ಪುರುಷವಿದ್ಯಾಯಾಮಿವ ಚೇತರೇಷಾಮನಾಮ್ನಾನಾತ್ ।
ಪುರುಷಯಜ್ಞತ್ವಮುಭಯತ್ರಾಪ್ಯವಿಶಿಷ್ಟಮ್ । ನಚ ವಿದುಷೋ ಯಜ್ಞಸ್ಯೇತಿ ನ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಸಂಭವಃ । ಯಜ್ಞಸ್ಯಾತ್ಮೇತ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪವಚನತ್ವಾತ್ । ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಂ ಯಜಮಾನಸ್ತಸ್ಯ ಚ ಚೇತನತ್ವಾದ್ವಿದುಷ ಇತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಸಂಭವಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಪುರುಷಯಜ್ಞತ್ವಾವಿಶೇಷಾನ್ಮರಣಾವಭೃಥತ್ವಾದಿಸಾಮಾನ್ಯಾಚ್ಚೈಕವಿದ್ಯಾಧ್ಯವಸಾನೇ ಉಭಯತ್ರ ಉಭಯಧರ್ಮೋಪಸಂಹಾರ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ ಯಾದೃಶಂ ತಾಂಡಿನಾಂ ಪೈಂಗಿನಾಂ ಚ ಪುರುಷಯಜ್ಞಸಂಪಾದನಂ ತದಾಯುಷಶ್ಚ ತ್ರೇಧಾ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಸ್ಯ ಸವನತ್ರಯಸಂಪಾದನಮ್ । ಅಶಿಶಿಷಾದೀನಾಂ ಚ ದೀಕ್ಷಾದಿಭಾವಸಂಪಾದನಂ ನೈವಂ ತೈತ್ತಿರೀಯಾಣಾಮ್ । ತೇಷಾಂ ನ ತಾವತ್ಪುರುಷೇ ಯಜ್ಞಸಂಪತ್ತಿಃ । ನಹ್ಯಾತ್ಮಾ ಯಜಮಾನ ಇತ್ಯತ್ರಾಯಮಾತ್ಮಶಬ್ದಃ ಸ್ವರೂಪವಚನಃ । ನಹಿ ಯಜ್ಞಸ್ವರೂಪಂ ಯಜಮಾನೋ ಭವತಿ । ಕರ್ತೃಕರ್ಮಣೋರಭೇದಾಭಾವಾತ್ । ಚೇತನಾಚೇತನಯೋಶ್ಚೈಕ್ಯಾನುಪಪತ್ತೇಃ ಯಜ್ಞಕರ್ಮಣೋಶ್ಚಾಚೇತನತ್ವಾತ್ । ಯಜಮಾನಸ್ಯ ಚೇತನತ್ವಾತ್ । ಆತ್ಮನಸ್ತು ಚೇತನಸ್ಯ ಯಜಮಾನತ್ವಂ ಚ ವಿದ್ವತ್ತ್ವಂ ಚೋಪಪದ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚಾಯಮರ್ಥಃ - ಏವಂ ವಿದುಷಃ ಪುರುಷಸ್ಯ ಯಃ ಸಂಬಂಧೀ ಯಜ್ಞಃ ತಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಿತಯಾ ಯಜಮಾನ ಆತ್ಮಾ ತಥಾ ಚಾತ್ಮನೋ ಯಜಮಾನತ್ವಂ ಚ ವಿದ್ವತ್ಸಂಬಂಧಿತಾ ಚ ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಮುಖ್ಯೇ ಸ್ಯಾತಾಮಿತರಥಾತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪವಾಚಿತ್ವೇ ವಿದುಷೋ ಯಜ್ಞಸ್ಯೇತಿ ಚ ಯಜಮಾನೋ ಯಜ್ಞಸ್ವರೂಪಮಿತಿ ಚ ಗೌಣೇ ಸ್ಯಾತಾಮ್ । ನಚ ಸತ್ಯಾಂ ಗತೌ ತದ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪುರುಷಯಜ್ಞತಾ ತೈತ್ತಿರೀಯೇ ನಾಸ್ತೀತಿ ತಯಾ ತಾವನ್ನ ಸಾಮ್ಯಮ್ । ನಚ ಪತ್ನೀಯಜಮಾನವೇದವಿದ್ಯಾದಿಸಂಪಾದನಂ ತೈತ್ತಿರೀಯಾಣಾಮಿವ ತಾಂಡಿನಾಂ ಪೈಂಗಿನಾಂ ವಾ ವಿದ್ಯತೇ ಸವನಸಂಪತ್ತಿರಪ್ಯೇಷಾಂ ವಿಲಕ್ಷಣೈವ । ತಸ್ಮಾದ್ಭೂಯೋ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯೇ ಸತಿ ನ ಕಿಂಚಿನ್ಮಾತ್ರಸಾಲಕ್ಷಣ್ಯಾದ್ವಿದ್ಯೈಕತ್ವಮುಚಿತಮತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅಪಿಚ ತಸ್ಯೈವಂ ವಿದುಷ ಇತ್ಯನುವಾದಶ್ರುತೌ ಸತ್ಯಾಮನೇಕಾರ್ಥವಿಧಾನೇ ವಾಕ್ಯಭೇದದೋಷಪ್ರಸಕ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಪಿ ಚೇಯಂ ಪೈಂಗಿನಾಂ ತಾಂಡಿನಾಂ ಚ ಪುರುಷಯಜ್ಞವಿದ್ಯಾಫಲಾಂತರಯುಕ್ತಾ ಸ್ವತಂತ್ರಾ ಪ್ರತೀಯತೇ । ತೈತ್ತಿರೀಯಾಣಾಂ ತು ಏವಂವಿದುಷ ಇತಿ ಶ್ರವಣಾತ್ಪೂರ್ವೋಕ್ತಪರಾಮರ್ಶಾತ್ತತ್ಫಲತ್ವಶ್ರುತೇಶ್ಚ ಪಾರತಂತ್ರ್ಯಮ್ ।
ನಚ ಸ್ವತಂತ್ರತಪರಂತ್ರಯೋರೈಕ್ಯಮುಚಿತಮಿತ್ಯಾಹ –
ಅಪಿಚ ಸಸಂನ್ಯಾಸಾಮಾತ್ಮವಿದ್ಯಾಮಿತಿ ।
ಉಪಸಂಹರತಿ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ॥ ೨೪ ॥
ಪುರುಷವಿದ್ಯಾಯಾಮಿವ ಚೇತರೇಷಾಮನಾಮ್ನಾನಾತ್ ॥೨೪॥ ಛಾಂದೋಗ್ಯಶಾಖಾವಿಶೇಷೇ ತಾವದೇಕಾ ವಿದ್ಯಾಽಧಿಗತಾ, ಪುರುಷೋ ವಾವ ಯಜ್ಞಸ್ತಸ್ಯ ಯಾನಿ ಚತುರ್ವಿಂಶತಿವರ್ಷಾಣಿ ತತ್ಪ್ರಾತಃಸವನಮ್ , ಚತುಶ್ಚತ್ವಾರಿಂಶದ್ವರ್ಷಾಣಿ ಮಾಧ್ಯಂದಿನಮ್ , ಅಷ್ಟಾಚತ್ವಾರಿಂಶತ್ ತೃತೀಯಂ ಸವನಮ್ । ಯದಶಿಶಿಷತಿ ಪಿಪಾಸತಿ ಯದ್ರಮತೇ ಸಾಽಸ್ಯ ದೀಕ್ಷಾ ಅಥ ಯದ್ಧಸತಿ ಜಕ್ಷತಿ ತತ್ ಸ್ತುತಶಸ್ತ್ರೇ , ಶಬ್ದವತ್ತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾದಿತಿ ದೀಕ್ಷಾದಿಕಲ್ಪನಾ । ತಂ ಚೇದೇತಸ್ಮಿನ್ವಯಸಿ ಕಿಂ ಚಿದ್ ವ್ಯಾಧ್ಯಾದ್ಯುಪತಪೇತ್ಸ ಬ್ರೂಯಾತ್ ಪ್ರಾಣಾ ವಾ ವಸವ ಇದಂ ಮೇ ಪ್ರಾತಃಸವನಂ ಮಾಧ್ಯಂದಿನಂ ಸವನಮನುಸಂತನುತೇತ್ಯಾದಿರಾಶೀಃ । ಸೋಂತವೇಲಾಯಾಮೇತತ್ತ್ರಯಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯೇತಾಽಕ್ಷಿತಮಸ್ಯಚ್ಯುತಮಸಿ ಪ್ರಾಣಸಂಶಿತಮಸೀತಿ ಮಂತ್ರಪ್ರಯೋಗಃ । ತೈತ್ತಿರೀಯಕೇ ತು ಪಠ್ಯತೇ ‘‘ತಸ್ಯೈವಂ ವಿದುಷೋ ಯಜ್ಞಸ್ಯಾತ್ಮಾ ಯಜಮಾನಃ ಶ್ರದ್ಧಾ ಪತ್ನೀ ಶರೀರಮಿಧ್ಮಮುರೋ ವೇದಿರ್ಲೋಮಾನಿ ಬರ್ಹಿರ್ವೇದಃ ಶಿಖಾ ಹೃದಯಂ ಯೂಪಃ ಕಾಮ ಆಜ್ಯಂ ಮನ್ಯುಃ ಪಶುಸ್ತಪೋಽಗ್ನಿರ್ದಮಃ ಶಮಯಿತಾ ದಕ್ಷಿಣಾ ವಾಗ್ಘೋತಾ ಪ್ರಾಣ ಉದ್ಗಾತಾ ಚಕ್ಷುರಧ್ವರ್ಯುಃ’’ ಇತಿ ವಿಷಯವಿವೇಕೋ ಭಾಷ್ಯಟೀಕಯೋರ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾರ್ಥಂ ದರ್ಶಿತಃ । ಅತ್ರ ತೈತ್ತಿರೀಯಗತಯೋರ್ವಿದುಷೋ ಯಜ್ಞಸ್ಯೇತಿ ಷಷ್ಠ್ಯೋಃ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯವೈಯಧಿಕರಣ್ಯಾಽನವಧಾರಣಾತ್ಸಂದೇಹಃ ।
ಅಸಾಧಾರಣಗುಣಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾಭಾವಾತ್ಸಂಭೃತ್ಯಾದೌ ವಿದ್ಯಾಭೇದ ಉಕ್ತಃ , ಇಹ ತ್ವಸಾಧಾರಣಗುಣಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾದ್ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಮಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ –
ಪುರುಷಯಜ್ಞತ್ವಮಿತಿ ।
ಪುರುಷಸ್ಯ ಯಜ್ಞತ್ವಂ ಪುರುಷಯಜ್ಞತ್ವಂ ಪುರುಷೇ ಯಜ್ಞತ್ವಸಂಪತ್ತಿಸ್ತಸ್ಯಾ ಅವಿಶೇಷಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತೈತ್ತಿರೀಯಕೇ ಪುರುಷಯಜ್ಞತ್ವಸಂಪತ್ತಿರಸಿದ್ಧಾ , ವಿದುಷೋ ಯಜ್ಞಸ್ಯೇತಿ ವಿದ್ವತ್ಸಂಬಂಧಿಯಜ್ಞಪ್ರತೀತೇಃ ।
ನ ಚೈತೇ ಷಷ್ಠ್ಯೌ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣೇ ; ಆತ್ಮಾ ಯಜಮಾನ ಇತಿ ವಿದುಷ ಆತ್ಮನೋ ಯಜಮಾನತ್ವನಿರ್ದೇಶಾದ್ , ಏಕಸ್ಯ ಚ ಯಜ್ಞತ್ವಯಜಮಾನತ್ವವಿರೋಧಾದತ ಆಹ –
ನ ಚ ವಿದುಷ ಇತಿ ।
ಯಜ್ಞಸ್ಯಾತ್ಮೇತ್ಯತ್ರಾತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪವಚನತ್ವೇ ಸತಿ ಯತ್ಫಲಿತಂ ತದಾಹ –
ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಮಿತಿ ।
ಪುರುಷಸ್ಯೈವ ಯದಾ ಯಜ್ಞತ್ವಂ ಸಂಪಾದ್ಯತೇ , ತದಾ ತತ್ಸ್ವರೂಪಮೇವ ಯಜಮಾನ ಇತಿ ನ ವಿರೋಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತ ಏವ - ವಿದ್ವದ್ಯಜ್ಞಯೋಶ್ಚೇತನಾಚೇತನತ್ವಾದ್ವಿದುಷೋ ಯಜ್ಞಸ್ಯೇತಿ ಷಷ್ಠ್ಯೋಃ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಚೋದ್ಯಂ - ನಿರಸ್ತಮ್ ; ಪುರುಷೈಕ್ಯೇನ ಸಂಪಾದಿತಸ್ಯ ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಚೇತನತ್ವೇನ ವಿದ್ವತ್ತ್ವಸಂಭವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ತಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
ಆತ್ಮಾ ಯಜಮಾನ ಇತ್ಯನೇನ ಯಜ್ಞಸ್ವರೂಪಂ ಯಜಮಾನ ಇತ್ಯುಚ್ಯತ ಇತ್ಯಭಿಹಿತಂ , ತತ್ಕಿಂ ಮುಖ್ಯಮುತ ಗೌಣಂ , ನ ಪ್ರಥಮ ಇತ್ಯಾಹ –
ನ ಹಿ ಯಜ್ಞಸ್ವರೂಪಮಿತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ಯಜ್ಞಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಯಜಮಾನತ್ವಾಸಂಭವಃ , ವಿದುಷೋ ಯಜ್ಞಸ್ಯೇತಿ ಷಷ್ಠ್ಯೋಶ್ಚ ನ ಮುಖ್ಯಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಸಂಭವ ಇತ್ಯಾಹ –
ಚೇತನಾಽಚೇತನಯೋಶ್ಚೇತಿ ।
ವಿದ್ವಾನ್ ಹಿ ಚೇತನಸ್ತಸ್ಯಾಽಚೇತನಯಜ್ಞೈಕ್ಯಾಯೋಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವೈಯಧಿಕರಣ್ಯಪಕ್ಷೇ ತು ಷಷ್ಠ್ಯೋರುಪಪತ್ತಿಮಾಹ –
ಆತ್ಮನಸ್ತ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯಜಮಾನ ಆತ್ಮೇತ್ಯಾತ್ಮೋದ್ದೇಶೇನ ಯಜಮಾನತ್ವಂ ವಿಹಿತಮ್ ।
ದ್ವಿತೀಯಪಕ್ಷಮಾಶಂಕತೇ –
ಇತರಥೇತಿ ।
ದೂಷಯತಿ –
ನ ಚ ಸತ್ಯಾಮಿತಿ ।
ಪುರುಷಾಂಗೇಷು ಪತ್ನ್ಯಾದಿಕಲ್ಪನಾತ್ಪುರುಷೇ ಯಜ್ಞತ್ವಕಲ್ಪನಸಂಭವ ಇತಿ ಕೇಶವೋ ವಕ್ತಿ । ತಸ್ಯೈತಂ ಗ್ರಂಥಂ ವ್ಯಾಚಕ್ಷೀತ ಅವಯವೇಷು ಸ್ವಗತ್ಯಾ ಸಂಪತ್ತಿರಾಶ್ರಿತಾ , ಪುರುಷೇ ತು ಷಷ್ಠ್ಯೋರ್ವೈಯಧಿಕರಣ್ಯೇನ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಃ ಸಂಭವತಿ ।
ಅಪಿ ಚ ತಸ್ಯೈವಂ ವಿದುಷ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಮುಪಾದಾಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಅನುವಾದಶ್ರುತೌ ಸತ್ಯಾಮಿತಿ ।
ವಿದ್ವತ್ಸಂಬಂಧಿಯಜ್ಞಾನುವಾದೇನ ತಸ್ಯ ವಿದ್ವದಂಗೈರಂಗಕಲ್ಪನಾದೇಕವಾಕ್ಯತಾ ನ ಪ್ರತೀಯತೇ । ತವ ತು ವಿದ್ವಾನ್ ಯಜ್ಞಸ್ತಸ್ಯ ಚಾತ್ಮಾದಯೋ ಯಜಮಾನಾದಯ ಇತಿ ವಿಧ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಾ ವಾಕ್ಯಭೇದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಾನ್ನ್ಯಾಸಮೇಷಾಂ ತಪಸಾಮತಿರಿಕ್ತಮಾಹುರಿತಿ ॐಮಿತ್ಯಾತ್ಮಾನಂ ಯುಂಜೀತೇತಿ ಚ ಸಸಂನ್ಯಾಸಾತ್ಮವಿದ್ಯಾ ಪ್ರಕ್ರಾಂತಾ ॥೨೪॥