾವಾತ್ ತಾಸೂಪಸಂಹಾರೋ ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯಭ್ಯಧಿಕಾಶಂಕಾಂತರಮಾಹ –
ಷೋಡಶಕಲಾದ್ಯಾಸು ಚೇತಿ ।
ಏಕಸ್ಯಾಂ ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಯೇ ಗುಣಾ ಅಸಾಧಾರಣಾಸ್ತೇ ಯದ್ಯನ್ಯತ್ರಾಪಿ ಶ್ರೂಯಂತೇ , ತತ್ರ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಂ ಗುಣೋಪಸಂಹಾರಶ್ಚ , ಯಥಾಽಗ್ನಿರಹಸ್ಯೇ ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೇ ಚ ಮನೋಮಯತ್ವಾದ್ಯಸಾಧಾರಣಗುಣಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾದ್ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಂ ನ ತು ಸಾಧಾರಣಗುಣಮಾತ್ರಶ್ರವಣಂ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಗಮಕಮತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ ।
ತತ್ರ ಕಿಂ ಸಂಭೃತ್ಯಾದಿವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಶಾಂಡಿಲ್ಯಾದಿವಿದ್ಯಾನಾಂ ಚಾಸಾಧಾರಣಗುಣಸಾಮ್ಯಾದೇಕತ್ವಮುತ ಸಾಧಾರಣಗುಣಸಾಮ್ಯಾದಥ ವೋಭಯತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಮಾತ್ರಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ , ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –
ಮಿಥಃ ಸಮಾನೇತಿ ।
ಸಮಾನಗುಣೇತ್ಯಸಾಧಾರಣಗುಣಸಾಮ್ಯಂ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ಶಾಂಡಿಲ್ಯಾದಿವಿದ್ಯಾಗತಗುಣಶ್ರವಣಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಪ್ಯಸಾಧಾರಣಗುಣಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ ।
ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ –
ಯಾ ತು ಕಾಚಿದಿತಿ ।
ದ್ಯುವ್ಯಾಪ್ತ್ಯಾದಿಗುಣಾಸ್ತು ಯದ್ಯಪಿ ಸಂಭೃತ್ಯಾದಿವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಶಾಂಡಿಲ್ಯಾದಿವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಚ ಸಮಾಃ ; ತಥಾಪಿ ತೇಷಾಂ ವೈಶ್ವಾನರಷೋಡಶಕಲಾದಿವಿದ್ಯಾಸ್ವಪಿ ಸಾಧಾರಣ್ಯೇನ ತಾಸಾಮಪೀತರೇತರಮೈಕ್ಯಾಪಾದಕತ್ವೇನಾತಿಪ್ರಸಂಗಿತ್ವಾನ್ನ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಬೋಧನದ್ವಾರೇಣ ಸಂಭೃತ್ಯಾದಿಗುಣಕರ್ಷಕತ್ವಂ , ಕಿಂ ತು ಶಾಂಡಿಲ್ಯಾದಿವಿದ್ಯಾಪ್ರಕರಣಪಠಿತತ್ವಾತ್ತಾವನ್ಮಾತ್ರಮೇವ ಶಾಂಡಿಲ್ಯಾದಿವಿದ್ಯಾಸು ಸ್ವೀಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ರೈತತ್ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾಭಾವಾದಿತಿ ।
ಸಂಭೃತ್ಯಾದಿಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸಂಭೃತಿದ್ಯುವ್ಯಾಪ್ತೀತಿ ಸೂತ್ರೇಣೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ತೃತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ –
ಬ್ರಹ್ಮಾಶ್ರಯತ್ವೇನ ತ್ವಿತಿ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಮಿತಿ ।
ಆಧಿದೈವಿಕವಿಭೂತೇಃ ಸಾಧಾರಣ್ಯಾತ್ಸಂಭೃತ್ಯಾದ್ಯನಾಕರ್ಷಕತ್ವಮ್ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಾಶ್ಚಾತಿಪ್ರಸಕ್ತತ್ವಂ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ರಾಪಿ ಆಧಿದೈವಿಕವಿಭೂತೇರ್ಬಹುವಿದ್ಯಾಸಾಧಾರಣತ್ವೇನಾಽಸಾಧಾರಣಸಂಭೃತ್ಯಾದೇಃ ಸಕಾಶಾದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತತ್ವಾತ್ತದನಾಕರ್ಷಕತ್ವಂ ಸಂಭ್ರುತ್ಯಾದಯಸ್ತ್ವಿತಿ ಭಾಷ್ಯೇಣೋಕ್ತಮ್ । ನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಸಂಬಂಧಮಾತ್ರೇಣೇತ್ಯಾದಿನಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಾ ಅಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಮುಕ್ತಮಿತಿ ವಿವೇಕಃ ।
ಸಂಭೃತಿದ್ಯುವ್ಯಾಪ್ತೀತ್ಯೇತತ್ಸೂತ್ರಪದಂ ಪ್ರಗೃಹ್ಯತ್ವಭಾವಾಯ ದ್ವಂದ್ವೈಕವದ್ಭಾವೇನ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅತ ಇತಿ ಸೂತ್ರಪದೇನ ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣೋಕ್ತಸ್ಥಾನಭೇದೋ ನ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ ; ತಸ್ಯ ಷೋಡಶಕಲಾದಿವಿದ್ಯಾಸ್ವಭಾವೇನಾವ್ಯಾಪಕತ್ವಾತ್ , ಕಿಂ ತು ಯಥಾ ತತ್ರಾದಿತ್ಯವಿಶಿಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಕ್ಷಿವಿಶಿಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚಾಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಮುಕ್ತಮೇವಮಿಹಾಪ್ಯಸಾಧಾರಣಗುಣಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಽಭಾವೋಽಸ್ತ್ಯಸಾವತ ಇತಿ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ –
ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾಭಾವಾದಿತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿಧ್ಯಭಾವೇಽಪಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನವರ್ಜನಾತ್ । ಕಲ್ಪಯಿತ್ವಾ ವಿಧಿಂ ವಿದ್ಯಾ ಖಿಲೋಕ್ತಾಪೀಹ ಭೇದಿತ ॥೧॥೨೩॥