ವೇಧಾದ್ಯರ್ಥಭೇದಾತ್ ।
ವಿಚಾರವಿಷಯಂ ದರ್ಶಯತಿ –
ಆಥರ್ವಣಿಕಾನಾಮಿತಿ ।
ಆಥರ್ವಣಿಕಾದ್ಯುಪನಿಷದಾರಂಭೇ ತೇ ತೇ ಮಂತ್ರಾಸ್ತಾನಿ ತಾನಿ ಚ ಪ್ರವರ್ಗ್ಯಾದೀನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಸಮಮ್ನಾತಾನಿ ।
ಸಂಶಯಮಾಹ –
ಕಿಮಿಮ ಇತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ –
ಉಪಸಂಹಾರ ಏವೈಷಾಂ ವಿದ್ಯಾಸ್ವಿತಿ ।
ಸಫಲಾ ಹಿ ಸರ್ವಾ ವಿದ್ಯಾ ಆಮ್ನಾತಾಸ್ತತ್ಸನ್ನಿಧೌ ಮಂತ್ರಾಃ । ಕರ್ಮಾಣಿ ಚ ಸಮಾಮ್ನಾತಾನಿ “ಫಲವತ್ಸನ್ನಿಧಾವಫಲಂ ತದಂಗಮ್” ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾದ್ವಿದ್ಯಾಂಗಾಭಾವೇನ ವಿಜ್ಞಾಯಂತೇ ।
ಚೋದಯತಿ –
ನನ್ವೇಷಾಮಿತಿ ।
ನಹ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತಿಲಿಂಗವಾಕ್ಯಪ್ರಕರಣಸ್ಥಾನಸಮಾಖ್ಯಾನಾನಿ ಸಂತಿ ವಿನಿಯೋಜಕಾನಿ ಪ್ರಮಾಣಾನಿ, ನಹಿ ಯಥಾ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾವಾರಭ್ಯ ಸಮಿದಾದಯಃ ಸಮಾಮ್ನಾತಾಸ್ತಥಾ ಕಾಂಚಿದ್ವಿದ್ಯಾಮಾರಭ್ಯ ಮಂತ್ರಾ ವಾ ಕರ್ಮಾಣಿ ವಾ ಸಮಾಮ್ನಾತಾನಿ । ನ ಚಾಸತಿ ಸಾಮಾನ್ಯಸಂಬಂಧೇ ಸಂಬಂಧಿಸಂನಿಧಾನಮಾತ್ರಾತ್ತಾದರ್ಥ್ಯಸಂಭವಃ । ನಚ ಶ್ರುತಸ್ವಾಂಗಪರಿಪೂರ್ಣಾ ವಿದ್ಯಾ ಏತಾನಾಕಾಂಕ್ಷಿತುಮರ್ಹತಿ ಯೇನ ಪ್ರಕರಣಾಪದಿತಸಾಮಾನ್ಯಸಂಬಂಧಾನಾಂ ಸಂನಿಧಿರ್ವಿಶೇಷಸಂಬಂಧಾಯ ಭವೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಮಾಧತ್ತೇ –
ಬಾಢಮನುಪಲಭಮಾನಾ ಅಪೀತಿ ।
ಮಾ ನಾಮ ಭೂತ್ಫಲವತೀನಾಂ ವಿದ್ಯಾನಾಂ ಪರಿಪೂರ್ಣಾಂಗಾನಾಮಾಕಾಂಕ್ಷಾ ॥ ಮಂತ್ರಾಣಾಂ ತು ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯವಿಧ್ಯಾಪಾದಿತಪುರುಷಾರ್ಥಭಾವಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಚ ಪ್ರವರ್ಗ್ಯಾದೀನಾಂ ಸ್ವವಿಧ್ಯಾಪಾದಿತಪುರುಷಾರ್ಥಭಾವಾನಾಂ ಪುರುಷಾಭಿಲಷಿತಮಾಕಾಂಕ್ಷತಾಂ ಸಂನಿಧಾನಾದನ್ಯತರಾಕಾಂಕ್ಷಾನಿಬಂಧೋ ರಕ್ತಪಟನ್ಯಾಯೇನ ಸಂಬಂಧಃ । ತತ್ರಾಪಿ ಚ ವಿದ್ಯಾನಾಂ ಫಲವತ್ತ್ವಾತ್ತಾದರ್ಥ್ಯಮಫಲಾನಾಂ ಮಂತ್ರಾಣಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಚ । ನಚ ಪ್ರವರ್ಗ್ಯಾದೀನಾಂ ಪಿಂಡಪಿತೃಯಜ್ಞವತ್ಸ್ವರ್ಗಃ ಕಲ್ಪನಾಸ್ಪದಂ, ಫಲವತ್ಸಂನಿಧಾನೇನ ತದವರೋಹಾತ್ ।
ಅನುಮಾನಸ್ಯಾಮಹೇ ಸಂನಿಧಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಿತಿ ।
ಇದಂ ಖಲು ನಿವೃತ್ತಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾ ವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸಂನಿಧಾನೇ ಶ್ರುತಮನಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾ ಸಾಕಾಂಕ್ಷಸ್ಯಾಪಿ ಸಂಬದ್ಧುಮಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ತಸ್ಯಾ ಅಪ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಮುತ್ಥಾಪಯತಿ । ಉತ್ಥಾಪ್ಯ ಚೈಕವಾಕ್ಯತಾಮುಪೈತಿ । ಅಸಮರ್ಥಸ್ಯ ಚೋಪಕಾರಕತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಃ ಪ್ರಕರಣಿನಂ ಪ್ರತಿ ಉಪಕಾರಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಾತ್ಮನಃ ಕಲ್ಪಯತಿ । ನಚ ಸತ್ಯಪಿ ಸಾಮರ್ಥ್ಯೇ ತತ್ರ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಅವಿನಿಯುಕ್ತಂ ಸದಂಗತಾಮುಪಗಂತುಮರ್ಹತೀತ್ಯನಯಾ ಪರಂಪರಯಾ ಸಂನಿಧಿಃ ಶ್ರುತಿಮರ್ಥಾಪತ್ತ್ಯಾ ಕಲ್ಪಯತಿ ।
ಆಕ್ಷಿಪತಿ –
ನನು ನೈಷಾಂ ಮಂತ್ರಾಣಾಮಿತಿ ।
ಪ್ರಯೋಗಸಮವೇತಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶನೇನ ಹಿ ಮಂತ್ರಾಣಾಮುಪಯೋಗೋ ವರ್ಣಿತಃ “ಅವಿಶಿಷ್ಟಸ್ತು ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ” ಇತ್ಯತ್ರ । ನಚ ವಿದ್ಯಾಸಂಬದ್ಧಂ ಕಂಚನಾರ್ಥಂ ಮಂತ್ರೇಷು ಪ್ರತೀಮಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಚ ಪ್ರವರ್ಗ್ಯೋ ನ ಕಿಂಚಿದಾರಭ್ಯ ಶ್ರೂಯತೇ ತಥಾಪಿ ವಾಕ್ಯಸಂಯೋಗೇನ ಕ್ರತುಸಂಯೋಗೇನ ಕ್ರತುಸಂಬಂಧಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ । “ಪುರಸ್ತಾದುಪಸದಾಂ ಪ್ರವರ್ಗ್ಯೇಣ ಪ್ರಚರಂತಿ” ಇತಿ । ಉಪಸದಾಂ ಜುಹೂವದವ್ಯಭಿಚರಿತಕ್ರತುಸಂಬಂಧತ್ವಾತ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮವಿಕೃತಾವಪಿ ಸಂತ್ಯುಪಸದಸ್ತಥಾಪಿ ತತ್ರಾನುಮಾನಿಕ್ಯೋ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮೇ ತು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿಹಿತಾಸ್ತೇನ ಶೀಘ್ರಪ್ರವೃತ್ತಿತಯಾ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾಂಗತೈವ ವಾಕ್ಯೇನಾವಗಮ್ಯತೇ । ಅಪಿಚ ಪ್ರಕೃತೌ ವಿಹಿತಸ್ಯ ಪ್ರವರ್ಗ್ಯಸ್ಯ ಚೋದಕೇನೋಪಸದ್ವತ್ತದ್ವಿಕೃತಾವಪಿ ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ।
ಪ್ರಕೃತೌ ವಾ ಅದ್ವಿರುಕ್ತತ್ವಾದಿತಿ ನ್ಯಾಯಾಜ್ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮೇ ಏವ ವಿಧಾನಮುಪಸದಾ ಸಹ ಯುಕ್ತಂ, ತದೇತದಾಹ –
ಕಥಂ ಚ ಪ್ರವರ್ಗ್ಯಾದೀನೀತಿ ।
ಸಂನಿಧಾನಾದರ್ಥವಿಪ್ರಕರ್ಷೇಣ ವಾಕ್ಯಂ ಬಲೀಯ ಇತಿ ಭಾವಃ ।
ಸಮಾಧತ್ತೇ –
ನೈಷ ದೋಷಃ । ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ತಾವದಿತಿ ।
ಯಥಾ “ಅಗ್ನಯೇ ತ್ವಾ ಜುಷ್ಟಂ ನಿರ್ವಪಾಮಿ” ಇತಿ ಮಂತ್ರೇ ಅಗ್ನಯೇ ನಿರ್ವಪಾಮೀತಿ ಪದೇ ಕರ್ಮಸಮವೇತಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶಕೇ । ಶಿಷ್ಟಾನಾಂ ತು ಪದಾನಾಂ ತದೇಕವಾಕ್ಯತಯಾ ಯಥಾಕಥಂಚಿದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮೇವಮಿಹಾಪಿ ಹೃದಯಪದಸ್ಯೋಪಾಸನಾಯಾಂ ಸಮವೇತಾರ್ಥತ್ವಾತ್ತದನುಸಾರೇಣ ತದೇಕವಾಕ್ಯತಾಪನ್ನಾನಿ ಪದಾಂತರಾಣಿ ಗೌಣ್ಯಾ ಲಕ್ಷಣಯಾ ಚ ವೃತ್ತ್ಯಾ ಕಥಂಚಿನ್ನೇಯಾನೀತಿ ನಾಸಮವೇತಾರ್ಥತಾ ಮಂತ್ರಾಣಾಮ್ ।
ನಚ ಮಂತ್ರವಿನಿಯೋಗೋ ನೋಪಾಸನೇಷು ದೃಷ್ಟೋ ಯೇನಾತ್ಯಂತಾದೃಷ್ಟಂ ಕಲ್ಪ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ –
ದೃಷ್ಟಶ್ಚೋಪಾಸನೇಷ್ವಿತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ವಾಕ್ಯೇನ ಬಲೀಯಸಾ ಸಂನಿಧಿರ್ದುರ್ಬಲೋ ಬಾಧ್ಯತೇ ತಥಾಪಿ ವಿರೋಧೇ ಸತಿ । ನ ಚೇಹಾಸ್ತಿ ವಿರೋಧಃ । ವಾಕ್ಯೇನ ವಿನಿಯುಕ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮೇ ಪ್ರವರ್ಗ್ಯಸ್ಯ ಸಂನಿಧಿನಾ ವಿದ್ಯಾಯಾಮಪಿ ವಿನಿಯೋಗಸಂಭವಾತ್ । ಯಥಾ “ಬ್ರಹ್ಮವರ್ಚಸಕಾಮೋ ಬೃಹಸ್ಪತಿಸವೇನ ಯಜೇತ” ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮವರ್ಚಸಫಲೋಽಪಿ ಬೃಹಸ್ಪತಿಸವೋ ವಾಜಪೇಯಾಂಗತ್ವೇನ ಚೋದ್ಯತೇ ವಾಜಪೇಯೇನೇಷ್ಟ್ವಾ ಬೃಹಸ್ಪತಿಸವೇನ ಯಜೇತೇತಿ । ಅತ್ರ ಹಿ ಕ್ತ್ವಃ ಸಮಾನಕರ್ತೃಕತ್ವಮವಗಮ್ಯತೇ ಧಾತುಸಂಬಂಧೇ ಪ್ರತ್ಯಯವಿಧಾನಾತ್ । ಧಾತ್ವರ್ಥಾಂತರಸಂಬಂಧಶ್ಚ ಕಥಂ ಚ ಸಮಾನಃ ಕರ್ತಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಯದ್ಯೇಕಃ ಪ್ರಯೋಗೋ ಭವೇತ್ । ಪ್ರಯೋಗಾವಿಷ್ಟಂ ಹಿ ಕರ್ತೃತ್ವಮ್ । ತಚ್ಚ ಪ್ರಯೋಗಭೇದೇ ಕಥಮೇಕಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಮಾನಕರ್ತೃಕತ್ವಾದೇಕಪ್ರಯೋಗತ್ವಂ ವಾಜಪೇಯಬೃಹಸ್ಪತಿಸವಯೋರ್ಧಾತ್ವರ್ಥಾಂತರಸಂಬಂಧಾಚ್ಚ । ನಚ ಗುಣಪ್ರಧಾನಭಾವಮಂತರೇಣೈಕಪ್ರಯೋಗತಾ ಸಂಬಂಧಶ್ಚ ತತ್ರಾಪಿ ವಾಜಪೇಯಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣೇ ಸಮಾಮ್ನಾನಾದ್ವಾಜಪೇಯಃ ಪ್ರಧಾನಮ್ । ಅಂಗಂ ಬೃಹಸ್ಪತಿಸವಃ । ನಚ “ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾಭ್ಯಾಮಿಷ್ಟ್ವಾ ಸೋಮೇನ ಯಜೇತ” ಇತ್ಯತ್ರಾಂಗಪ್ರಧಾನಭಾವಪ್ರಸಂಗಃ । ನಹ್ಯೇತದ್ವಚನಂ ಕಸ್ಯಚಿದ್ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಸ್ಯ ಸೋಮಸ್ಯ ವಾ ಪ್ರಕರಣೇ ಸಮಾಮ್ನಾತಮ್ । ತಥಾಚ ದ್ವಯೋಃ ಸಾಧಿಕಾರತಯಾ ಅಗೃಹ್ಯಮಾಣವಿಶೇಷತಯಾ ಗುಣಪ್ರಧಾನಭಾವಂ ಪ್ರತಿ ವಿನಿಗಮನಾಭಾವೇನಾಧಿಷ್ಠಾನಮಾತ್ರವಿವಕ್ಷಯಾ ಲಾಕ್ಷಣಿಕಂ ಸಮಾನಕರ್ತೃಕತ್ವಮಿತ್ಯದೋಷಃ । ಯದಿ ತು ಕಸ್ಯಾಂಚಿಚ್ಛಾಖಾಯಾಮಾರಭ್ಯಾಧೀತಂ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾಭ್ಯಾಮಿಷ್ಟ್ವೇತಿ । ತಥಾಪ್ಯನಾರಭ್ಯಾಧೀತಸ್ಯೈವಾರಭ್ಯಾಧೀತೇ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಮಿತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ತಥಾ ಸತಿ ದ್ವಯೋರಪಿ ಪೃಥಗಧಿಕಾರತಯಾ ಪ್ರತೀತಂ ಸಮಪ್ರಧಾನತ್ವಮತ್ಯಕ್ತಂ ಭವೇದಿತರಥಾ ತು ಗುಣಪ್ರಧಾನಭಾವೇನ ತತ್ತ್ಯಾಗೋ ಭವೇತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಕಾಲಾರ್ಥೋಽಯಂ ಸಂಯೋಗ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಮುಪಕ್ರಮತೇ –
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಇತಿ ।
ಹೃದಯಂ ಪ್ರವಿಧ್ಯೇತ್ಯಯಂ ಮಂತ್ರಃ ಸ್ವರಸತಸ್ತಾವದಾಭಿಚಾರಿಕಕರ್ಮಸಮವೇತಂ ಸಕಲೈರೇವ ಪದೈರರ್ಥಮಭಿದಧದುಪಲಭ್ಯತೇ ತದಸ್ಯಾಭಿಧಾನಸಾಮರ್ಥ್ಯಲಕ್ಷಣಂ ಲಿಂಗಂ ವಾಕ್ಯಪ್ರಕರಣಾಭ್ಯಾಂ ಕ್ರಮಾದ್ಬಲೀಯೋಭ್ಯಾಮಪಿ ಬಲವತ್ಕಿಮಂಗ ಪುನಃ ಕ್ರಮಾತ್ , ತಸ್ಮಾಲ್ಲಿಂಗೇನ ಸಂನಿಧಿಮಪೋದ್ಯಾಭಿಚಾರಿಕಕರ್ಮಶೇಷತ್ವಮೇವಾಪಾದ್ಯತೇ । ಯದ್ಯಪಿ ಚೋಪಾಸನಾಸು ಹೃದಯಪದಮಾತ್ರಸ್ಯ ಸಮವೇತಾರ್ಥತ್ವಮ್ । ತಥಾಪಿ ತದಿತರೇಷಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಮೇವ ಪದಾನಾಮಸಮವೇತಾರ್ಥತ್ವಮ್ । ಆಭಿಚಾರಿಕೇ ತು ಕರ್ಮಣಿ ಸರ್ವೇಷಾಮರ್ಥಸಮವಾಯ ಇತಿ ಕಿಮೇಕಪದಸಮವೇತಾರ್ಥತಾ ಕರಿಷ್ಯತಿ । ನಚ ಸಂನಿಧ್ಯುಪಗೃಹೀತಾಸೂಪಾಸನಾಸು ಮಂತ್ರಮವಸ್ಥಾಪಯತೀತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಹೃದಯಪದಸ್ಯಾಭಿಚಾರೇಽಪಿ ಸಮವೇತಾರ್ಥಸ್ಯೇತರಪದೈಕವಾಕ್ಯತಾಪನ್ನಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಪ್ರಮಾಣಸಹಿತಸ್ಯಾಭಿಚಾರಿಕಾತ್ಕರ್ಮಣಃ ಸಂನಿಧಿನಾಚಾಲಯಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾದೇವಂ “ದೇವ ಸವಿತಃ ಪ್ರಸುವ ಯಜ್ಞಮ್” ಇತ್ಯಾದೇರಪಿ ಯಜ್ಞಪ್ರಸವಲಿಂಗಸ್ಯ ಯಜ್ಞಾಂಗತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ಜಘನ್ಯೋ ವಿದ್ಯಾಸಂನಿಧಿಃ ಕಿಂ ಕರಿಷ್ಯತಿ । ಏವಮನ್ಯೇಷಾಮಪಿ ಶ್ವೇತಾಶ್ವ ಇತ್ಯೇವಮಾದೀನಾಂ ಕೇಷಾಂಚಿಲ್ಲಿಂಗೇನ ಕೇಷಾಂಚಿಚ್ಛುತ್ಯಾ ಕೇಷಾಂಚಿತ್ಪ್ರಮಾಣಾಂತರೇಣ ಪ್ರಕರಣೇನೇತಿ ।
ಕಸ್ಮಾತ್ಪುನಃ ಸಂನಿಧಿರ್ಲಿಂಗಾದಿಭಿರ್ಬಾಧ್ಯತೇ ಇತ್ಯತ ಆಹ –
ದುರ್ಬಲೋ ಹಿ ಸಂನಿಧಿರಿತಿ ।
ಪ್ರಥಮತಂತ್ರಗತೋಽರ್ಥಃ ಸ್ಮಾರ್ಯತೇ । ತತ್ರ ತು ಶ್ರುತಿಲಿಂಗಯೋಃ ಸಮವಾಯೇ ಸಮಾನವಿಷಯತ್ವಲಕ್ಷಣೇ ವಿರೋಧೇ ಕಿಂ ಬಲೀಯ ಇತಿ ಚಿಂತಾ । ಅತ್ರೋದಾಹರಣಮಸ್ತ್ಯೈಂದ್ರೀ ಋಕ್ “ಕದಾಚನ ಸ್ತರೀರಸಿ ನೇಂದ್ರ” ಇತ್ಯಾದಿಕಾ ಶ್ರುತಿರ್ವಿನಿಯೋಕ್ತ್ರೀ “ಐಂದ್ರ್ಯಾ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಮುಪತಿಷ್ಠತೇ” ಇತಿ । ಅತ್ರ ಹಿ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಲಕ್ಷಣಾಲ್ಲಿಂಗಾದಿಂದ್ರೇ ವಿನಿಯೋಗಃ ಪ್ರತಿಭಾತಿ । ಶ್ರುತೇಶ್ಚ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಮಿತಿ ದ್ವಿತೀಯಾತೋ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಸ್ಯ ಶೇಷಿತ್ವಮೈಂದ್ರ್ಯೇತಿ ಚತೃತೀಯಾಶ್ರುತೇರೈಂದ್ರ್ಯಾ ಋಚಃ ಶೇಷತ್ವಮವಗಮ್ಯತೇ । ಯದ್ಯಪಿ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಮಿತಿ ದ್ವಿತೀಯಾಶ್ರುತೇರಾಗ್ನೇಯೀಮೃಚಂ ಪ್ರತಿ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಸ್ಯ ಶೇಷಿತ್ವೇನೋಪಪತ್ತೇಃ । ಯದ್ಯಪಿ ಚೈಂದ್ರ್ಯೇತಿ ಚ ತೃತೀಯಾಶ್ರುತೇರೈಂದ್ರ್ಯಾ ಇಂದ್ರಂ ಪ್ರತಿ ಶೇಷತ್ವನೋಪಪತ್ತೇರವಿರೋಧಃ । ಪದಾಂತರಸಂಬಂಧೇ ತು ವಾಕ್ಯಸ್ಯೈವ ಲಿಂಗೇನ ವಿರೋಧೋ ನ ತು ಶ್ರುತೇಃ । ತತ್ರ ಚ ವಿಪರೀತಂ ಬಲಾಬಲಮ್ । ತಥಾಪಿ ಶ್ರುತಿವಾಕ್ಯಯೋ ರೂಪತೋ ವ್ಯಾಪಾರಭೇದಾದದೋಷಃ । ದ್ವಿತೀಯಾತೃತೀಯಾಶ್ರುತೀ ಹಿ ಕಾರಕವಿಭಕ್ತಿತಯಾ ಕ್ರಿಯಾಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ಕರ್ಮಕರಣಭಾವಮವಗಮಯತ ಇತಿ ವಿನಿಯೋಜಿಕೇ । ಕ್ರಿಯಾಂ ಪ್ರತಿ ಹಿ ಕರ್ಮಣಃ ಶೇಷಿತ್ವಂ ಕರಣಸ್ಯ ಚ ಶೇಷತ್ವಮಿತಿ ಹಿ ವಿನಿಯೋಗಃ । ಪದಾಂತರಾನಪೇಕ್ಷೇ ಚ ಕ್ರಿಯಾಂ ಪ್ರತಿ ಶೇಷಶೇಷಿತ್ವೇ ಶ್ರುತಿಮಾತ್ರಾತ್ಪ್ರತಿಯೇತೇ ಇತಿ ಶ್ರೌತೇ । ಸೋಽಯಂ ಶ್ರುತಿತಃ ಸಾಮಾನ್ಯಾವಗತೋ ವಿನಿಯೋಗಃ ಪದಾಂತರವಶಾದ್ವಿಶೇಷೇಽವಸ್ಥಾಪ್ಯತೇ । ಸೋಽಯಂ ವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯಭಾವಲಕ್ಷಣಃ ಸಂಬಂಧೋ ವಾಕ್ಯಗೋಚರಃ, ಶೇಷಶೇಷಿಭಾವಸ್ತು ಶ್ರೌತಃ, ತಸ್ಮಾದ್ವಾಕ್ಯಲಭ್ಯಂ ವಿಶೇಷಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಶ್ರೌತಃ ಶೇಷಶೇಷಿಭಾವೋ ಲಿಂಗೇನ ವಿರುಧ್ಯತ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಲಿಂಗವಿರೋಧೇ ಕಿಂ ಲಿಂಗಾನುಗುಣೇನ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಮಿತಿ ದ್ವಿತೀಯಾಶ್ರುತಿಃ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥೇ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತಾಂ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಸಮೀಪೇ ಐಂದ್ರ್ಯೇಂದ್ರ ಉಪಸ್ಥೇಯ ಇತಿ । ಆಹೋ ಶ್ರುತ್ಯನುಗುಣತಯಾ ಲಿಂಗಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತಾಮ್ । ಪ್ರಭವತಿ ಹಿ ಸ್ವೋಚಿತಾಯಾಂ ಕ್ರಿಯಾಯಾಂ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯ ಇತೀಂದ್ರ ಇಂದ್ರತೇರೈಶ್ವರ್ಯವಚನತ್ವಾದಿತಿ । ಕಿಂ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಂ ಶ್ರುತೇರ್ಲಿಂಗಂ ಬಲೀಯ ಇತಿ । ನೋ ಖಲು ಯತ್ರಾಸಮರ್ಥಂ ತಚ್ಛ್ರುತಿಸಹಸ್ರೇಣಾಪಿ ತತ್ರ ವಿನಿಯೋಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯತೇ । ಯಥಾ ಅಗ್ನಿನಾ ಸಿಂಚೇತ್ಪಾಥಸಾ ದಹೇದಿತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಪುರೋಧಾಯ ಶ್ರುತ್ಯಾ ವಿನಿಯೋಕ್ತವ್ಯಮ್ । ತಚ್ಚಾಸ್ಯಾ ಋಚಃ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರತಃ ಶಬ್ದತಶ್ಚ ಇಂದ್ರೇ ಪ್ರತೀಯತೇ । ತಥಾಹಿ ವಿದಿತಪದತದರ್ಥಃ ಕದಾಚನೇತ್ಯೃಚಃ ಸ್ಪಷ್ಟಮಿಂದ್ರಮವಗಚ್ಛತಿ, ಶಬ್ದಾಚ್ಚೈಂದ್ರ್ಯೇತ್ಯತಃ । ತಸ್ಮಾದ್ದಾರುದಹನಸ್ಯೇವ ದಹನಸ್ಯ ಸಲಿಲದಹನೇ ವಿನಿಯೋಗೋ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯೇ ವಿನಿಯೋಗ ಐಂದ್ರ್ಯಾಃ । ನಚ ಶ್ರುತ್ಯನುರೋಧಾಜ್ಜಘನ್ಯಾಮಾಸ್ಥಾಯಾ ವೃತ್ತಿಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಕಲ್ಪನೇತಿ ಸಾಂಪ್ರತಮ್ । ಸಾಮರ್ಥ್ಯಸ್ಯ ಪೂರ್ವಭಾವಿತಯಾ ತದನುರೋಧೇನೈವ ಶ್ರುತಿವ್ಯವಸ್ಥಾಪನಾತ್ । ತಸ್ಮಾದೈಂದ್ರ್ಯೇಂದ್ರ ಏವ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಸಮೀಪ ಉಪಸ್ಥಾತವ್ಯ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ “ಲಿಂಗಜ್ಞಾನಂ ಪುರೋಧಾಯ ನ ಶ್ರುತೇರ್ವಿನಯೋಕ್ತೃತಾ । ಶ್ರುತಿಜ್ಞಾನಂ ಪುರೋಧಾಯ ಲಿಂಗಂ ತು ವಿನಿಯೋಜಕಮ್” । ಯದಿ ಹಿ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮವಗಮ್ಯ ಶ್ರುತೇರ್ವಿನಿಯೋಗಮವಧಾರಯೇತ್ಪ್ರಮಾತಾ ತತಃ ಶ್ರುತೇರ್ವಿನಿಯೋಗಂ ಪ್ರತಿ ಲಿಂಗಜ್ಞಾನಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾದ್ದುರ್ಬಲತ್ವಂ ಭವೇತ್ । ನ ತ್ವೇತದಸ್ತಿ । ಶ್ರುತಿರ್ವಿನಿಯೋಗಾಯ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಪೇಕ್ಷತೇ ನಾಪೇಕ್ಷತೇ ಸಾಮರ್ಥ್ಯವಿಜ್ಞಾನಮ್ । ಅವಗತೇ ತು ತತೋ ವಿನಿಯೋಗೇ ನಾಸಮರ್ಥಸ್ಯ ಸ ಇತಿ ತನ್ನಿರ್ವಾಹಾಯ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ತಚ್ಛ್ರುತಿವಿನಿಯೋಗಾತ್ಪೂರ್ವಮಸ್ತಿ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ । ನ ತು ಪೂರ್ವಮವಗಮ್ಯತೇ । ವಿನಿಯೋಗೇ ತು ಸಿದ್ಧೇ ತದನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಪಶ್ಚಾತ್ಪ್ರತೀಯತ ಇತಿ ಶ್ರುತಿವಿನಿಯೋಗಾತ್ಪರಾಚೀನಾ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಪ್ರತೀತಿಸ್ತದನುರೋಧೇನಾವಸ್ಥಾಪನೀಯಾ । ಲಿಂಗಂ ತು ನ ಸ್ವತೋ ವಿನಿಯೋಜಕಮಪಿ ತು ವಿನಿಯೋಕ್ತ್ರೀಂ ಕಲ್ಪಯಿತ್ವಾ ಶ್ರುತಿಮ್ । ತಥಾಹಿ ನ ಸ್ವರಸತೋ ಲಿಂಗಾದನೇನೇಂದ್ರ ಉಪಸ್ಥಾತವ್ಯ ಇತಿ ಪ್ರತೀಯತೇ, ಕಿಂತ್ವೀದೃಗಿಂದ್ರ ಇತಿ ತಸ್ಯ ತು ಪ್ರಕರಣಾಮ್ನಾನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ಸಾಮಾನ್ಯತಃ ಪ್ರಕರಣಾಪಾದಿತೈದಮರ್ಥ್ಯಸ್ಯ ತದನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ವಿನಿಯೋಗಕಲ್ಪನಾಯಾಮಪಿ ಶ್ರೌತಾದ್ವಿನಿಯೋಗಾತ್ಕಲ್ಪನೀಯಸ್ಯ ವಿನಿಯೋಗಸ್ಯಾರ್ಥವಿಪ್ರಕರ್ಷಾಚ್ಛ್ರುತಿರೇವ ಕಲ್ಪಯಿತುಮುಚಿತಾ ನ ತು ತದರ್ಥೋ ವಿನಿಯೋಗಃ । ನಹಿ ಶ್ರುತಮನುಪಪನ್ನಂ ಶಕ್ಯಮರ್ಥೇನೋಪಪಾದಯಿತುಮ್ । ನಹಿ ತ್ರಯೋಽತ್ರ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಃ ಕಠಕೌಂಡಿನ್ಯಾವಿತಿ ವಾಕ್ಯಂ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರೋಪಸ್ಥಾಪಿತೇನ ಮಾಠರೇಣೋಪಪಾದಯಂತಿ, ಉಪಪಾದಯತೋ ವಾ ನೋಪಹಸಂತಿ । ಶಾಬ್ದಾಃ । ಮಾಠರಶ್ಚೇತಿ ತು ಶ್ರಾವಯಂತಮನುಮನ್ಯಂತೇ । ತಸ್ಮಾಚ್ಛ್ರುತಾರ್ಥಸಮುತ್ಥಾನಾನುಪಪತ್ತಿಃ ಶ್ರುತೇನೈವಾರ್ಥಾಂತರೇಣೋಪಪಾದನೀಯಾ, ನಾರ್ಥಾಂತರಮಾತ್ರೇಣ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರೋಪನೀತೇನೇತಿ ಲೋಕಸಿದ್ಧಮ್ । ನಚ ಲೋಕಸಿದ್ಧಸ್ಯ ನಿಯೋಗಾನುಯೋಗೌ ಯುಜ್ಯೇತೇ ಶಬ್ದಾರ್ಥಜ್ಞಾನೋಪಾಯಭೂತಲೋಕವಿರೋಧಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿನಿಯೋಜಿಕಾ ಶ್ರುತಿಃ ಕಲ್ಪನೀಯಾ । ತಥಾಚ ಯಾವಲ್ಲಿಂಗಾದ್ವಿನಿಯೋಜಿಕಾಂ ಶ್ರುತಿಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ಪ್ರಕ್ರಾಂತವ್ಯಾಪಾರಸ್ತಾವತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಯಾ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯೇ ವಿನಿಯೋಗಃ ಸಿದ್ಧ ಇತಿ ನಿವೃತ್ತಾಕಾಂಕ್ಷಂ ಪ್ರಕರಣಮಿತಿ ಕಸ್ಯಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಲಿಂಗಂ ವಿನಿಯೋಕ್ತ್ರೀಂ ಶ್ರುತಿಮುಪಕಲ್ಪಯೇತ್ । ಮಂತ್ರಸಮಾಮ್ನಾನಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಯೈವ ವಿನಿಯೋಗಶ್ರುತ್ಯೋಪಪಾದಿತತ್ವಾತ್ । ಯಥಾಹುಃ “ಯಾವದಜ್ಞಾತಸಂದಿಗ್ಧಂ ಜ್ಞೇಯಂ ತಾವತ್ಪ್ರಮಿತ್ಸ್ಯತೇ । ಪ್ರಮಿತೇ ತು ಪ್ರಮಾತೄಣಾಂ ಪ್ರಮೌತ್ಸುಕ್ಯಂ ವಿಹನ್ಯತೇ” ಇತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರತೀತಶ್ರೌತವಿನಿಯೋಗೋಪಪತ್ತ್ಯೈ ಮಂತ್ರಸ್ಯ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ತದನುಗುಣತ್ವೇನ ನೀಯಮಾನಂ ಪ್ರಥಮಾಂ ವೃತ್ತಿಮಜಹಜ್ಜಘನ್ಯಯಾಪಿ ನೇಯಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಲಿಂಗವಾಕ್ಯಯೋರಿಹ ವಿರೋಧೋ ಯಥಾ “ಸ್ಯೋನಂ ತೇ ಸದನಂ ಕೃಣೋಮಿ ಘೃತಸ್ಯ ಧಾರಯಾ ಸುಶೇವಂ ಕಲ್ಪಯಾಮಿ । ತಸ್ಮಿನ್ಸೀದಾಮೃತೇ ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠ ವ್ರೀಹೀಣಾಂ ಮೇಧ ಸುಮನಸ್ಯಮಾನಃ” ಇತಿ । ಕಿಮಯಂ ಕೃತ್ಸ್ನ ಏವ ಮಂತ್ರಃ ಸದನಕರಣೇ ಪುರೋಡಾಶಾಸಾದನೇ ಚ ಪ್ರಯೋಕ್ತವ್ಯ ಉತ ಕಲ್ಪಯಾಮ್ಯಂತ ಉಪಸ್ತರಣೇ ತಸ್ಮಿಂತ್ಸೀದೇತ್ಯೇವಮಾದಿಸ್ತು ಪುರೋಡಾಶಾಸಾದನ ಇತಿ । ಯದಿ ವಾಕ್ಯಂ ಬಲೀಯಃ ಕೃತ್ಸ್ನೋ ಮಂತ್ರ ಉಭಯತ್ರ, ಸುಶೇವಂ ಕಲ್ಪಯಾಮೀತ್ಯೇತದಪೇಕ್ಷೋ ಹಿ ತಸ್ಮಿನ್ಸೀದೇತ್ಯಾದಿಃ ಪೂರ್ವೇಣೈಕವಾಕ್ಯತಾಮುಪೈತಿ ಯತ್ಕಲ್ಪಯಾಮಿ ತಸ್ಮಿಂತ್ಸೀದೇತಿ । ಅಥ ಲಿಂಗಂ ಬಲೀಯಸ್ತತಃ ಕಲ್ಪಯಾಮ್ಯಂತಃ ಸದನಕರಣೇ ತತ್ಪ್ರಕಾಶನೇ ಹಿ ತತ್ಸಮರ್ಥಮ್ । ತಸ್ಮಿನ್ಸೀದೇತಿ ಪುರೋಡಾಶಾಸಾದನೇ ತತ್ರ ಹಿ ತತ್ಸಮರ್ಥಮಿತಿ । ಕಿಂ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಲಿಂಗಾದ್ವಾಕ್ಯಂ ಬಲೀಯ ಇತ್ಯುಭಯತ್ರ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ವಿನಿಯೋಗ ಇತಿ । ಇಹ ಹಿ ಯತ್ತತ್ಪದಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರೇಣ ವಿಭಜ್ಯಮಾನಸಾಕಾಂಕ್ಷತ್ವಾದೇಕವಾಕ್ಯತಾಯಾಂ ಸಿದ್ಧಾಯಾಂ ತದನುರೋಧೇನ ಪಶ್ಚಾತ್ತದಭಿಧಾನಸಾಮಾರ್ಥ್ಯಂ ಕಲ್ಪನೀಯಮ್ । ಯಥಾ ದೇವಸ್ಯತ್ವೇತಿಮಂತ್ರೇಽಗ್ನಯೇ ನಿರ್ವಪಾಮೀತಿ ಪದಯೋಃ ಸಮವೇತಾರ್ಥತ್ವೇನ ತದೇಕವಾಕ್ಯತಯಾ ಪದಾಂತರಾಣಾಂ ತತ್ಪರತ್ವೇನ ತತ್ರ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಕಲ್ಪನಾ । ತದೇವಂ ಪ್ರತೀತೈಕವಾಕ್ಯತಾನಿರ್ವಾಹಾಯ ತದನುಗುಣತಯಾ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಕೢಪ್ತಂ ಸನ್ನ ತದ್ವ್ಯಾಪಾದಯಿತುಮರ್ಹತಿ, ಅಪಿ ತು ವಿನಿಯೋಜಿಕಾಂ ಶ್ರುತಿಂ ಕಲ್ಪಯತ್ತದನುಗುಣಮೇವ ಕಲ್ಪಯೇತ್ । ತಥಾ ಚ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಲಿಂಗತೋ ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾತ್ಸದನಕರಣೇ ಚ ಪುರೋಡಾಶಾಸಾಧನೇ ಚ ಕೃತ್ಸ್ನ ಏವ ಮಂತ್ರಃ ಪ್ರಯೋಕ್ತವ್ಯ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಉಚ್ಯತೇ - ಭವೇದೇತದೇವಂ ಯದ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತಾವಗಮಪೂರ್ವಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಾವಧಾರಣಮಪಿ ತು ಅವಧೃತಸಾಮರ್ಥ್ಯಾನಾಂ ಪದಾನಾಂ ಪ್ರಶ್ಲಿಷ್ಟಪಠಿತಾನಾಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯವಶೇನ ಪ್ರಯೋಜನೈಕತ್ವೇನೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಾವಧಾರಣಮ್ । ಯಾವಂತಿ ಪದಾನಿ ಪ್ರಧಾನಮೇಕಮರ್ಥಮವಗಮಯಿತುಂ ಸಮರ್ಥಾನಿ ವಿಭಾಗೇ ಸಾಕಾಂಕ್ಷಾಣಿ ತಾನ್ಯೇಕಂ ವಾಕ್ಯಮ್ । ಅನುಷ್ಠೇಯಶ್ಚಾರ್ಥೋ ಮಂತ್ರೇಷು ಪ್ರಕಾಶ್ಯಮಾನಃ ಪ್ರಧಾನಮ್ । ಸದನಕರಣಪುರೋಡಾಶಾಸಾದನೇ ಚಾನುಷ್ಠೇಯತಯಾ ಪ್ರಧಾನೇ । ತಯೋಶ್ಚ ಸದನಕರಣಂ ಕಲ್ಪಯಾಮ್ಯಂತೋ ಮಂತ್ರಃ ಸಮರ್ಥಃ ಪ್ರಕಾಶಯಿತುಂ ಪುರೋಡಾಶಾಸಾದನಂ ಚ ತಸ್ಮಿನ್ಸೀದೇತ್ಯಾದಿಃ । ತತಶ್ಚ ಯಾವದೇಕವಾಕ್ಯತಾವಶೇನ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮನುಮೀಯತೇ ತಾವತ್ಪ್ರತೀತಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮೇಕೈಕಸ್ಯ ಭಾಗಸ್ಯೈಕೈಕಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ವಿನಿಯೋಜಿಕಾಂ ಶ್ರುತಿಂ ಕಲ್ಪಯತಿ । ತಥಾಚ ಶ್ರುತ್ಯೈವೈಕೈಕಸ್ಯ ಭಾಗಸ್ಯೈಕತ್ರ ವಿನಿಯೋಗೇ ಸತಿ ಪ್ರಕರಣಪಾಠೋಪಪತ್ತೌ ನ ವಾಕ್ಯಕಲ್ಪಿತಂ ಲಿಂಗಂ ವಿನಿಯೋಜಿಕಾಂ ಶ್ರುತಿಮಪರಾಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಮರ್ಹತೀತ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತಾಬುದ್ಧಿರುತ್ಪನ್ನಾಪ್ಯಾಭಾಸೀಭವತಿ ಲಿಂಗೇನ ಬಾಧನಾತ್ । ಯತ್ರ ತು ವಿರೋಧಕಂ ಲಿಂಗಂ ನಾಸ್ತಿ ತತ್ರ ಸಮವೇತಾರ್ಥೈಕದ್ವಿತ್ರಿಪದೈಕವಾಕ್ಯತಾ ಪದಾಂತರಾಣಾಮಪಿ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಕಲ್ಪಯತೀತಿ ಭವತಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ವಿನಿಯೋಜಕತ್ವಮ್ । ಯಥಾತ್ರೈವ ಸ್ಯೋನಂ ತ ಇತ್ಯಾದೀನಾಮ್ । ತಸ್ಮಾದ್ವಾಕ್ಯಾಲ್ಲಿಂಗಂ ಬಲೀಯ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ವಾಕ್ಯಪ್ರಕರಣಯೋರ್ವಿರೋಧೋದಾಹರಣಮ್ । ಅತ್ರ ಚ ಪದಾನಾಂ ಪರಸ್ಪರಾಪೇಕ್ಷಾವಶಾತ್ಕಸ್ಮಿಂಶ್ಚಿದ್ವಿಶಿಷ್ಟ ಏಕಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಪರ್ಯವಸಿತಾನಾಂ ವಾಕ್ಯತ್ವಂ, ಲಬ್ಧವಾಕ್ಯಭಾವಾನಾಂ ಚ ಪುನಃ ಕಾರ್ಯಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಾವಶೇನ ವಾಕ್ಯಾಂತರೇಣ ಸಂಬಂಧಃ ಪ್ರಕರಣಮ್ । ಕರ್ತವ್ಯಾಯಾಃ ಖಲು ಫಲಭಾವನಾಯಾ ಲಬ್ಧಧಾತ್ವರ್ಥಕರಣಾಯಾ ಇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾ ವಚನಂ ಪ್ರಕರಣಮಾಚಕ್ಷತೇ ವೃದ್ಧಾಃ । ಯಥಾ “ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾಭ್ಯಾಂ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮೋ ಯಜೇತ” ಇತಿ । ಏತದ್ಧಿ ವಚನಂ ಪ್ರಕರಣಮ್ । ತದೇತಸ್ಮಿನ್ ಸ್ವಪದಗಣೇನ ಕಿಯತ್ಯಪ್ಯರ್ಥೇ ಪರ್ಯವಸಿತೇ ಕರಣೋಪಕಾರಲಕ್ಷಣಕಾರ್ಯಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ‘ಸಮಿಧೋ ಯಜತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾಂತರಸಂಬಂಧಃ । ಸಮಿದಾದಿಭಾವನಾ ಹಿ ಸ್ವವಿಧ್ಯುಪಹಿತಾಃ ಪುರುಷೇ ಹಿತಂ ಭಾವ್ಯಮಪೇಕ್ಷಮಾಣಾ ವಿಶ್ವಜಿನ್ನ್ಯಾಯೇನ ವಾನುಷಂಗತೋ ವಾರ್ಥವಾದತೋ ವಾ ಫಲಾಂತರಾಪ್ರತಿಲಂಭೇನ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಭಾವನಾಂ ನಿರ್ವಾರಯಿತುಮೀಶತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ತದಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮುಪನಿಪತಿತಾನ್ಯೇತಾನಿ ವಾಕ್ಯಾನಿ ಸ್ವಕಾರ್ಯಾಪೇಕ್ಷಾಣಿ ತದಪೇಕ್ಷಿತಕರಣೋಪಕಾರಲಕ್ಷಣಂ ಕಾರ್ಯಮಾಸಾದ್ಯ ನಿವಂತಿ ಚ ನಿರ್ವಾರಯಂತಿ ಚ ಪ್ರಧಾನಮ್ । ಸೋಽಯಮನಯೋರ್ನಷ್ಟಾಶ್ವದಗ್ಧರಥವತ್ಸಂಯೋಗಃ । ತದೇವಂ ಲಕ್ಷಣಯೋರ್ವಾಕ್ಯಪ್ರಕರಣಯೋರ್ವಿರೋಧೋದಾಹರಣಂ ಸೂಕ್ತವಾಕನಿಗದಃ । ತತ್ರ ಹಿ ಪೌರ್ಣಮಾಸೀದೇವತಾ ಅಮಾವಸ್ಯಾದೇವತಾಃ ಸಮಾಮ್ನಾತಾಃ । ತಾಶ್ಚ ನ ಮಿಥ ಏಕವಾಕ್ಯತಾಂ ಗಂತುಮರ್ಹಂತೀತಿ ಲಿಂಗೇನ ಪೌರ್ಣಮಾಸೀಯಾಗಾದಿಂದ್ರಾಗ್ನೀಶಬ್ದ ಉತ್ಕ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ ಅಮಾವಾಸ್ಯಾಯಾಂ ಚ ಸಮವೇತಾರ್ಥತ್ವಾತ್ಪ್ರಯೋಕ್ತವ್ಯಃ । ಅಥೇದಾನೀಂ ಸಂದಿಹ್ಯತೇ ಕಿಂ ಯದಿಂದ್ರಾಗ್ನಿಪದೈಕವಾಕ್ಯತಯಾ ಪ್ರತೀಯತೇ “ಅವಿವೃಧೇಥಾಂ ಮಹೋ ಜ್ಯಾಯೋಽಕಾತಾಮ್” ಇತಿ ತನ್ನೋತ್ಕ್ರಷ್ಟವ್ಯಮುತೇಂದ್ರಾಗ್ನಿಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಂ ಸಹೋತ್ಕ್ರಷ್ಟವ್ಯಮಿತಿ । ತತ್ರ ಯದಿ ಪ್ರಕರಣಂ ಬಲೀಯಸ್ತತೋಽಪನೀತದೇವತಾಕೋಽಪಿ ಶೇಷಃ ಪ್ರಯೋಕ್ತವ್ಯೋಽಥ ವಾಕ್ಯಂ ತತೋ ಯತ್ರ ದೇವತಾಶಬ್ದಸ್ತತ್ರೈವ ಪ್ರಯೋಕ್ತವ್ಯಃ । ಕಿಂ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮಪನೀತದೇವತಾಕೋಽಪಿ ಶೇಷಃ ಪ್ರಯೋಕ್ತವ್ಯಃ ಪ್ರಕರಣಸ್ಯೈವಾಂಗಸಂಬಂಧಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಾತ್ । ಫಲವತೀ ಹಿ ಭಾವನಾ ಪ್ರಧಾನೇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾತ್ವಮಾಪಾದಯತಿ । ತದುಪಜೀವನೇನ ಶ್ರುತ್ಯಾದೀನಾಂ ವಿಶೇಷಸಂಬಂಧಾಪಾದಕತ್ವಾತ್ । ಅತಃ ಪ್ರಧಾನಭಾವನಾವಚನಲಕ್ಷಣಪ್ರಕರಣವಿರೋಧೇ ತದುಪಜೀವಿವಾಕ್ಯಂ ಬಾಧ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ ಭವೇದೇತದೇವಂ ಯದಿ ವಿನಿಯೋಜ್ಯಸ್ವರೂಪಸಾಮರ್ಥ್ಯಮನಪೇಕ್ಷ್ಯ ಪ್ರಕರಣಂ ವಿನಿಯೋಜಯೇತ್ । ಅಪಿ ತು ವಿನಿಯೋಗಾಯ ತದಪೇಕ್ಷತೇಽನ್ಯಥಾ ಪೂಷಾದ್ಯನುಮಂತ್ರಣಮಂತ್ರಸ್ಯ ದ್ವಾದಶೋಪಸತ್ತಾಯಾಶ್ಚ ನೋತ್ಕರ್ಷಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತದ್ರೂಪಾಲೋಚನಾಯಾಂ ಚ ಯದ್ಯದೇವ ಶೀಘ್ರಂ ಪ್ರತೀಯತೇ ತತ್ತದ್ಬಲವದ್ವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟಂ ತು ದುರ್ಬಲಮ್ । ತತ್ರ ಯದಿ ತದ್ರೂಪಂ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಲಿಂಗೇನ ವಾಕ್ಯೇನ ವಾನ್ಯತ್ರ ವಿನಿಯುಕ್ತಂ ತತಃ ಪ್ರಕರಣಂ ಭಂಕ್ತ್ವೋತ್ಕೃಷ್ಯತೇ, ಪರಿಶಿಷ್ಟೈಸ್ತು ಪ್ರಕರಣಸ್ಯೇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಪೇಕ್ಷಾ ಪೂರ್ಯತೇ । ಅಥ ಸ್ವಸ್ಯ ಶೀಘ್ರಪ್ರವೃತ್ತಂ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿ ನಾಸ್ತಿ ತತಃ ಪ್ರಕರಣಂ ವಿನಿಯೋಜಕಮ್ । ಯಥಾ ಸಮಿದಾದೇಃ । ತದಿಹ ಪ್ರಕರಣಾದ್ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಶೀಘ್ರಪ್ರವೃತ್ತತ್ವಮುಚ್ಯತೇ । ಪ್ರಕರಣೇ ಹಿ ಸ್ವಾರ್ಥಪೂರ್ಣಾನಾಂ ವಾಕ್ಯಾನಾಮುಪಕಾರ್ಯೋಪಕಾರಕಾಕಾಂಕ್ಷಾಮಾತ್ರಂ ದೃಶ್ಯತೇ । ವಾಕ್ಯೇ ತು ಪದಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಂಬಂಧಃ । ತತಶ್ಚ ಸಹ ಪ್ರಸ್ಥಿತಯೋರ್ವಾಕ್ಯಪ್ರಕರಣಯೋರ್ಯಾವತ್ಪ್ರಕರಣೇನೈಕವಾಕ್ಯತಾ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ತಾವದ್ವಾಕ್ಯೇನಾಭಿಧಾನಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ, ಯಾವದಿತರತ್ರ ವಾಕ್ಯೇನ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ತಾವದಿತರತ್ರ ಸಾಮರ್ಥ್ಯೇನ ಶ್ರುತಿರ್ಯಾವದಿತರತ್ರ ಸಾಮರ್ಥ್ಯೇನ ಶ್ರುತಿಸ್ತಾವದಿಹ ಶ್ರುತ್ಯಾ ವಿನಿಯೋಗಸ್ತಾವತಾ ಚ ವಿಚ್ಛಿನ್ನಾಯಾಮಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ಶ್ರುತ್ಯನುಮಾನೇ ವಿಹತೇ ಪ್ರಕರಣೇನಾಂತರಾ ಕಲ್ಪಿತಂ ವಿಲೀಯಂತ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾತ್ತದ್ದೇವತಾಶೇಷಣಾಮಪಕರ್ಷ ಏವೇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ಕ್ರಮಪ್ರಕರಣವಿರೋಧೋದಾಹರಣಮ್ । ರಾಜಸೂಯಪ್ರಕರಣೇ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯೈವಾಭಿಷೇಚನೀಯಸ್ಯ ಸಂನಿಧೌ ಶೌನಃಶೇಪೋಪಾಖ್ಯಾನಾದ್ಯಾಮ್ನಾತಂ, ತತ್ಕಿಂ ಸಮಸ್ತಸ್ಯ ರಾಜಸೂಯಸ್ಯಾಂಗಮುತಾಭಿಷೇಚನೀಯಸ್ಯ । ಯದಿ ಪ್ರಕರಣಂ ಬಲೀಯಸ್ತತಃ ಸಮಸ್ತಸ್ಯ ರಾಜಸೂಯಸ್ಯ, ಅಥ ಕ್ರಮಸ್ತತೋಽಭಿಷೇಚನೀಯಸ್ಯೈವೇತಿ, ಕಿಂ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ನಾಕಾಂಕ್ಷಾಮಾತ್ರಂ ಹಿ ಸಂಬಂಧಹೇತುಃ । ಗಾಮಾನಯ ಪ್ರಾಸಾದಂ ಪಶ್ಯೇತಿ ಗಾಮಿತ್ಯಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾಮಾತ್ರಾಪೇಕ್ಷಿಣಃ ಪಶ್ಯೇತ್ಯನೇನಾಪಿ ಸಂಬಂಧಸಂಭವಾದ್ವಿನಿಗಮನಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಂನಿಧಾನಂ ಸಂಬಂಧಕಾರಣಮ್ । ತಥಾ ಚಾನಯೇತ್ಯನನೈವ ಗಾಮಿತ್ಯಸ್ಯ ಸಂಬಂಧೋ ವಿನಿಗಮ್ಯತೇ । ನಚ ಸಂನಿಧಾನಮಪಿ ಸಂಬಂಧಕಾರಣಮ್ । ಅಯಮೇತಿ ಪುತ್ರೋ ರಾಜ್ಞಃ ಪುರುಷೋಽಪಸಾರ್ಯತಾಮಿತ್ಯತ್ರ ರಾಜ್ಞ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಪುತ್ರಪುರುಷಪದಸಂನಿಧಾನಾವಿಶೇಷಾನ್ಮಾ ಭೂದವಿನಿಗಮನಾ । ತಸ್ಮಾದಾಕಾಂಕ್ಷಾ ನಿಶ್ಚಯಹೇತುರ್ವಕ್ತವ್ಯಾ । ಅತ್ರ ಪುತ್ರಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಿವಚನತಯಾ ಸಮುತ್ಥಿತಾಕಾಂಕ್ಷಸ್ಯಾಂತಿಕೇ ಯದುಪನಿಪತಿತಂ ಸಂಬಂಧ್ಯಂತರಾಕಾಂಕ್ಷಂ ಪದಂ ತಸ್ಯ ತೇನೈವಾಕಾಂಕ್ಷಾಪರಿಪೂರ್ತೇಃ ಪುರುಷಪದೇನ ಪುರುಷರೂಪಮಾತ್ರಾಭಿಧಾಯಿನಾ ಸ್ವತಂತ್ರೇಣೈವ ನ ಸಂಬಂಧಃ ಕಿಂತು ಪರೇಣಾಪಸಾರ್ಯತಾಮಿತ್ಯನೇನಾಪಸರಣೀಯಾಪೇಕ್ಷೇಣೇತಿ । ಸತ್ಯಪಿ ಸಂನಿಧಾನೇ ಆಕಾಂಕ್ಷಾಭಾವಾದಸಂಬಂಧಃ । ತಥಾ ಚಾಭಾಣಕಃ “ತಪ್ತಂ ತಪ್ತೇನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ” ಇತಿ । ತಥಾ ಚಾಕಾಂಕ್ಷಿತಮಪಿ ನ ಯಾವತ್ಸಂನಿಧಾಪ್ಯತೇ ತಾವನ್ನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ತಥಾ ಸಂನಿಹಿತಮಪಿ ಯಾವನ್ನಾಕಾಂಕ್ಷ್ಯತೇ ನ ತಾವತ್ಸಂಬಧ್ಯತ ಇತಿ ದ್ವಯೋಃ ಸಂಬಂಧಂ ಪ್ರತಿ ಸಮಾನಬಲತ್ವಾತ್ಕ್ರಮಪ್ರಕರಣಯೋಃ ಸಮುಚ್ಚಯಾಸಂಭವಾಚ್ಚ ವಿಕಲ್ಪೇನ ರಾಜಸೂಯಾಭಿಷೇಚನೀಯಯೋರ್ವಿನಿಯೋಗಃ ಶೌನಃಶೇಪೋಪಾಖ್ಯಾನಾದೀನಾಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇರಾಜಸೂಯಕೇ ಕಥಂಭಾವಾಪೇಕ್ಷಾ ಹಿ ಪವಿತ್ರಾದಾರಭ್ಯ ಕ್ಷತ್ರಸ್ಯ ಧೃತಿಂ ಯಾವದನುವರ್ತತೇ । ಯಥಾ ಚ “ಅವಿಚ್ಛಿನ್ನೇ ಕಥಂಭಾವೇ ಯತ್ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಪಠ್ಯತೇ । ಅನಿರ್ಜ್ಞಾತಫಲಂ ಕರ್ಮ ತಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣಾಂಗತಾ” ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾದ್ರಾಜಸೂಯಾಂಗತಾ ಶೌನಃಶೇಪೋಪಾಖ್ಯಾನಾದೀನಾಮ್ । ಅಭಿಷೇಚನೀಯಸ್ಯ ತು ಸ್ವವಾಕ್ಯೋಪಾತ್ತಪದಾರ್ಥನಿರಾಕಾಂಕ್ಷಸ್ಯ ಸಂನಿಧಿಪಾಠೇನಾಕಾಂಕ್ಷೋತ್ಥಾಪನೀಯಾ ಯಾವತ್ತಾವತ್ಸಿದ್ಧಾಕಾಂಕ್ಷೇಣ ರಾಜಸೂಯೇನೈಕವಾಕ್ಯತಾ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ಯಾವಚ್ಚಾಭಿಷೇಚನೀಯಾಕಾಂಕ್ಷಯಾ ತದೇಕವಾಕ್ಯತಾ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ತಾವತ್ಕೢಪ್ತಯಾ ರಾಜಸೂಯೈಕವಾಕ್ಯತಯಾ ತದುಪಕಾರತಯಾ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಲಕ್ಷಣಂ ಲಿಂಗಂ ಯಾವಚ್ಚಾಭಿಷೇಚನೀಯೈಕವಾಕ್ಯತಯಾ ಲಿಂಗಂ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ತಾವತ್ಕೢಪ್ತಲಿಂಗಂ ವಿನಿಯೋಕ್ತ್ರೀಂ ಶ್ರುತಿಂ ಕಲ್ಪಯತಿ ಯಾವದ್ವಾಕ್ಯಕಲ್ಪಿತೇನ ಲಿಂಗೇನ ಶ್ರುತಿರಿತರತ್ರ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ತಾವತ್ಕೢಪ್ತಯಾ ಶ್ರುತ್ಯಾ ವಿನಿಯೋಗೇ ಸತಿ ಪ್ರಕರಣಪಾಠೋಪಪತ್ತೌ ಸಂನಿಧಾನಪರಿಕಲ್ಪಿತಮಂತರಾ ವಿಲೀಯತೇ । ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವೇಽಪ್ರತಿಭತ್ವಾತ್ । ಪ್ರಕರಣಿನಶ್ಚ ರಾಜಸೂಯಸ್ಯ ಸರ್ವದಾ ಬುದ್ಧಿಸಾಂನಿಧ್ಯೇನ ತತ್ಸಂನಿಧೇರಕಲ್ಪನೀಯತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಕರಣವಿರೋಧೇ ಕ್ರಮಸ್ಯ ಬಾಧ ಏವ ನಚ ವಿಕಲ್ಪೋ ದುರ್ಬಲತ್ವಾದಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ॥ ಕ್ರಮಸಮಾಖ್ಯಯೋರ್ವಿರೋಧೋದಾಹರಣಂಪೌರೋಡಾಶಿಕ ಇತಿ ಸಮಾಖ್ಯಾತೇ ಕಾಂಡೇ ಸಾನ್ನಾಯ್ಯಕ್ರಮೇ ಚ ಶುಂಧಧ್ವಂ ದೈವ್ಯಾಯ ಕರ್ಮಣ ಇತಿ ಶುಂಧನಾರ್ಥೋ ಮಂತ್ರಃ ಸಮಾಮ್ನಾತಃ, ತತ್ರ ಸಂದಿಹ್ಯತೇ ಕಿಂ ಸಮಾಖ್ಯಾನಸ್ಯ ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾತ್ಪುರೋಡಾಶಪಾತ್ರಾಣಾಂ ಶುಂಧನೇ ವಿನಿಯೋಕ್ತವ್ಯಃ, ಆಹೋ ಸಾನ್ನಾಯ್ಯಪಾತ್ರಾಣಾಂ ಶುಂಧನೇ ಕ್ರಮೋ ಬಲೀಯಾನಿತಿ । ಕಿಂತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಸಮಾಖ್ಯಾನಾಂ ಬಲೀಯ ಇತಿ ಪೌರೋಡಾಶಿಕಶಬ್ದೇನ ಹಿ ಪುರೋಡಾಶಸಂಬಂಧೀನೀತ್ಯುಚ್ಯಂತೇ ತಾನ್ಯಧಿಕೃತ್ಯ ಪ್ರವೃತ್ತಂ ಕಾಂಡಂ ಪೌರೋಡಾಶಿಕಮ್ । ತತಶ್ಚ ಯಾವತ್ಕ್ರಮೇಣ ಪ್ರಕರಣಾದ್ಯನುಮಾನಪರಂಪರಯಾ ಸಂಬಂಧಃ ಪ್ರತಿಪಾದನೀಯಃ ಯಾವತ್ಸಮಾಖ್ಯಯಾ ಶ್ರುತ್ಯೈವ ಸಾಕ್ಷಾದೇವ ಸ ಪ್ರತಿಪಾದಿತ ಇತಿ ಅರ್ಥವಿಪ್ರಕರ್ಷೇಣ ಕ್ರಮಾತ್ಸಮಾಖ್ಯೈವ ಬಲೀಯಸೀತಿ ಪುರೋಡಾಶಪಾತ್ರಶುಂಧನೇ ಮಂತ್ರಃ ಪ್ರಯೋಕ್ತವ್ಯಃ ನ ಸಾನ್ನಾಯ್ಯಪಾತ್ರಶುಂಧನ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ - ಸಮಾಖ್ಯಾನಾತ್ಕ್ರಮೋ ಬಲವಾನರ್ಥವಿಪ್ರಕರ್ಷಾದಿತಿ । ತಥಾಹಿ - ಸಮಾಖ್ಯಾ ನ ತಾವತ್ಸಂಬಂಧಸ್ಯ ವಾಚಿಕಾ ಕಿಂತು ಪೌರೋಡಾಶವಿಶಿಷ್ಟಂ ಕಾಂಡಮಾಹ । ತದ್ವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ತು ಸಂಬಂಧಃ ಕಾಂಡಸ್ಯಾನುಮೀಯತೇ ನ ತು ಸಾಕ್ಷಾನ್ಮಂತ್ರಭೇದಸ್ಯ । ತದ್ಧಾರೇಣ ಚ ತನ್ಮಧ್ಯಪಾತಿನೋ ಮಂತ್ರಭೇದಸ್ಯಾಪಿ ತದನುಮಾನಮ್ । ನ ಚಾಸೌ ಸಂಬಂಧೋಽಪಿ ಶ್ರುತ್ಯೈವ ಶೇಷಶೇಷಿಭಾವಃ ಪ್ರತೀಯತೇ । ಅಪಿ ತು ಸಂಬಂಧಮಾತ್ರಮ್ । ತಸ್ಮಾಚ್ಛ್ರುತಿಸಾದೃಶ್ಯಮಸ್ಯ ದೂರಾಪೇತಮಿತಿ ಕ್ರಮೇಣ ನಾಸ್ಯ ಸ್ಪರ್ಧೋಚಿತಾ । ತತ್ರಾಪಿ ಚ ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಪ್ರಕರಣಾಪಾದಿತೈದಮರ್ಥ್ಯಸ್ಯ ಶೌನಃಶೇಪೋಪಾಖ್ಯಾನಾದಿವಚ್ಚಾರಾದುಪಕಾರಕತಯಾ ಪ್ರಕೃತಮಾತ್ರಸಂಬಂಧಾನುಪಪತ್ತಿಃ । ಮಂತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಗಸಮವೇತಾರ್ಥಸ್ಮಾರಣೇನ ಸಾಮವಾಯಿಕಾಂಗತ್ವಾತ್ । ತಥಾಚ ಯಂ ಕಂಚಿತ್ಪ್ರಕೃತಪ್ರಯೋಗಗತಮರ್ಥಂ ಪ್ರಕಾಶಯತೋಽಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣಾಂಗತ್ವಮವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ವಿಶೇಷಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಸಾನ್ನಾಯ್ಯಕ್ರಮಃ ಸಾನ್ನಾಯ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಕರಣಾದ್ಯನುಮಾನದ್ವಾರೇಣ ವಿನಿಯೋಗಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಮುತ್ಸಹತೇ ನ ತು ಸಮಾಖ್ಯಾನಮ್ । ತಸ್ಯ ದುರ್ಬಲತ್ವಾತ್ । ತಥಾಹಿ - ಸಮಾಖ್ಯಾ ಸಂಬಂಧನಿಬಂಧನಾ ಸತೀ ತತ್ಸಿಧ್ಯರ್ಥಂ ಸಂನಿಧಿಮುಪಕಲ್ಪಯತಿ ಯಾವತ್ತಾದ್ವೈದಿಕೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷದೃಷ್ಟೇನ ಸಂನಿಧಾನೇನಾಕಾಂಕ್ಷಾ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ಯಾವಚ್ಚ ಕೢಪ್ತೇನ ಸಂನಿಧಾನೇನಾಕಾಂಕ್ಷಾ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ತಾವದಿತರತ್ರ ಕೢಪ್ತಯಾಕಾಂಕ್ಷಯೈಕವಾಕ್ಯತಾ ಯಾವಚ್ಚ ಕೢಪ್ತಯಾಕಾಂಕ್ಷೈಕವಾಕ್ಯತಾ ತಾವದಿತರತ್ರೈಕವಾಕ್ಯತಯಾ ಕೢಪ್ತಯೋಪಕಾರಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ । ಯಾವಚ್ಚಾತ್ರೈಕವಾಕ್ಯತಯೋಪಕಾರಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ತಾವದಿತರತ್ರ ಲಿಂಗೇನ ವಿನಿಯೋಜಿಕಾ ಶ್ರುತಿಃ । ಯಾವದತ್ರ ಲಿಂಗೇನ ವಿನಿಯೋಜಿಕಾ ಶ್ರುತಿಸ್ತಾವದಿತರತ್ರ ಕೢಪ್ತಯಾ ಶ್ರುತ್ಯಾ ವಿನಿಯೋಗ ಇತಿ ತಾವತೈವ ಪ್ರಕರಣಪಾಠೋಪಪತ್ತೇಃ ಸರ್ವಂ ಸಮಾಖ್ಯಾನಕಲ್ಪಿತಂ ವಿಚ್ಛಿನ್ನಮೂಲತ್ವಾಲ್ಲೂಯಮಾನಸಸ್ಯಮಿವ ನಿರ್ಬೀಜಂ ಭವತಿ । ಪುರೋಡಾಶಾಭಿಧಾಯಕಮಂತ್ರಬಾಹುಲ್ಯಾತ್ಕಾಂಡಸ್ಯ ಪೌರೋಡಾಶಿಕಸಮಾಖ್ಯೇತಿ ಮಂತವ್ಯಮ್ । “ಏಕದ್ವಿತ್ರಿಚತುಷ್ಪಂಚವಸ್ತ್ವಂತರಯಕಾರಿತಮ್ । ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಂ ಪ್ರತಿ ವೈಷಮ್ಯಂ ಲಿಂಗಾದೀನಾಂ ಪ್ರತೀಯತೇ ॥' ಇತ್ಯರ್ಥವಿಪ್ರಕರ್ಷ ಉಕ್ತಃ । ತತ್ರಾಪಿ ಚ “ಬಾಧಿಕೈವ ಶ್ರುತಿರ್ನಿತ್ಯಂ ಸಮಾಖ್ಯಾ ಬಾಧ್ಯತೇ ಸದಾ । ಮಧ್ಯಮಾನಾಂ ತು ಬಾಧ್ಯತ್ವಂ ಬಾಧಕತ್ವಮಪೇಕ್ಷಯಾ ॥' ಇತಿ ವಿಶೇಷ ಉಕ್ತೋ ವೃದ್ಧೈಃ । ತದ್ವಯಂ ವಿಸ್ತರಾದ್ಬಿಭ್ಯತೋಽಪಿ ಪ್ರಥಮತಂತ್ರಾನಭಿಜ್ಞಾನುಕಂಪಯಾ ನಿಘ್ನಾ ವಿಸ್ತರೇ ಪತಿತಾಃ ಸ್ಮ ಇತ್ಯುಪರಮ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಥಾನುಜ್ಞಾಪನಾನುಜ್ಞಯೋಃ ಪ್ರಜ್ಞಾತಕ್ರಮಯೋರುಪಹೂತ ಉಪಹೂಯಸ್ವೇತ್ಯೇವಂ ಮಂತ್ರಾವಾಮ್ನಾತೌ ದೇಶಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ತಥೈವಾಂಗತಯಾ ಪ್ರಾಪ್ನುತಃ । ಉಪಹೂತ ಇತಿ ಲಿಂಗತೋಽನುಜ್ಞಾಮಂತ್ರೋ ನಾನುಜ್ಞಾಪನೇ ಉಪಹೂಯಸ್ವೇತಿ ಚ ಲಿಂಗತೋಽನುಜ್ಞಾಪನೇ ಚ ಮಂತ್ರೋ ನಾನುಜ್ಞಾಯಾಮ್ । ತದಿಹ ಲಿಂಗೇನ ಕ್ರಮಂ ಬಾಧಿತ್ವಾ ವಿಪರೀತಂ ಶೇಷತ್ವಮಾಪಾದ್ಯತೇ । ಯಾವದ್ಧಿ ಸ್ಥಾನೇನ ಪ್ರಕರಣಮುತ್ಪಾದ್ಯೈಕವಾಕ್ಯತ್ವಂ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ತಾವಲ್ಲಿಂಗೇನ ಶ್ರುತಿಂ ಕಲ್ಪಯಿತ್ವಾ ಸಾಧಿತೋ ವಿನಿಯೋಗ ಇತಿ ಅಕಲ್ಪಿತಲಿಂಗಶ್ರುತೇಃ ಕ್ರಮಸ್ಯ ಬಾಧಃ । ತದ್ವದಿಹಾಪಿ ವಿನಿಯೋಗೇ ಪ್ರತ್ಯೇಕಾಂತರಿತೇನ ಲಿಂಗೇನ ಚತುರಂತರಿತಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಕ್ರಮಸ್ಯ ಬಾಧ ಇತಿ । ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರಥಮತಂತ್ರ ಏವಾಯಮರ್ಥ ಉಪಪಾದಿತಸ್ತಥಾಪಿ ವಿರೋಧೇ ತದುಪಪಾದನಮಿಹ ತ್ವವಿರೋಧಃ । ನಹಿ ಲಿಂಗೇನಾಭಿಚಾರಿಕಕರ್ಮಸಂಬಂಧಃ ವಿದ್ಯಾಸಂಬಂಧೇನ ಕ್ರಮಕೃತೇನ ವಿರುಧ್ಯತೇ । ನಚ ವಿನಿಯುಕ್ತವಿನಿಯೋಗಲಕ್ಷಣೋಽತ್ರ ವಿರೋಧೋ ಬೃಹಸ್ಪತಿಸವೇಽಪಿ ತತ್ಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಅಥೈವ ಪ್ರತೀತಿವಿರೋಧೋ ನಚ ವಸ್ತುವಿರೋಧಃ ಸ ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ವಿನಿಯೋಗೇಽಪಿ ತುಲ್ಯಃ । ತಸ್ಮಾದವಿರೋಧಾದ್ವೇಧಾದಿಮಂತ್ರಸ್ಯೋಪಾಸನಾಂಗತ್ವಮಿತ್ಯಸ್ತ್ಯಭ್ಯಧಿಕಾ ಶಂಕಾ । ತತ್ರೋಚ್ಯತೇ “ನಹಿ ಲಿಂಗವಿರೋಧೇನ ಕ್ರಮಬಾಧೋಽಭಿಧೀಯತೇ । ಕಿಂತು ಲಿಂಗಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೇ ನ ಕ್ರಮಃ ಕಲ್ಪನಾಕ್ಷಮಃ” । ಪ್ರಕರಣಪಾಠೋಪಪತ್ತ್ಯಾ ಹಿ ಶ್ರುತಿಲಿಂಗವಾಕ್ಯಪ್ರಕರಣೈರವಿನಿಯುಕ್ತಃ ಕ್ರಮೇಣ ಪ್ರಕರಣವಾಕ್ಯಲಿಂಗಶ್ರುತಿಕಲ್ಪನಾಪ್ರಾಣಾಲಿಕಯಾ ವಿನಿಯುಜ್ಯತೇ । ತದಾ ವಿನಿಯುಕ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣಪಾಠಾನರ್ಥಕ್ಯಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಉಪಪಾದಿತೇ ತು ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಭಿ ಪ್ರಕರಣಪಾಠೇ ಕ್ಷೀಣತ್ವಾದರ್ಥಾಪತ್ತೇಃ ಕ್ರಮೋ ನ ಸ್ವೋಚಿತಾಂ ಪ್ರಮಾಮುತ್ಪಾದಯಿತುಮರ್ಹತಿ ಪ್ರಮಿತ್ಸಾಭಾವಾದಿತಿ । ಬೃಹಸ್ಪತಿಸವಸ್ಯ ತು ಕ್ತ್ವಾಶ್ರುತಿರೇವ ಧಾತುಸಂಬಂಧಾಧಿಕಾರಕಾತ್ಸಮಾನಕರ್ತೃಕತಾಯಾಂ ವಿಹಿತಾ ಸಂಯೋಗಪೃಥಕ್ತ್ವೇನ ವಿನಿಯುಕ್ತಮಪಿ ವಿನಿಯೋಜಯಂತೀ ನ ಶಕ್ಯಾ ಶ್ರುತ್ಯಂತರೇಣ ನಿರೋದ್ಧುಂ ಸ್ವಪ್ರಮಾಮಿತಿ ವೈಷಮ್ಯಮ್ ।
ತದಿದಮುಕ್ತಮ್ –
ವಾಜಪೇಯೇ ತು ಬೃಹಸ್ಪತಿಸವಸ್ಯ ಸ್ಪಷ್ಟಂ ವಿನಿಯೋಗಾಂತರಮಿತಿ ।
ಅಪಿ ಚೈಕೋಽಯಂ ಪ್ರವರ್ಗ್ಯ ಇತಿ ।
ತುಲ್ಯಬಲತಯಾ ಬೃಹಸ್ಪತಿಸವಸ್ಯ ತುಲ್ಯತಾಶಂಕಾಪಾಕರಣದ್ವಾರೇಣ ಸಮುಚ್ಚಯೋ ನ ತು ಪೃಥಗುಕ್ತಿತಯಾ ಪರಸ್ಪರಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾದಿತಿ ।
ಸಂನಿಧಿಪಾಠಮುಪಪಾದಯತಿ –
ಅರಣ್ಯಾದಿವಚನವಾದಿತಿ ॥ ೨೫ ॥
ವೇಧಾದ್ಯರ್ಥಭೇದಾತ್ ॥೨೫॥ ಅನ್ಯತ್ರಾನುಪಸಂಹಾರಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಮಂತ್ರಕರ್ಮಣಾಮ್ । ಸನ್ನಿಧೌ ಶ್ರೂಯಮಾಣಾನಾಂ ವಿದ್ಯಾಂಗತ್ವಂ ನಿರಸ್ಯತೇ ॥೨॥ ಪೂರ್ವತ್ರಾತ್ಮವಿದ್ಯಾಸನ್ನಿಧೌ ಶ್ರವಣಾತ್ತೈತ್ತಿರೀಯಶಾಖಾಗತಃ ಪುರುಷಯಜ್ಞೋ ವಿದ್ಯಾಂಗಮಿತಿ ಸ್ವೀಕೃತ್ಯಾಯುರ್ವೃದ್ಧಿಫಲವಿದ್ಯಾಯಾ ಭೇದ ಉಕ್ತಃ ।
ತರ್ಹಿ ಪ್ರವರ್ಗ್ಯಾದೀನಾಮಪಿ ವಿದ್ಯಾಸನ್ನಿಧ್ಯವಿಶೇಷಾದ್ವಿದ್ಯಾಂಗತ್ವಮಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ –
ಸಫಲಾ ಹೀತಿ ।
ನನು ಮಾ ಭೂದಾಕಾಂಕ್ಷಾಲಕ್ಷಣಂ ಪ್ರಕರಣಂ , ಸನ್ನಿಧಿಲಕ್ಷಣಂ ತು ತತ್ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ –
ನ ಚಾಽಸತಿ ಸಾಮಾನ್ಯಸಂಬಂಧೇ ಇತಿ ।
ಕಾಮ್ಯೇಷ್ಟೀನಾಂ ಕಾಮ್ಯಯಾಜ್ಯಾಕಾಂಡಸ್ಯ ಚ ಸಮಾಖ್ಯೈಕ್ಯಾತ್ಸಿದ್ಧೇ ಹಿ ಸಾಮಾನ್ಯಸಂಬಂಧೇ ಪ್ರಥಮೇಷ್ಟೇಃ ಪ್ರಥಮೋ ಮಂತ್ರೋ ದ್ವಿತೀಯಾಯಾ ದ್ವಿತೀಯ ಇತಿ ಸನ್ನಿಧೇರ್ವಿಶೇಷಸಂಬಂಧೋ ದೃಷ್ಟಃ , ನ ತು ಸನ್ನಿಧಿಮಾತ್ರಂ ವಿನಿಯೋಜಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಂಗಪ್ರಧಾನಯೋರಿತರೇತರಾಕಾಂಕ್ಷಾಲಕ್ಷಣಪ್ರಕರಣಾಽನುಪಲಂಭೇಽಪ್ಯಂಗಾಕಾಂಕ್ಷಯಾ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಪ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಮುತ್ಥಾಪ್ಯ ಪ್ರಕರಣವ್ಯಕ್ತೇಃ ಸಾಮಾನ್ಯಸಂಬಂಧಸಿದ್ಧೌ ಸನ್ನಿಧೇರ್ವಿದ್ಯಾವಿಶೇಷಾಂಗತ್ವಂ ಮಂತ್ರಕರ್ಮವಿಶೇಷಾಣಾಮಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮುಪಪಾದಯತಿ –
ಮಾ ನಾಮೇತಿ ।
ರಕ್ತಪಟನ್ಯಾಯೇತಿ ।
ಯಥಾ ಪಟೋ ಭವತೀತಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾನಾಕಾಂಕ್ಷತ್ವೇಽಪಿ ಸಹೋಚ್ಚಾರಿತರಕ್ತಪದಸ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಯೇತರಸ್ಯಾಪ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಮುತ್ಥಾಪ್ಯ ರಕ್ತಃ ಪಟೋ ಭವತೀತಿ ವಾಕ್ಯಪರ್ಯವಸಾನಮೇವಮಿಹಾಪೀತಿ ।
ನನ್ವೇವಮುಭಯಸಂಬಂಧೇಽಪಿ ಕಸ್ಯಾಂಗತ್ವಮತ ಆಹ –
ತತ್ರಾಪೀತಿ ।
ಕಲ್ಪನಾಸ್ಪದಂ ಕಲ್ಪನಾಲಂಬನಮ್ । ಅವರೋಹಾತ್ ಉತ್ತರಾನ್ನಿವರ್ತನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪಿಂಡಪಿತೃಯಜ್ಞಾಧಿಕರಣಂ ಸಮನ್ವಯಸೂತ್ರೇಽನುಕ್ರಾಂತಮ್ ।
ಸನ್ನಿಧಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಾನ್ಮಂತ್ರಾದೀನಾಂ ವಿದ್ಯಾಂಗತ್ವವಿಧ್ಯನುಮಾನಂ ಭಾಷ್ಯೋಕ್ತಮುಪಪಾದಯತಿ –
ಇದಂ ಖಲ್ವಿತಿ ।
ಆಕಾಂಕ್ಷೋತ್ಥಾಪನಾತ್ಪ್ರಕರಣವ್ಯಕ್ತಿಮುಕ್ತ್ವಾ ವಿದ್ಯಾವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಮಂತ್ರಕರ್ಮವಾಕ್ಯಯೋಶ್ಚೈಕವಿಶಿಷ್ಟಾರ್ಥಬೋಧಕತ್ವೇನ ವಾಕ್ಯೈಕವಾಕ್ಯತ್ವಕಲ್ಪನಾಮಾಹ –
ಉತ್ಥಾಪ್ಯ ಚೇತಿ ।
ವಾಕ್ಯಾಲ್ಲಿಂಗಕಲ್ಪನಾಮಾಹ –
ಅಸಮರ್ಥಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಾತ್ರೇಣಾಪ್ಯಶಾಬ್ದಸ್ಯಾನ್ವಯಾನುಪಪತ್ತೇರ್ಲಿಂಗಬಲಾಚ್ಛ್ರುತಿಕಲ್ಪನಾಮಾಹ –
ನ ಚ ಸತ್ಯಪೀತಿ ।
ಅವಿನಿಯುಕ್ತಮಿತಿ ಚ್ಛೇದಃ । ಅಸೌ ಸನ್ನಿಧಿರಕಸ್ಮಾದ್ವಿನಾ ವಿಷಯೇಣಾಶ್ರಯಿತುಂ ನ ಯುಕ್ತ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಾರ್ಥಃ । ಲೋಕವೇದಯೋರವಿಶಿಷ್ಟಸ್ತು ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ , ತತ್ರ ಮಂತ್ರಾಣಮನುಷ್ಠೇಯಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶಕತ್ವೇನಾರ್ಥವತ್ತ್ವಂ ವಕ್ತವ್ಯಂ ನಾವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥತ್ವಮಿತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥಃ ।
ಪ್ರವರ್ಗ್ಯಾದೀನಾಮನ್ಯಾರ್ಥತ್ವೇನ ವಿನಿಯೋಗಂ ಭಾಷ್ಯೋಕ್ತಮುಪಪಾದಯತಿ –
ಯದ್ಯಪಿ ಚೇತಿ ।
ನನ್ವೇವಮಪಿ ಉಪಸತ್ಸಂಬಂಧೋಽಸ್ತು ಪ್ರವರ್ಗ್ಯಸ್ಯ , ಕಥಂ ಕರ್ಮಸಂಬಂಧಸ್ತತ್ರಾಹ –
ಉಪಸದಾಮಿತಿ ।
ಯತ್ರೋಪಸದಸ್ತತ್ರ ಕರ್ಮಣಿ ಪ್ರವರ್ಗ್ಯ ಇತಿ ವಾಕ್ಯೇನ ಸಾಮಾನ್ಯತೋಽವಗತಂ ಕರ್ಮ , ವಿಶೇಷೇಣ ತು ಕೇನಾಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಃ ? ಕಿಂ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕೃತಿಭ್ಯಾಮುತ ಪ್ರಕೃತ್ಯೈವೇತಿ । ಕೇವಲವಿಕೃತಿಪ್ರವೇಶಸ್ತ್ವನಾಶಂಕ್ಯಃ ; ಪ್ರಕೃತಾವುಪಸದಾಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವೇನ ತತ್ಪರಿತ್ಯಾಗಕಾರಣಾಭಾವಾತ್ ।
ತತ್ರ ನಿರ್ಣಯಮಾಹ –
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಕರ್ಮೋಪಸ್ಥಾಪಿಕಾ ಉಪಸದಃ ಪ್ರಕೃತಾವೇವ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಃ , ವಿಕೃತೌ ತ್ವತಿದೇಶದ್ವಾರೇಣಾನುಮಾನಿಕಾ ಇತಿ ಪ್ರಕೃತಾವೇವ ಪ್ರವರ್ಗ್ಯನಿವೇಶ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಸ್ತಾಮುಪಸದಾಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಚಿಂತಾ , ಅನಾರಭ್ಯಾಧೀತತ್ವಾದೇವ ಪ್ರವರ್ಗ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಾವೇವ ನಿವೇಶಃ ಸಿದ್ಯತೀತ್ಯಾಹ –
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಚೋದಕೇನ ಅತಿದೇಶೇನ । ಶೇಷಲಕ್ಷಣೇ ಸ್ಥಿತಮ್ - ತತ್ಸರ್ವಾರ್ಥಮವಿಶೇಷಾತ್ (ಜೈ.ಬ್ರ.ಅ ೩ ಪಾ.೩.ಸೂ.೩೫) । ಅನಾರಭ್ಯ ಕಂಚಿತ್ಕ್ರತುಮಧೀಯತೇ ‘ಯಸ್ಯ ಖಾದಿರಃ ಸ್ರುವೋ ಭವತಿ ಛಂದಸಾಮೇವ ರಸೇನಾವದ್ಯತಿ ಯಸ್ಯ ಪರ್ಣಮಯೀ ಜುಹೂ’ರಿತ್ಯಾದಿ । ತತ್ರ ಕಿಂ ಖಾದಿರತ್ವಾದಿ ಪ್ರಕೃತೌ ವಿಕೃತೌ ಚ ನಿವಿಶತ ಉತ ಪ್ರಕೃತಾವೇವೇತಿ ವಿಶಯೇ ತತ್ ಖಾದಿರತಾದಿ ಸರ್ವಾರ್ಥಮ್ ; ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಂ ಅಪ್ರಕರಣಾತ್ । ನ ಹಿ ಕಸ್ಯಚಿತ್ಪ್ರಕರಣೇ ಇದಂ ಶ್ರುತಮ್ । ತತ್ರ ಕ್ರತುಮಾತ್ರನಿಯತಸ್ರುವಾದಿದ್ವಾರೇಣ ವಾಕ್ಯಾತ್ ಸರ್ವಾರ್ಥಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ – ರಾದ್ಧಾಂತಃ - ಪ್ರಕೃತೌ ವಾಽದ್ವಿರುಕ್ತತ್ವಾತ್ (ಬ್ರ.ಅ.೩ಪಾ.೩.ಸೂ.೩೫) ಪ್ರಕೃತಿವಿಕೃತಿಗಾಮಿತ್ವೇ ಹಿ ಖಾದಿರತಾದೇಃ ವಿಕೃತಾವತಿದೇಶತೋಽನಾರಭ್ಯಾಧೀತಾದಪ್ಯಸ್ಮಾದುಪದೇಶಾತ್ ಪ್ರಾಪ್ತೇರ್ದ್ವಿರುಕ್ತತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ , ತಚ್ಚಾಯುಕ್ತಮತಿದೇಶತಃ ಪ್ರಾಪ್ತೌ ಪ್ರಾಪ್ತಪ್ರಾಪಣವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್ । ನ ಚೋಪದೇಶತಃ ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾಽತಿದೇಶವೈಯರ್ಥ್ಯಮಾಶಂಕ್ಯಮ್ ; ಯತೋಽಯಮುಪದೇಶೋಽತಿದೇಶಮಂತರೇಣ ನ ಪ್ರವರ್ತಿತುಮರ್ಹತಿ । ತಥಾ ಹ್ಯಯಂ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ರುವಾದ್ಯನುವಾದೇನ ಖಾದಿರತ್ವಾದಿಧರ್ಮಮಾತ್ರಂ ವಿಕೃತೌ ವಿದಧೇದ್ವಿದಧ್ಯಾದ್ ಧರ್ಮವಿಶಿಷ್ಟಸ್ರುವಾದಿವಿಧಾನಸ್ಯ ಗೌರವಾದೇವಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚಾತಿದೇಶೇನ ವಿನಾ ವಿಕೃತೌ ಸ್ರುವಾದಿಪ್ರಾಪ್ತಿಃ । ತಸ್ಮಾದ್ ದ್ವಿರುಕ್ತತ್ವಾಲಾಭಾಯ ಪ್ರಕೃತಾವೇವ ನಿವೇಶ ಇತಿ । ಏವಮಿಹಾಪ್ಯನಾರಭ್ಯಾಧೀತತ್ವಾತ್ಪ್ರವರ್ಗ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತೌ ವಿಹಿತಸ್ಯ ಸತೋಽತಿದೇಶೇನ ವಿಕೃತಾವಪ್ಯುಪಸದಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತಿಸಿದ್ಧೇರದ್ವಿರುಕ್ತತ್ವಲಾಭಾಯ ಪ್ರಕೃತೌ ವೇತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮೇ ಏವೋಪಸದಾ ಸಹ ವಿಧಾನಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಪಸದ್ವದುಪಸದಾ ಸಹೇತಿ ಚ ನಿರ್ದೇಶ ಉಪಸದಾಂ ತುಲ್ಯಯೋಗಕ್ಷೇಮತ್ವಂ ನ ಪ್ರವರ್ಗ್ಯಸಂಬಂಧವಿಶೇಷಹೇತುತ್ವಮಿತಿ ಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥಃ ।
ನನು ತರ್ಹಿ ಸನ್ನಿಧಿವಾಕ್ಯಾಭ್ಯಾಮುಭಯಾರ್ಥತ್ವಮಸ್ತು , ತತ್ರಾಹ –
ಸನ್ನಿಧಾನಾದಿತಿ ।
ನನ್ವೇವಮಪಿ ಹೃದಯಪದಮಾತ್ರಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಯಾಮಂಗತ್ವೇನ ಸಮವೇತಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶಕತ್ವೇನ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ನ ಪದಾಂತರಾಣಾಮತ ಆಹ –
ಯಥಾಽಗ್ನಯ ಇತಿ ।
ಸಮವೇತಹೃದಯಾದಿವಿಶೇಷಣೀಭೂತಸ್ವಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶಕತ್ವದ್ವಾರಾ ತದ್ವಿಶಿಷ್ಟಸಮವೇತಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಾದಿತರಪದಾನಾಮಪಿ ಸಮವೇತಾರ್ಥತ್ವಮಿಥರ್ಥಃ ।
ಭಾಷ್ಯಕಾರೈರ್ವಾಕ್ಯೇನ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮೇ ವಿನಿಯುಕ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರವರ್ಗ್ಯಸ್ಯ ಸನ್ನಿಧಾನಾದ್ವಿದ್ಯಾಸ್ವಪಿ ವಿನಿಯೋಗಃ ಬೃಹಸ್ಪತಿಸವಸ್ಯೇವ ಸ್ವತಂತ್ರಾಧಿಕಾರವಿಹಿತಸ್ಯ ವಾಜಪೇಯೇ ವಿನಿಯೋಗ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ತದಯುಕ್ತಮ್ ; ವಾಕ್ಯಾತ್ ಸನ್ನಿಧೇರ್ದುರ್ಬಲತ್ವಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಪ್ರಬಲಸ್ಯಾಪಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ನ ಸನ್ನಿಧಿಬಾಧಕತ್ವಮ್ ; ವಿರೋಧಾಭಾವಾತ್ ; ನ ಹಿ ಬಲವಾನಿತ್ಯೇವ ರಾಜಾ ಸಾಧುಜನಾನ್ ಬಾಧತೇ । ತದಿಹ ಸನ್ನಿಧಿರ್ನ ವಾಕ್ಯಗಮ್ಯಂ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಸಂಬಂಧಂ ಪ್ರತ್ಯಾಚಷ್ಟೇ , ಅಪಿ ತು ತಮನುಮತ್ಯೈವ ಲಿಂಗತ್ವಮಪಿ ಗಮಯತಿ , ಇತ್ಯುಭಯಾಂಗತ್ವಂ ಪ್ರವರ್ಗ್ಯಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತದನೇನ ಶ್ರುತಿಲಿಂಗಾಧಿಕರಣ (ಬ್ರ.ಅ.೩ ಪಾ.೩ ಸೂ.೭) ಮಪ್ಯಾಕ್ಷಿಪ್ತಮ್ ।
ನನು ವಾಜಪೇಯೇನೇತ್ಯತ್ರ ನ ಬೃಹಸ್ಪತಿಸವಸ್ಯ ವಾಜಪೇಯಾಂಗತ್ವಂ ಬೋಧ್ಯತೇ , ಕಿಂತು ಕಸ್ಮಿನ್ ಕಾಲೇ ಬೃಹಸ್ಪತಿಸವಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ವಾಜಪೇಯಾನುಷ್ಠಾನೋತ್ತರಕಾಲತಾ ; ಇಷ್ಟ್ವೇತಿ ಕ್ತ್ವಾಪ್ರತ್ಯಯೇನ ಕಾಲಾಭಿಧಾನಾದತ ಆಹ –
ಅತ್ರ ಹೀತಿ ।
ಅತ್ರ ಹಿ ಪೂರ್ವಕಾಲತಾಽಭಿಧಾನಮಂಗತ್ವೇಽಪ್ಯವಿರುದ್ಧಮ್ । ಬೃಹಸ್ಪತಿಸವಸ್ಯ ವಾಜಪೇಯೋತ್ತರಾಂಗತ್ವಾತ್ , ತತ್ರ ‘‘ಧಾತುಸಂಬಂಧೇ ಪ್ರತ್ಯಯಾ’’ ಇತ್ಯಧಿಕಾರವಿಹಿತಃ ಸಮಾನಕರ್ತೃಕತ್ವವಾಚೀ ಚ ಕ್ತ್ವಾಪ್ರತ್ಯಯೋ ನ ಕಾಲಮಾತ್ರವಿಧೌ ಘಟತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕ್ತ್ವಃ ಕ್ತ್ವಾಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ । ಧಾತುಸಂಬಂಧೇ ಇತ್ಯುಕ್ತೇಽರ್ಥಾದ್ ಧಾತ್ವರ್ಥಾಂತರಸಂಬಂಧೋ ಲಭ್ಯತೇ । ಧಾತೋರಿತ್ಯೇಕತ್ವಾಧಿಕಾರಾದ್ಧಾತುಸ್ವರೂಪಸಂಬಂಧೇ ಧಾತುದ್ವಯಾಪತ್ತೇಃ । ತತಶ್ಚ ಧಾತುದ್ವಯೋಪರಿ ಪ್ರತ್ಯಯವಿಧ್ಯನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಧಾತುಶಬ್ದೇನ ಧಾತ್ವರ್ಥಲಕ್ಷಣಾತ್ । ಏಕಸ್ಯ ಚ ಧಾತ್ವರ್ಥಸ್ಯ ಸ್ವೇನ ಸಂಬಂಧಾಯೋಗೇನ ಧಾತ್ವರ್ಥಾಂತರಲಾಭಾಚ್ಚೇತಿ । ಸಮಾನಕರ್ತೃಕತ್ವಾದೇಕಪ್ರಯೋಗತಾಂ ತಾವದುಪಪಾದಯತಿ ತತ ಏವಾಂಗಾಂಗಿತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಮ್ ಕಥಂ ಚ ಸಮಾನ ಇತಿ । ಕಥಂ ಚ ಸಮಾನಃ ಕರ್ತಾ ಸ್ಯಾದೇಕಪ್ರಯೋಗತಾಮಂತರೇಣೇತಿ ಶೇಷಃ ।
ವ್ಯತಿರೇಕಮುಕ್ತ್ವಾಽನ್ವಯಮಾಹ –
ಯದೀತಿ ।
ಯದ್ಯೇಕಃ ಪ್ರಯೋಗೋ ಭವೇತ್ತರ್ಹ್ಯೇವ ಸಮಾನಃ ಕರ್ತಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯನುಷಂಗಃ ।
ನನು ಭಿನ್ನಪ್ರಯೋಗತ್ವೇಽಪಿ ಕ್ರಿಯಯೋಃ ಕರ್ತೃತ್ವಾಧಿಷ್ಠಾನಪುರುಷೈಕ್ಯಾತ್ ಕ್ತ್ವಾಪ್ರತ್ಯಯೋಪಪತ್ತಿಸ್ತತ್ರಾಹ –
ಪ್ರಯೋಗಾವಿಷ್ಟಂ ಹೀತಿ ।
ಕರೋತೀತಿ ಹಿ ಕರ್ತಾ ಭವತಿ । ಅಧಿಷ್ಠಾನಲಕ್ಷಣಾಯಾಂ ತು ಸೈವ ದೋಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಧಾತ್ವರ್ಥಾಂತರಸಂಬಂಧೋಽಪಿ ಪ್ರಯೋಗೈಕ್ಯಗಮಕಃ , ಏಕಪ್ರಯೋಗತ್ವಮಂತರೇಣ ಕ್ರಿಯಯೋರಸಾಧಾರಣಸಂಬಂಧಾನಿರೂಪಣಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಧಾತ್ವರ್ಥಾಂತರೇತಿ ।
ಭವತ್ವೇಕಪ್ರಯೋಗತ್ವಂ , ತತಃ ಕಿಂ ಜಾತಮತ ಆಹ –
ನ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಧಾನಭೇದೇ ಹಿ ಸ್ವತಂತ್ರತ್ವಾತ್ಪ್ರಯೋಗೋ ಭಿದ್ಯೇತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಂಬಂಧ ಏಕಪ್ರಯೋಗತಾಂ ಗಮಯತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಇದಾನೀಂ ಸ ಏವ ಸಾಕ್ಷಾದ್ಗುಣಪ್ರಧಾನಭಾವಂ ಚ ಗಮಯತೀತ್ಯಾಹ –
ಸಂಬಂಧಶ್ಚೇತಿ ।
ನನು ಭವತ್ವಂಗಾಂಗಿತ್ವಂ ವಾಜಪೇಯಬೃಹಸ್ಪತಿಸವಯೋಃ , ಕಸ್ಯ ತ್ವಂಗತ್ವಂ ? ಕಸ್ಯ ವಾಂಗಿತ್ವಮ್ ? ಅತ ಆಹ –
ತತ್ರಾಪೀತಿ ।
ಪ್ರಕರಣಿನೋ ವಾಜಪೇಯಸ್ಯ ಪ್ರಧಾನತ್ವಾದಂಗಿತ್ವಮ್ , ಬೃಹಸ್ಪತಿಸವಸ್ಯ ತು ಪರಪ್ರಕರಣೇ ಶ್ರೂಯಮಾಣಸ್ಯಾಂಗತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನನ್ವೇವಂ ಮೀಮಾಂಸಕಾನಾಂ ಮುದ್ರಾಭೇದಃ ಕೃತಃ । ತಥಾ ಹಿ – ಯದಿ ಬೃಹಸ್ಪತಿಸವೇನ ಯಜೇತೇತ್ಯೇತತ್ ಪ್ರಕರಣಾಂತರಸ್ಥಬೃಹಸ್ಪತಿಸವವಿಪರಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮ್ , ಕಸ್ತರ್ಹಿ ವಾಜಪೇಯಾಂಗತ್ವವಿಧಿಃ ? ಅಥ ವಿಧಿಃ , ಕಥಂ ಪ್ರಕರಣಾಂತರಸ್ಥಬೃಹಸ್ಪತಿಸವಸ್ಯೇಹ ಸನ್ನಿಧಿಃ ? ನ ಚೈಕಮೇವ ವಾಕ್ಯಂ ದೂರಸ್ಥಮಪಿ ಕರ್ಮ ಸನ್ನಿಧಾಪಯತ್ಯನ್ಯಾಂಗತ್ವೇನ ಚ ವಿಧತ್ತ ಇತಿ ಯುಜ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಕರಣಾಂತರೇ ಕೌಂಡಪಾಯಿನವತ್ಕರ್ಮಾಂತರಂ ಬೃಹಸ್ಪತಿಸವಃ । ಬೃಹಸ್ಪತಿಸವನಾಮ ತು ಪ್ರಸಿದ್ಧಬೃಹಸ್ಪತಿಸವಧರ್ಮಾತಿದೇಶಾರ್ಥಮ್ । ತಥಾ ಚ ತದ್ಧರ್ಮಕಂ ಕರ್ಮಾಂತರಮೇವ ವಾಜಪೇಯಾಂಗತ್ವೇನ ವಿಧೀಯತೇ ಇತಿ ಮತದ್ವಯೇಽಪಿ ಸಂಮತಮ್ । ಏವಂ ಚ ಕಥಂ ವಿನಿಯುಕ್ತವಿನಿಯೋಗಶಂಕಾ ? ಸತ್ಯಮ್ ; ಅಭ್ಯುಪೇತ್ಯವಾದ ಏಷಃ । ವ್ಯವಸ್ಥಿತೋದಾಹರಣಮಿಹ ಖಾದಿರತ್ವಾದಿಃ ।
ಯದಿ ಸಾಧಿಕಾರಯೋರಪಿ ಕರ್ಮಣೋಃ ಕ್ತ್ವಾಶ್ರುತ್ಯಾಽಂಗಾಂಗಿಭಾವಃ , ತರ್ಹ್ಯತಿಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಶೇಷಪ್ರದರ್ಶನೇನ ಪರಿಹರತಿ –
ನ ಚ ದರ್ಶೇತಿ ।
ವಾಜಪೇಯಪ್ರಕರಣೇ ಸಮಾಮ್ನಾನಾದ್ಧಿ ಬೃಹಸ್ಪತಿಸವಸ್ಯಾಂಗತ್ವಮ್ , ಇದಂ ತು ವಾಕ್ಯಮನಾರಭ್ಯಾಧೀತಮಿತಿ ನಾಂಗಾಂಗಿತ್ವಬೋಧಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಕ್ವಚಿತ್ಸೋಮಯಾಗಪ್ರಕರಣೇ ಇದಂ ವಾಕ್ಯಂ ಶ್ರುತಮ್ , ಅತಃ ಸೋಮಾಂಗತಾ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಯೋರಿತಿ , ನೇತ್ಯಾಹ –
ಯದಿ ತ್ವಿತಿ ।
ಅನಾರಭ್ಯಾಧೀತವಾಕ್ಯಾರ್ಥ ಏವ ತತ್ರಾಪ್ಯನೂದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನುವಾದೇ ಲಾಭಮಾಹ –
ತಥಾ ಸತೀತಿ ।
ಅಧಿಕರಣಂ ತ್ವತ್ರತ್ಯಮಸ್ಮಾಭಿಃ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರೇಽನುಕ್ರಾಂತಮ್ ।
ನನು ಯದ್ಯಪ್ಯೇಕಪದಸಮವೇತಾರ್ಥತಾ ಬಹುಪದಸಮವೇತಾರ್ಥತಾಯಾ ದುರ್ಬಲಾ ; ತಥಾಪಿ ವಿದ್ಯಾಸನ್ನಿಧ್ಯನುಗೃಹೀತಾ ಹೃದಯಮಿತ್ಯೇಕಪದಸಮವೇತಾರ್ಥತಾ ವಿದ್ಯಾಂಗತ್ವಂ ಮಂತ್ರಸ್ಯ ಗಮಯಿಷ್ಯತೀತ್ಯತ ಆಹ –
ನ ಚ ಸನ್ನಿಧ್ಯುಪಗೃಹೀತಾಸ್ವಿತಿ ।
ಮಂತ್ರಮವಸ್ಥಾಪಯತೀತ್ಯತ್ರೈಕಪದಸಮವೇತಾರ್ಥತೇತ್ಯನುಷಂಗಃ । ಹೃದಯಪದಂ ವಿದ್ಯಾಯಾಮಭಿಚಾರೇ ಚ ಸಮವೇತಾರ್ಥಮಿತಿ ಸಾಧಾರಣಮ್ , ಇತರಾಣಿ ತು ಪದಾನಿ ವಿದ್ಯಾಯಾಮಸಮವೇತಾರ್ಥಾನಿ , ಸಮವೇತಾರ್ಥಾನಿ ತ್ವಭಿಚಾರೇಽತಃ ಕಾಂಸ್ಯಭೋಜಿನ್ಯಾಯೇನ ಹೃದಯಪದಮಿತರಪದಾನುರೋಧೇನಾಭಿಚಾರಮೇವ ಮಂತ್ರಂ ಗಮಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ತ್ವೇಕಪದಸಮವೇತಾರ್ಥತಾಯಾ ಅಸ್ತಿ ಸನ್ನಿಧಿರನುಗ್ರಾಹಕ ಇತಿ , ತನ್ನ ; ಬಹುಪದಸಮವೇತಾರ್ಥತಾಯಾಃ ಸನ್ನಿಧೇರಪಿ ಪ್ರಬಲೇನ ವಾಕ್ಯೇನಾನುಗೃಹೀತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಇತರಪದೈಕವಾಕ್ಯತಾಪನ್ನಸ್ಯೇತಿ ।
ಇತರಪದೈಕವಾಕ್ಯತಾಪನ್ನಸ್ಯಾಽತ ಏವ ವಾಕ್ಯಪ್ರಮಾಣಾನುಗೃಹೀತಸ್ಯಾಭಿಚಾರೇಽಪಿ ಸಮವೇತಾರ್ಥಸ್ಯ ಹೃದಯಪದಸ್ಯಾಭಿಚಾರಾತ್ಕರ್ಮಣೋಽನ್ಯತ್ರ ಸನ್ನಿಧಿನಾ ಚಾಲಯಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಯತ್ತು ವಾಕ್ಯಲಿಂಗಾಭ್ಯಾಮನ್ಯತ್ರ ವಿನಿಯುಕ್ತಯೋರಪಿ ಮಂತ್ರಕರ್ಮಣೋಃ ಸನ್ನಿಧಾನಾದ್ವಿದ್ಯಾಯಾಮಪಿ ತದವಿರೋಧೇನ ವಿನಿಯೋಗಸಂಭವಾದುಭಯಾರ್ಥತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ , ತದನೂದ್ಯ ಪರಿಹರತಿ –
ಕಸ್ಮಾತ್ಪುನರಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಶ್ರುತಿಲಿಂಗಯೋರಿತಿ ।
ಯತ್ರ ಹ್ಯೇಕ ಏವ ಶೇಷ ಏಕೇನ ಪ್ರಮಾಣೇನೈಕಶೇಷಿಣಾ ಸಂಬದ್ಧತ್ವೇನ ಬೋಧಿತಃ ಸ ಏವ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರೇಣ ಶೇಷ್ಯಂತರಾರ್ಥತ್ವೇನ ಬೋಧ್ಯತೇ , ತತ್ರೈಕೇನೈವ ಸಂಬಂಧೇ ಶೇಷಸ್ಯ ನಿರಾಕಾಂಕ್ಷತ್ವಾದಪರಸಂಬಂಧೋ ವಿರುಧ್ಯತೇ । ತದನಯೋಃ ಪ್ರಮಾಣಯೋಃ ಪರಸ್ಪರವಿಷಯಾಪಹಾರೇಣ ಭವಿತವ್ಯಮ್ । ಅತ ಏಕಶೇಷವಿಷಯಯೋರ್ಭಿನ್ನಶೇಷಿಸಂಬಂಧಬೋಧಿನೋಃ ಪ್ರಮಾಣಯೋರ್ಬಾಧ್ಯಬಾಧಕತ್ವೇ ಸ್ಥಿತೇ ತದರ್ಥೇ ಕಿಂ ಬಲೀಯ ಇತಿ ಚಿಂತಾ ಕ್ರಿಯತೇ ಶ್ರುತಿಲಿಂಗಸೂತ್ರೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ ಏವ ವಿನಿಯುಕ್ತವಿನಿಯೋಗೇಽಪಿ ವೈಷಮ್ಯಮುಕ್ತಮ್ । ತತ್ರ ಹಿ ತುಲ್ಯಬಲತ್ವಾತ್ಪ್ರಮಾಣಯೋರುಭಯಾರ್ಥತ್ವಮಿತಿ । ನನು ನೇದಂ ಶ್ರುತಿಲಿಂಗವಿರೋಧೋದಾಹರಣಮ್ । ತಥಾ ಹಿ – ಕಿಮೈಂದ್ರ್ಯಾ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಮಿತಿ ದ್ವಿತೀಯಾತೃತೀಯಾಶ್ರುತ್ಯೋಃ ಪದಾಂತರಾನಪೇಕ್ಷಯೋರ್ಮಂತ್ರಗತೇಂದ್ರಪ್ರಕಾಶನಸಾಮರ್ಥ್ಯೇನ ವಿರೋಧ ಉಚ್ಯತೇ ? ಕಿಂವಾ ಪದಾಂತರೈರ್ವಾಕ್ಯಾನಾಪನ್ನಯೋಃ ? ಪ್ರಥಮಕಲ್ಪಾನುಪಪತ್ತಿಮಾಶಂಕತೇ – ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ದ್ವಿತೀಯಾ ಹಿ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಃ ಕಿಂಚಿತ್ಪ್ರತಿಶೇಷೀತಿ ವಕ್ತಿ , ತಚ್ಚ ಕಾಂಚಿದಾಗ್ನೇಯೀಮೃಚಂ ಪ್ರತಿ ಶೇಷಿತ್ವೇಽಪಿ ಚರಿತಾರ್ಥಮಿತಿ ನೈಂದ್ರ್ಯಾ ಇಂದ್ರಪ್ರಕಾಶನಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಬಾಧೇತ , ಐಂದ್ರ್ಯೇತಿ ಚ ತೃತೀಯೈಂದ್ರ್ಯಾಃ ಕಿಂಚಿತ್ಪ್ರತಿ ಶೇಷತ್ವಮಾಹ , ತಚ್ಚ ತಸ್ಯಾ ಇಂದ್ರಂ ಪ್ರತಿ ಶೇಷತ್ವೇಽಪ್ಯವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿತೀಯಕಲ್ಪಾನುಪಪತ್ತಿಮಾಶಂಕತೇ –
ಪದಾಂತರೇತಿ ।
ವಾಕ್ಯಲಿಂಗಯೋರ್ಲಿಂಗಸ್ಯ ಬಲವತ್ತ್ವಾದ್ವಾಕ್ಯಸ್ಯೈವ ಬಾಧಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪರಿಹರತಿ –
ತಥಾಪೀತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯೋರೇವ ಲಿಂಗೇನ ವಿರೋಧ ಇತಿ ವಕ್ತುಂ ಶ್ರುತಿವಾಕ್ಯಯೋರಭಿಧೇಯಭೇದಮಾಹ –
ದ್ವಿತೀಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಐಂದ್ರ್ಯೇತಿ ತೃತೀಯಯಾ ಕ್ರಿಯಾಯಾಮೈಂದ್ರೀ ಶೇಷಿತ್ವೇನ ಬೋಧಿತಾ । ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಮಿತಿ ದ್ವಿತೀಯಯಾ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಃ ಶೇಷತ್ವೇನ ಬೋಧಿತಃ , ಶೇಷಶೇಷಿಭಾವಶ್ಚ ವಿನಿಯೋಗ ಇತಿ ।
ಶ್ರುತಿ ವಿನಿಯೋಗೇ ನಿರಪೇಕ್ಷೇ ಚೇತ್ತರ್ಹಿ ವಾಕ್ಯೇನ ಕಿಂ ಬೋಧ್ಯತೇಽತ ಆಹ –
ಸೋಽಯಮಿತಿ ।
ಐಂದ್ರ್ಯಾದಿಪದಾರ್ಥವಿಶಿಷ್ಟೋಪಸ್ಥಾನಕರ್ತವ್ಯತಾ ಹಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ । ತೇನೈಂದ್ರ್ಯಾ ಯತ್ಸಾಮಾನ್ಯೇನ ಕ್ರಿಯಾಂ ಪ್ರತಿ ಶೇಷತ್ವಮವಗತಂ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಕರ್ಮಕೋಪಸ್ಥಾನೇ , ಯಚ್ಚ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ಮತ್ವಂ ತದೈಂದ್ರೀಕರಣೋಪಸ್ಥಾನ ಇತಿ ಸಾಮಾನ್ಯಾವಗತಸಂಬಂಧೋ ವಾಕ್ಯೀಯವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯಭಾವಬಲಾದ್ವಿಶೇಷೇಽವಸ್ಥಾಪ್ಯತೇ । ನ ಚೈವಂ - ವಾಕ್ಯಸ್ಯೈವ ಲಿಂಗೇನ ವಿರೋಧೋ ನ ಶ್ರುತೇರಿತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಯತೋ ಯದಿ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಮಿತಿ ದ್ವಿತೀಯಾ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಂ ಲಕ್ಷಯೇತ್ , ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥಶ್ಚ ಸಾಮೀಪ್ಯಂ , ತದಾ ನೈವ ಲಿಂಗಸ್ಯ ಕಾ ಚಿತ್ ಕ್ಷತಿಃ ; ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಸಮೀಪೇ ಸ್ಥಿತ್ವೇಂದ್ರಸ್ಯೈವೋಪಸ್ಥಾನಸಂಭವಾತ್ । ಯದಿ ತು ದ್ವಿತೀಯೇಪ್ಸಿತತಮತಾಂ ನ ಮುಂಚತಿ , ತದೈವ ವಿರೋಧ ಇತಿ ಶ್ರುತಿರೇವ ಲಿಂಗವಿರೋಧಃ ।
ನನು ಶ್ರುತಿಮಾತ್ರಮಪಿ ಲಿಂಗೇನ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ಅತ ಆಹ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ನ ಹ್ಯೇಕಂ ಪದಂ ಕದಾಚಿತ್ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ ; ವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್ । ಅತಃ ಪ್ರತಿನಿಯತೌ ಶ್ರುತಿವಾಕ್ಯಸಂಬಂಧೌ । ತತ್ರ ಶ್ರುತಿರೇವಂ ವದತಿ ವಾಕ್ಯಗಮ್ಯಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯಭಾವಸ್ಯೈವಂವಿಧಂ ಶೇಷಶೇಷಿತ್ವಮಿತಿ । ಏವಂ ಚ ಶ್ರೌತೇನ ಶೇಷಶೇಷಿಭಾವೇನ ಲಿಂಗಸ್ಯ ವಿರೋಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನನ್ವೇವಂ ಶ್ರೌತಸ್ಯ ಶೇಷಶೇಷಿಭಾವಸ್ಯಾಯಂ ವಿಶೇಷ್ಯವಿಶೇಷಣಭಾವ ಇತಿ ವಾಕ್ಯೇನ ಬೋಧನಾತ್ತಸ್ಯ ಚ ಲಿಂಗೇನ ವಿರೋಧಾದ್ ಲಿಂಗವಾಕ್ಯವಿರೋಧೋದಾಹರಣಮಿದಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾತ್ ; ಉಚ್ಯತೇ ಸ್ವಾರ್ಥಬೋಧೇ ಶ್ರುತೇಃ ಶೀಘ್ರಪ್ರವೃತ್ತೇರ್ಲಿಂಗವಿರೋಧ್ಯರ್ಥತಯಾ ದ್ರಾಗಿತ್ಯೇವ ಬೋಧಿತ ಇತಿ ತದ್ವಿರೋಧತ್ವೇನೈವೋದಾಹ್ರಿಯತ ಇತಿ । ’ಯಥಾ ತದಾಹುಃ - ಶೀಘ್ರಪ್ರವೃತ್ತತ್ವಾಲ್ಲಿಂಗಾದೇರ್ಬಾಧಿಕಾ ಶ್ರುತಿಃ । ತಥೈವ ವಿನಿಯೋಗೇಽಪಿ ಸೈವ ಪೂರ್ವಂ ಪ್ರವರ್ತತೇ ॥’ ಇತಿ ।
ಏವಮುದಾಹರಣಂ ಪರಿಶೋಧ್ಯಾಧಿಕರಣಮಾರಚಯತಿ –
ಕಿಂ ಲಿಂಗಾನುಗುಣ್ಯೇನೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರಭವತಿ ಸಮರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಂ ವೃದ್ಧವ್ಯವಹಾರ ಇತ್ಯಾಹ –
ವಿದಿತಪದೇತಿ ।
ಲಿಂಗಬಾಧಕತ್ವೇನೋಕ್ತಾ ತೃತೀಯಾ ಶ್ರುತಿಃ । ತದೀಯಪ್ರಾತಿಪದಿಕಮೈಂದ್ರೀತ್ಯೇವಂ ರೂಪಂ ತದ್ಧಿತಾಂತಂ ಶಬ್ದತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಇಂದ್ರಸ್ಯೇಯಮಿತೀಂದ್ರಶೇಷತ್ವೇನೈತಾಮೃಚಂ ಬೋಧಯತೀತ್ಯಾಹ –
ಶಬ್ದಾಚ್ಚೇತಿ ।
ದಾರು ದಹತೀತಿ ದಾರುದಹನಃ । ದಹನೋಽಗ್ನಿಃ । ಐಂದ್ರ್ಯಾ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯೇ ಯೋ ವಿನಿಯೋಗಃ ಸ ಕಾಷ್ಠದಾಹಕಸ್ಯಾಗ್ನೇಃ ಸಲಿಲದಾಹೇ ವಿನಿಯೋಗ ಇವ ವಿರುದ್ಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪಸ್ಥಾಪಯಿತವ್ಯ ಇತಿ ।
ಪ್ರಕಾಶಯಿತವ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ೠಚಃ ಪ್ರಕಾಶನವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ಕಾರ್ಯಾಭಾವಾತ್ ।
ಯದಿ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಜ್ಞಾನಂ ನಾಪೇಕ್ಷತೇ ಶ್ರುತಿಃ , ತರ್ಹಿ ಯೋಗ್ಯತಾವಧಾರಣಂ ವ್ಯರ್ಥಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಗ್ನಿನಾ ಸಿಂಚೇದಿತ್ಯಪಿ ಪ್ರಮಾಣಂ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ –
ಅವಗತೇ ತ್ವಿತಿ ।
ಯಥಾ ಸ್ಫೋಟೇ ಜಾತೇ ವಹ್ನೇರ್ದಾಹಶಕ್ತಿರ್ಜ್ಞಾಯತೇ , ನ ತು ದಾಹಕತ್ವಂ ವಹ್ನೇಃ ಶಕ್ತಿಜ್ಞಾನಾಪೇಕ್ಷಮೇವಂ ಶ್ರುತೇಃ ಶೇಷತ್ವೇ ಜ್ಞಾತೇಽನಂತರಮರ್ಥೇ ತಾದೃಶೀ ಶಕ್ತಿಃ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ಅತೋ ನಾರ್ಥಗತಸಾಮರ್ಥ್ಯಜ್ಞಾನಂ ವಿನಿಯೋಗಕಾರಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತದಿತಿ ತಸ್ಮಾದರ್ಥೇ ।
ನನು ಯದಿ ವಿನಿಯೋಗೋತ್ತರಕಾಲಮರ್ಥಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ವಿನಿಯೋಗನಿರ್ವಾಹಾಯ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ , ತರ್ಹಿ ತದೈಂದ್ರ್ಯಾ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಪ್ರಕಾಶನೇ ನಾಸ್ತೀತಿ ಕಥಂ ವಿನಿಯೋಗನಿರ್ವಾಹಸ್ತತ್ರಾಹ –
ಶ್ರುತಿವಿನಿಯೋಗಾದಿತಿ ।
ಮಂತ್ರೋ ಹ್ಯಭ್ರಾಂತಯಾ ಶ್ರುತ್ಯಾ ವಿನಿಯುಜ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಯದಿ ಮುಕ್ಯಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ನ ದೃಶ್ಯತೇ , ತರ್ಹಿ ಪ್ರಥಮಾವಗತವಿನಿಯೋಗಸ್ಯಾಸಂಜಾತವಿರೋಧತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ ಚ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಕಲ್ಪಕತ್ವೇನ ತದನುಗುಣಂ ಗೌಣಮಪಿ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಮಂತ್ರೇ ಕಲ್ಪನೀಯಮ್ ।
ತಚ್ಚೋಕ್ತಂ ಸಂದೇಹಾವಸರೇ –
ಪ್ರಭವತಿ ಹಿ ಸ್ವೋಚಿತಾಯಾಮಿತ್ಯಾದಿನೇತಿ ।
ಏವಂ ಶ್ರುತ್ಯನಪೇಕ್ಷತ್ವಪರಂ ಶ್ಲೋಕಸ್ಯ ಪೂರ್ವಾರ್ಧಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ಲಿಂಗಸ್ಯ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇನ ದೌರ್ಬಲ್ಯಪ್ರತಿಪಾದಕಂ ದ್ವಿತೀಯಾರ್ಧಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಲಿಂಗಂ ತ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತಸ್ಯ ತ್ವಿತಿ ।
ಮಂತ್ರಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಗ್ನಿಚಯನಪ್ರಕರಣಾಮ್ನಾನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯೇತಿ ।
ಇಂದ್ರಸ್ವರೂಪಾಭಿಧಾನಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಯಥಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣಾಗ್ನಿರ್ಬೋಧ್ಯತೇ ತಥಾನುಮಾನೇನಾಽಪಿ , ಏವಂ ಲಿಂಗಶ್ರುತಿಭ್ಯಾಂ ಮಂತ್ರಸ್ಯೇಂದ್ರೇ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯೇ ಚ ವಿನಿಯೋಗೋ ಬೋಧ್ಯತಾಮ್ , ತಥಾ ಚ ತುಲ್ಯಬಲತ್ವಮತ ಆಹ –
ಶ್ರೌತಾದ್ವಿನಿಯೋಗಾದಿತಿ ।
ಅರ್ಥವಿಪ್ರಕರ್ಷಾದಿತಿ ।
ಶಬ್ದಪ್ರಕಾಶಿತಾರ್ಥೇನ ಸಹಾರ್ಥಿಕಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ವಿಪ್ರಕರ್ಷಾತ್ ಸಂಬಂಧಾಯೋಗ್ಯತ್ವಾದಾಕಾಂಕ್ಷಿತವಿನಿಯೋಗಪ್ರಕಾಶಿಕಾ ಶ್ರುತಿರೈಂದ್ರ್ಯೇಂದ್ರಂ ಪ್ರಕಾಶಯೇದಿತ್ಯೇವಂರೂಪಾ ಕಲ್ಪಯಿತುಮುಚಿತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ನಿಯೋಗ ಆಜ್ಞಾ । ಅನುಯೋಗ ಆಕ್ಷೇಪಃ । ಪ್ರಕ್ರಾಂತವ್ಯಾಪಾರಃ ಪ್ರತಿಪತ್ತೇತಿ ಶೇಷಃ । ಪ್ರಥಮಾಂ ಮುಖ್ಯವೃತ್ತಿಂ ಯದ್ಯಜಹತಿಷ್ಠೇತ್ತರ್ಹಿ ಪ್ರಸಹ್ಯ ಜಘನ್ಯಯಾಽಪಿ ವೃತ್ತ್ಯಾ ನೇಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಕಲ್ಪಯಾಮ್ಯಂತ ಉಪಸ್ತರಣ ಇತಿ ।
ಘೃತಸ್ಯ ಧಾರಯಾ ಸುಶೇವಂ ಕಲ್ಪಯಾಮೀತಿ ಲಿಂಗಾದುಪಸ್ತರಣಂ ಪ್ರತೀಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಆಸಾದನಂ ಸ್ಥಾಪನಮ್ ।
ಉಭಯತ್ರ ಕೃತ್ಸ್ನಮಂತ್ರಪ್ರಯೋಗಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಭೂತಮೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಮೇವ ದರ್ಶಯತಿ –
ಏತದಪೇಕ್ಷೋ ಹೀತಿ ।
ಏಕವಾಕ್ಯತಾಪೂರ್ವಕಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಕಲ್ಪನಾಲ್ಲಿಂಗಸ್ಯೋಪಜೀವ್ಯಂ ವಾಕ್ಯಂ ಲಿಂಗಾದ್ಬಲವದಿತಿ ಸೋದಾಹರಣಮಾಹ –
ಇಹ ಹೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯತ್ತತ್ಪದಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರೋ ವಿಭಜ್ಯಮಾನಸಾಕಾಂಕ್ಷತ್ವೇ ಹೇತುಃ । ವಿಭಜ್ಯಮಾನತ್ವೇ ಸತಿ ಸಾಕಾಂಕ್ಷತ್ವಂ ಚೈಕವಾಕ್ಯತ್ವೇ ಹೇತುಃ । ಆಹ ಹಿ ಪರಮರ್ಷಿ ’’ ರಥೈಕತ್ವಾದೇಕಂ ವಾಕ್ಯಂ ಸಾಕಾಂಕ್ಷಂ ಚೇದ್ವಿಭಾಗೇ ಸ್ಯಾ’’ (ಜೈ.ಅ.೨ ಪಾ.೧ ಸೂ.೪೬) ದಿತಿ ।
ಸಾಕಾಂಕ್ಷತ್ವಾದಿತ್ಯುಕ್ತೇ ಪ್ರಕೃತಿಪ್ರತ್ಯಯಯೋರಪ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತಾ ಸ್ಯಾತ್ತನ್ನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ –
ವಿಭಜ್ಯಮಾನೇತಿ ।
ನ ಹಿ ಪ್ರಕೃತಿಪ್ರತ್ಯಯಯೋರ್ವಿಭಾಗೋ ವಿದ್ಯತೇ । ವಿಭಜ್ಯಮಾನತ್ವೇನ ಪದತ್ವಾಪತ್ತಿರ್ವಿವಕ್ಷಿತಾ । ತಾವತ್ಯುಕ್ತೇ ‘‘ಭಗೋ ವಾಂ ವಿಭಜ್ಯತ್ವರ್ಯಮಾ ವಾಂ ವಿಭಜತ್ವಿ’’ತ್ಯಾದೌ ನಿರಪೇಕ್ಷವಿಭಾಗೇಽಪಿ ವಾಕ್ಯತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್ । ತತ್ರ ಹಿ ಪ್ರತಿಪದಂ ವಿಭಜತ್ವಿತ್ಯನ್ವಯಾನ್ನಿರಾಕಾಂಕ್ಷತ್ವಮ್ , ತನ್ನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಸಾಕಾಂಕ್ಷತ್ವವಿಶೇಷಣಮ್ । ಅರ್ಥೈಕತ್ವವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ತು ‘‘ಸ್ಯೋನಂ ತೇ’’ ಇತೀದಮೇವ ವ್ಯಾವರ್ತ್ಯಮ್ । ಅತ್ರ ಚ ವಾಕ್ಯಭೇದೋಽದ್ಯಾಪ್ಯಸಿದ್ಧ ಇತಿ ತನ್ನೋಪನ್ಯಸ್ತಮ್ । ‘‘ದೇವಸ್ಯತ್ವೇ’’ ತಿ ಮಂತ್ರೇ ಹಿ ‘‘ಅಗ್ನಯೇ ನಿರ್ವಪಾಮೀ’’ತಿಪದಾತಿರಿಕ್ತಪದಾನಾಂ ನ ನಿರ್ವಾಪೇ ಸಮವೇತಾರ್ಥತ್ವಮ್ । ಏವಮನ್ಯತ್ರಾಪಿ ಕರ್ಮಣಿ ತೇಷಾಂ ನ ಸಮವೇತಾರ್ಥತೋಪಲಭ್ಯತೇ , ತೇನಾಗತೀನಾಂ ತೇಷಾಂ ಸಮವೇತಾರ್ಥಾಗ್ನಿನಿರ್ವಪಾಮಿಪದಾಭ್ಯಾಮೇಕವಾಕ್ಯತಾಂ ಕಲ್ಪಯಿತ್ವಾ ತದನುರೋಧೇನ ಜಘನ್ಯಯಾಽಪಿ ವೃತ್ತ್ಯಾಽರ್ಥಾಭಿಧಾನಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಕಲ್ಪ್ಯತಾಮ್ ।
ಮಂತ್ರಭಾಗಯೋಸ್ತ್ವನಯೋರುಪಸ್ತರಣಾಸಾದನಾರ್ಥಯೋಃ ಪೃಥಗರ್ಥಾಭಿಧಾನಸಾಮರ್ಥ್ಯಸ್ಯೈಕವಾಕ್ಯತಾಮನಪೇಕ್ಷ್ಯೈವಾರ್ಥಪ್ರತೀತಿಕಾರ್ಯವಶೇನ ಸಿದ್ಧತ್ವಾನ್ನ ವಾಕ್ಯಪೂರ್ವಕತ್ವಂ ಲಿಂಗಸ್ಯೇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ –
ಭವೇದೇತದೇವಮಿತಿ ।
ಪ್ರಯೋಜನೈಕತ್ವೇನೇತಿ ।
ವಿಶಿಷ್ಟೈಕಾರ್ಥಪ್ರಮಿತಿಃ ಪ್ರಯೋಜನಮ್ । ಪ್ರಧಾನಮೇಕಮರ್ಥಮಿತ್ಯತ್ರೈಕಶಬ್ದಃ ಪ್ರಯುಕ್ತಃ , ತತ್ರ ‘‘ಸ್ಯೋನಂ ತೇ’’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಭೇದಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್ ಏಕಸ್ಮಿನ್ವಾಕ್ಯೇ ಪದಾರ್ಥಾನಾಂ ಬಹುತ್ವಾದೇಕಾರ್ಥತ್ವಮ್ । ಅಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟಾರ್ಥಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಪ್ರಧಾನಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ನನು ಭಾವನೈವ ಪ್ರಧಾನಂ ಕಥಮುಪಸ್ತರಣಾದೇಃ ಪ್ರಧಾನ್ಯಮತ ಆಹ –
ಅನುಷ್ಠೇಯಾರ್ಥಶ್ಚೇತಿ ।
ಮಂತ್ರಾವಯವಾವವಿನಿಯುಜ್ಯ ಹಿ ನಾಽವಯವಿರೂಪಂ ವಾಕ್ಯಂ ವಿನಿಯೋಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯತೇ । ಅತಶ್ಚೈಕವಾಕ್ಯತ್ವವಾದಿನಾಽವ್ಯವಯವೌ ವಿನಿಯೋಜ್ಯೌ , ತಯೋಶ್ಚ ಮಿಲಿತಯೋರ್ನೈಕಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶನಂ ಸಿದ್ಧಮಿತಿ । ಯತ್ರ ತು ‘‘ದೇವಸ್ಯ ತ್ವೇ’’ತ್ಯಾದಾವಿವೈಕವಾಕ್ಯತಾವಶೇನ ಕಥಂಚಿತ್ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮನುಮೇಯಮ್ , ತತ್ರೋಪಸ್ತರಣೇ ಪೂರ್ವಭಾಗಾರ್ಥೇ ಉತ್ತರೋ ಮಂತ್ರಭಾಗೋ ಭಂಕ್ತ್ವಾ ವ್ಯಾಖ್ಯೇಯಃ । ಪುರೋಡಾಶಾಸಾದನೇ ಚೋತ್ತರಭಾಗಾರ್ಥೇ ಪೂರ್ವಃ । ಏವಂ ಯಾವದೇಕವಾಕ್ಯತಾವಶೇನ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮನುಮೀಯತೇ ತಾವತ್ಪೂರ್ವಸ್ಯೋತ್ತರಸ್ಯ ಚ ಮಂತ್ರಭಾಗಸ್ಯೈಕೈಕಸ್ಮಿನ್ನಪಸ್ತರಣೇ ಪುರೋಡಾಶಾಸಾದನೇ ಚಾರ್ಥಪ್ರತೀತಿಕಾರ್ಯವಶೇನ ಪ್ರತೀತಂ ಯತ್ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ತನ್ಮಂತ್ರಭಾಗದ್ವಯಸ್ಯ ವಿನಿಯೋಜಿಕಾಂ ಶ್ರುತಿಂ ಪೂರ್ವೇಣೋಪಸ್ತೃಣುಯಾದುತ್ತರೇಣ ಪುರೋಡಾಶಮಾಸಾದಯೇದಿತ್ಯೇವಂರೂಪಾಂ ಕಲ್ಪಯತಿ ।
ತತಃ ಕಿಂ ಜಾತಮತ ಆಹ –
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಏಕಂ ವಿನಿಯೋಗಂ ಕರ್ತುಂ ವಾಕ್ಯಲಿಂಗಯೋಃ ಸಹ ಪ್ರಸ್ಥಿತಯೋರ್ವಾಕ್ಯೇ ಲಿಂಗಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಮುಪಕ್ರಾಂತವತಿ ಏಕೈಕಮಂತ್ರಭಾಗಗತಂ ಲಿಂಗಂ ವಾಕ್ಯಕಲ್ಪ್ಯಲಿಂಗಾದಪಿ ವಿನಿಯೋಗಫಲಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರತ್ಯಾಸನ್ನಾಂ ಶ್ರುತಿಂ ಕಲ್ಪಯತಿ । ವಾಕ್ಯಕಲ್ಪಿತೇ ಚ ಲಿಂಗೇ ಶ್ರುತಿಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಮುಪಕ್ರಾಂತೇ ಲಿಂಗಕಲ್ಪಿತಾ ಶ್ರುತಿರ್ವಿನಿಯೋಗಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ , ಗೃಹೀತೇ ಚ ತಯಾ ತಸ್ಮಿನ್ ವಾಕ್ಯೇನ ಲಿಂಗದ್ವಾರಕಲ್ಪಿತಾ ಶ್ರುತಿರೇಕಸೋಪಾನಾಂತರಿತತ್ವಾತ್ಫಲಮನವಾಪ್ಯ ವಿಲೀಯತೇ । ಆಹ ಚಾತ್ರ ನಿದರ್ಶನಮಾಚಾರ್ಯಸುಂದರಪಾಂಡ್ಯಃ – ನಿಃಶ್ರೇಣ್ಯಾರೋಹಣಪ್ರಾಪ್ಯಂ ಪ್ರಾಪ್ತಿಮಾತ್ರೋಪಪಾದಿ ಚ । ಏಕಮೇವ ಫಲಂ ಪ್ರಾಪ್ತುಮುಭಾವಾರೋಹತೋ ಯದಾ ॥೧॥ ಏಕಸೋಪಾನವರ್ತ್ಯೇಕೋ ಭೂಮಿಷ್ಠಶ್ಚಾಪರಸ್ತಯೋಃ । ಉಭಯೋಶ್ಚ ಜವಸ್ತುಲ್ಯಃ ಪ್ರತಿಬಂಧಶ್ಚ ನಾಂತರಾ ॥೨॥ ವಿರೋಧಿನೋಸ್ತದೈಕೋ ಹಿ ತತ್ಫಲಂ ಪ್ರಾಪ್ನುಯಾತ್ತಯೋಃ । ಪ್ರಥಮೇನ ಗೃಹೀತೇಽಸ್ಮಿನ್ಪಶ್ಚಿಮೋಽವತರೇನ್ಮುಧಾ ॥೩॥ ಇತಿ । ಏವಮುತ್ತರತ್ರಾಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಯದಿ ಲಿಂಗಾಭ್ಯಾಂ ಮಂತ್ರಭಾಗಯೋರರ್ಥಭೇದೇನ ವಾಕ್ಯಂ ಭಂಕ್ತ್ವಾ ವಿನಿಯೋಗಸ್ತರ್ಹಿ ದೇವಸ್ಯ ತ್ವೇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಲಿಂಗಾದ್ವಾಕ್ಯಂ ಭಂಕ್ತ್ವಾ ಭೇದೇನ ವಿನಿಯೋಗಃ ಸ್ಯಾತ್ ।
ತಥಾಚಾತ್ರಾಪಿ ಸಮವೇತಾರ್ಥಸದನಾದಿಪದಾತಿರಿಕ್ತಪದಾನಾಂ ಮಂತ್ರಭಾಗಾಭ್ಯಾಮೇಕವಾಕ್ಯತಾ ನ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ –
ಯತ್ರ ತ್ವಿತಿ ।
ಯತ್ರ ವಿರೋಧಕಂ ಪೃಥಕ್ ಕರ್ಮಸಮವೇತಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶನಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ನಾಸ್ತಿ , ತತ್ರ ಸಮವೇತಾರ್ಥೇನೈಕೇನ ಪದೇನ ದ್ವಾಭ್ಯಾಂ ತ್ರಿಭಿರ್ವಾ ಪದೈರ್ಯೈಕವಾಕ್ಯತಾ ಸಾ ಕ್ವಾಪಿ ಕರ್ಮಣ್ಯಸಮವೇತಾರ್ಥಾನಾಂ ಪದಾಂತರಾಣಾಂ ವೈಯರ್ಥ್ಯಪರಿಹಾರಾಯ ಸ್ವಾನುಸಾರೇಣ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಕಲ್ಪಯತೀತಿ ಭವತಿ ತತ್ರ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ವಿನಿಯೋಜಕತ್ವಂ ನ ತ್ವತ್ರ , ಪೃಥಕ್ ಕರ್ಮವರ್ತಿಪದಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಕ್ತಂ ಚ - ‘ಪದಾಂತರಾಣಿ ಯತ್ರಾರ್ಥಂ ವದೇಯುಃ ಕರ್ಮವರ್ತಿನಮ್ । ತತ್ರೈವಮಿತರೇಷಾಂ ತು ವಾಕ್ಯಮಪ್ಯಗತೇರ್ವರಮ್’॥ ಇತಿ । ಏವಮಿತಿ । ಲಿಂಗಾದ್ವಾಕ್ಯಭಂಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಪ್ರಕರಣವಾಕ್ಯಯೋರ್ವಿರೋಧಮುದಾಹರ್ತುಂ ವಾಕ್ಯಲಕ್ಷಣಮಾಹ –
ಅತ್ರ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರಕರಣಲಕ್ಷಣಮಾಹ –
ಲಬ್ಧೇತಿ ।
ಕಾರ್ಯಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಾವಶೇನ ಪ್ರಕರಣತ್ವಂ ಶಬರಸ್ವಾಮಿಸಂಮತಮಿತ್ಯಾಹ –
ಕರ್ತವ್ಯಾಯಾ ಇತಿ ।
ಪ್ರಧಾನವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಂಗವಾಕ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಮುಕ್ತ್ವಾಽಂಗವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಪ್ರಧಾನವಾಕ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಮಾಹ –
ಸಮಿದಾದೀತಿ ।
ಸನ್ನಿಹಿತಕರಣೋಪಕಾರೇ ಸಂಭವತಿ ನ ವಿಶ್ವಜಿನ್ನ್ಯಾಯೇನ (ಜೈ.ಸೂ.ಅ.೪ ಪಾ.೩ ಸೂ.೧೫) ಸ್ವರ್ಗಕಲ್ಪನಾ , ನಾಪಿ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಫಲಸ್ವರ್ಗಸ್ಯಾನುಷಂಗಃ ; ಪ್ರಯಾಜಾದೇಃ ಫಲಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಪಿ ಸ್ವರ್ಗಸ್ಯಾನಾಕಾಂಕ್ಷತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಅನುಷಂಗತೋ ವೇತಿ ।
ಕರಣೋಪಕಾರಸ್ಯ ಸಿದ್ಧತ್ವಾದೇವ ಯಜ್ಞವರ್ಮಕರಣಾದ್ಯಾರ್ಥವಾದಿಕಂ ಫಲಂ ಸತ್ರನ್ಯಾಯೇನ ನ ಕಲ್ಪ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಅರ್ಥವಾದತೋ ವೇತಿ ।
ನಿರ್ವಾರಯಿತುಂ ಚರಿತಾರ್ಥೀಕರ್ತುಂ । ನಿರ್ವೃಣ್ವಂತಿ ಕೃತಾರ್ಥೀಭವಂತಿ । ನಿರ್ವಾರಯಂತಿ । ಸ್ವಕೃತೋಪಕಾರೇಣ ಪ್ರಧಾನಂ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾದೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಕ್ತಾಮಿತರೇತರಾಪೇಕ್ಷಾಂ ಸದೃಷ್ಟಾಂತಮುಪಸಂಹರತಿ –
ಸೋಽಯಮಿತಿ ।
‘‘ಅಗ್ನಿರಿದಂ ಹವಿರಜುಷತಾವೀವೃಧತ ಮಹೋಜ್ಯಯೋಽಕೃತ ಪ್ರಜಾಪತಿರಿದಂ ಹವಿರಜುಷತಾವೀವೃಧತ ಮಹೋ ಜ್ಯಾಯೋಽಕೃತ ಅಗ್ನೀಷೋಮಾವಿದಂ ಹವಿರಜುಷತಾವೀವೃಧತ ಮಹೋ ಜ್ಯಾಯೋಽಕ್ರಾತಾಮ್ । ಇಂದ್ರಾಗ್ನೀ ಇದಂ ಹವಿರಜುಷೇತಾಮವೀವೃಧೇತಾಂ ಮಹೋ ಜ್ಯಾಯೋಽಕ್ರಾತಾಮ್ । ಇಂದ್ರ ಇದಂ ಹವಿರಜುಷತಾವೀವೃಧತ ಮಹೋ ಜ್ಯಾಯೋಽಕೃತೇ’’ತಿ ಸೂಕ್ತವಾಕನಿಗದಃ । ದೇವತಾಸಂಬೋಧನಪ್ರಧಾನಃ ಪದಸಮೂಹೋ ನಿಗದ ಇತ್ಯಾಖ್ಯಾಯತೇ । ತತ್ರಾಗ್ನಿಃ ಪೌರ್ಣಮಾಸ್ಯಮಾವಾಸ್ಯಯೋಃ ಸಾಧಾರಣಃ । ಪ್ರಜಾಪತಿಃ ಪೌರ್ಣಮಾಸ್ಯಾಮೇವೋಪಾಂಶುಯಾಜಸ್ಯ । ‘‘ನಾಽಸೋಮಯಾಜೀ ಸನ್ನಯೇ’’ದಿತ್ಯಸೋಮಯಾಜಿನಃ ಸಾನ್ನಾಯ್ಯಾಭಾವಾತ್ । ಅಮಾವಾಸ್ಯಯೋರ್ದಧಿಪಯಸೋರಭಾವೇ ಐಂದ್ರಾಗ್ನಮೇಕಾದಶಕಪಾಲ ವಿಹಿತಂ ತಸ್ಯ ದೇವತೇಂದ್ರಾಗ್ನೀ ।
ಇದಮಾಹ –
ತತ್ರ ಹೀತಿ ।
ಏಕತ್ರ ಸಹಪಾಠೇಽಪಿ ಲಿಂಗಾದುತ್ಕೃಷ್ಠೇನೇಂದ್ರಾಗ್ನಿಪದೇನೈಕವಾಕ್ಯತಾಪನ್ನೋಽವೀವೃಧೇತಾಮಿತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರಶೇಷೋ ಯತ್ರಾಮಾವಾಸ್ಯಾಯಾಮಿಂದ್ರಾಗ್ನಿಪದಂ ನೀತಂ ತತ್ರ ನೀಯೇತೋತೇಂದ್ರಾಗ್ನಿಪದಮಾತ್ರಮಮಾವಾಸ್ಯಾಯಾಂ ನೀತ್ವಾ ವಾಕ್ಯಶೇಷ ಉಭಯತ್ರ ಪೌರ್ಣಮಾಸ್ಯಮಾವಾಸ್ಯಯೋಃ ಪ್ರಯೋಕ್ತವ್ಯ ಇತಿ ಸಂದೇಹಸ್ಯ ಪ್ರಾಪಕಮಾಹ –
ತತ್ರ ಯದೀತಿ ।
ಫಲವತೀ ಭಾವನಾ ಪ್ರಧಾನಾ ಸತೀ ಇತಿಕರ್ತವ್ಯತ್ವಂ ಸನ್ನಿಧಿಪಠಿತಸ್ಯಾಪಾದಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆಕಾಂಕ್ಷಾತ್ಮಕಂ ಹಿ ಪ್ರಕರಣಂ ನ ಶ್ರುತಿರಿವ ವಿನಿಯೋಗಮಭಿಧತ್ತೇ , ಕಿಂ ತು ವಿನಿಯೋಜ್ಯಪದಾರ್ಥಶಕ್ತಿಂ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಪ್ರಮಿತಾಮಪೇಕ್ಷತೇ , ಏವಂ ಚ ಸತಿ ವಿನಿಯೋಜ್ಯಸ್ಯ ಮಂತ್ರವಾಕ್ಯಶೇಷಸ್ಯ ವಾಕ್ಯೇನಾನ್ಯತ್ರ ವಿನಿಯುಕ್ತತ್ವಾನ್ನ ಪ್ರಕರಣೇನ ಕೃತ್ಸ್ನಾರ್ಥತ್ವೇನ ವಿನಿಯೋಗ ಇತ್ಯಾಹ –
ಭವೇದೇತದೇವಮಿತಿ ।
ವಿಪಕ್ಷೇ ದಂಡಮಾಹ –
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ದ್ವಾದಶೋಪಸತ್ತಾಧಿಕರಣಂ ಜ್ಯೋತಿರ್ದರ್ಶನಾ (ವ್ಯಾ.ಸೂ.ಅ. ೧ ಪಾ. ೩. ಸೂ.೪೦) ದಿತ್ಯತ್ರಾನುಕ್ರಾಂತಮ್ । ಪೂಷಾದ್ಯನುಮಂತ್ರಣಮಂತ್ರಾಶ್ಚ ತತ್ರೈವೋದಾಹೃತಾಃ ।
ಯದ್ಯದೇವೇತಿ ।
ವಿನಿಯೋಜಕಂ ಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏಕವಾಕ್ಯತೇತಿ ।
ವಾಕ್ಯೈಕವಾಕ್ಯತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಾವದಿತರತ್ರ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಿತಿ ।
ವಾಕ್ಯದ್ವಯೈಕವಾಕ್ಯತಾಯಾ ಕಲ್ಪಿತಾಯಾಮ್ ಅನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ವಾಕ್ಯದ್ವಯಾರ್ಥಯೋರಿತರೇತರೋಪಕಾರ್ಯೋಪಕಾರಕತ್ವಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಕಲ್ಪ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ನಾನೇಷ್ಟಿಪಶುಸೋಮಸಮುದಾಯೋ ರಾಜಸೂಯಃ । ತತ್ರಾಭಿಷೇಚನೀಯಃ ಸೋಮಯಾಗವಿಶೇಷಃ । ಶುನಃಶೇಪಃ ಕಿಲ ೠಷಿಪುತ್ರೋ ಹರಿಶ್ಚಂದ್ರಪುತ್ರೇಣ ಪುರುಷಮೇಧಾರ್ಥಂ ಪಶುತ್ವೇನ ಕ್ರೀತಃ । ಸ ವರುಣಾಯ ಸ್ವಸ್ಯಾಲಂಭೇ ಕರ್ತುಮಾರಬ್ಧೇ ವರುಣಂ ತುಷ್ಟಾವ । ಸ ಚ ತುಷ್ಟ ಏನಂ ರಕ್ಷೇತ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಬಹ್ವೃಚಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ಪಠ್ಯತೇ । ಅಕ್ಷದ್ಯೂತಾದಿಕಮಭಿಷೇಚನೀಯಸನ್ನಿಧೌ ಶ್ರುತಮಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಃ । ಯದ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಮಾತ್ರಾತ್ಪದಾನಾಂ ಸಂಬಂಧಃ , ತರ್ಹ್ಯಾನಯ ಪ್ರಾಸಾದಮಿತಿ ಪದದ್ವಯವ್ಯವಹಿತೇನ ಪಶ್ಯೇತ್ಯನೇನಾಪಿ ಗಾಮಿತ್ಯಸ್ಯಾಭಿಸಂಬಂಧಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಆನಯೇತ್ಯನೇನ ತು ಸನ್ನಿಧಾನಾತ್ಸಬಂಧ ಉಪಪನ್ನ । ತಸ್ಮಾನ್ನಾಕಾಂಕ್ಷಾಮಾತ್ರಂ ಸಂಬಂಧಹೇತುರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತ್ರ ವಿಕಲ್ಪೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ವಕ್ಷ್ಯನ್ ಸನ್ನಿಧೇರಪಿ ಕೇವಲಸ್ಯ ನ ಸಂಬಂಧೇ ಹೇತುತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –
ನ ಚೇತಿ ।
ಅಯಮೇತೀತಿ ವಾಕ್ಯೇ ರಾಜ್ಞಃ ಇತ್ಯೇತತ್ಪದಂ ಪುತ್ರಪದಸ್ಯೋಪರಿಷ್ಟಾತ್ಪುರುಷಪದಸ್ಯ ಚಾಧಸ್ತಾದ್ದೃಶ್ಯತೇ । ಯದಿ ಸನ್ನಿಧಿಮಾತ್ರಂ ಸಂಬಂಧಕಾರಣಂ ತರ್ಹಿ ರಾಜ್ಞ ಇತಿ ಪದಸ್ಯ ಪುತ್ರಪದೇನ ವಾ ಸಬಂಧಃ - ರಾಜ್ಞಃ ಪುತ್ರ ಇತಿ , ಕಿಂ ವಾ ಪುರುಷಪದೇನ - ರಾಜ್ಞಃ ಪುರುಷ ಇತ್ಯವಿನಿಶ್ಚಯಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಮನಿಶ್ಚಯೇ ಸತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ನಿರ್ಣಯಮಾಹ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅಂತಿಕೇ ಯದುಪನಿಪತಿತಮಿತಿ ।
ಪಿತೃಸಮರ್ಪಕಂ ರಾಜಪದಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದಿ ರಾಜ್ಞ ಇತಿ ಪದಸ್ಯ ಪುರುಷಪದೇನಾಸಬಂಧಃ , ತರ್ಹಿ ತೇನಾಸಂಬದ್ಧಸ್ಯ ಪುರುಷಪದಸ್ಯ ಕೇನ ಸಂಬಂಧಸ್ತತ್ರಾಹ –
ಕಿಂ ತ್ವಿತಿ ।
ನನು ಪ್ರಕರಣಾದ್ರಾಜಸೂಯಾರ್ಥತ್ವಂ ಕ್ರಮಾದಭಿಷೇಚನೀಯಾರ್ಥತ್ವಂ ಚ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ –
ಸಮುಚ್ಚಯಾಽಸಂಭವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಅಭಿಷೇಚನೀಯಸ್ಯಾಪಿ ರಾಜಸೂಯಮಧ್ಯಪಾತಿತ್ವಾತ್ತದರ್ಥಮಪ್ಯನುಷ್ಠಿತಮಾಖ್ಯಾನಾದಿ ರಾಜಸೂಯಾಂಗಮಪಿ ಭವತಿ ; ಪೃಥಕ್ ಪ್ರಯೋಗಾಽನಪೇಕ್ಷಣಾದ್ ನ ಸಮುಚ್ಚಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನ ಚೈವಂ ಚಿಂತಾವೈಯರ್ಥ್ಯಮ್ ; ಅಭಿಷೇಚನೀಯಾರ್ಥತ್ವೇನಾನುಷ್ಠಿತಸ್ಯ ಪವಿತ್ರಾದ್ಯವಯವಾಂತರಾನುಪಕಾರಕತ್ವಾದವಯವಿರಾಜಸೂಯಾರ್ಥಸ್ಯ ತದೀಯಸರ್ವಾವಯವಾರ್ಥತ್ವೋಪಪತ್ತೇಸ್ತತ್ಸಿದ್ಧಯೇ ರಾಜಸೂಯಾಂಗತ್ವಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಾಖ್ಯಾನಾದೇಶ್ಚಿಂತನೀಯತ್ವಾದಿತಿ । ಪವಿತ್ರಃ ಸೋಮಯಾಗವಿಶೇಷಃ । ಕ್ಷತ್ರಸ್ಯ ಧೃತಿರಿಷ್ಟಿ । ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಕಥಂಭಾವೇ ಕಥಂ ಭಾವನಾ ನಿಷ್ಪದ್ಯತ ಇತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಿತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತಸ್ಯಾಮವಸ್ಥಾಯಾಮನಿರ್ಜ್ಞಾತಫಲಂ ಯದೇತತ್ಕರ್ಮ ಪಠ್ಯತೇ ತಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣಿನಂ ಪ್ರತ್ಯಂಗತಾ ಭವತಿ , ನಿರ್ಜ್ಞಾತಫಲಸ್ಯ ಗೋದೋಹನಾದೇರ್ವಾಽಂಗತಾ , ತಸ್ಯ ಫಲವತ್ತ್ವೇನಾಕಾಂಕ್ಷಾಽನುದಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಧಾನಸ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಮನುವರ್ತಮಾನಾಯಾಮಾಮ್ನಾತಸ್ಯಾಸಂಬದ್ಧೈಃ ಪದೈರ್ವ್ಯವಧಾನಾಭಾವಾದ್ರಾಜಸೂಯಾಂಗತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾಽಭಿಷೇಚನೀಯಂ ಪ್ರತಿ ಸನ್ನಿಧೇರ್ದುರ್ಬಲತ್ವಾದನಂಗತ್ವಮಾಹ –
ಅಭಿಷೇಚನೀಯಸ್ಯ ತ್ವಿತಿ ।
ನಿರಾಕಾಂಕ್ಷಸ್ಯೇತಿ ಪ್ರಕರಣಾನುತ್ಥಾನೇ ಹೇತುಃ ।
ನನು ಯಥಾಽಭಿಷೇಚನೀಯಸ್ಯ ಸನ್ನಿಧಿವಶಾತ್ಪ್ರಕರಣಕಲ್ಪನಾ , ಏವಂ ರಾಜಸೂಯಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಕರಣಾತ್ಸಂನಿಧಿಃ ಕಲ್ಪ್ಯ ಇತಿ ತುಲ್ಯತ್ವಮುಭಯೋರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಪ್ರಕರಣಿನಶ್ಚೇತಿ ।
ಸರ್ವವ್ಯಾಪಕತ್ವಾದ್ರಾಜಸೂಯಸ್ಯಾಭಿಷೇಚನೀಯಸ್ಯಾಪಿ ತದಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ಸಂನಿಧಿಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪೌರೋಡಾಶಿಕಕಾಂಡೇ ಆಗ್ನೇಯಾದೀನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಕ್ರಮೇ ಮಂತ್ರಾಃ ಶ್ರುತಾಃ , ತತ್ರಾಽಮಾವಸ್ಯಿಕಸಾನ್ನಾಯ್ಯಕ್ರಮೇ ಶುಂಧಧ್ವಮಿತಿ ಮಂತ್ರಃ ಸಮಾಮ್ನಾತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದುಕ್ತಂ ಸಮಾಖ್ಯಾಶ್ರುತಿಃ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪುರೋಡಾಶಪಾತ್ರಮಂತ್ರಸಂಬಂಧಬೋಧಿನೀತಿ , ತತ್ರಾಹ –
ಸಮಾಖ್ಯಾ ನ ತಾವದಿತಿ ।
ಯೌಗಿಕಶಬ್ದೇನ ಹಿ ವಿಶಿಷ್ಟಂ ದ್ರವ್ಯಮುಚ್ಯತೇ , ನ ಸಂಬಂಧಃ ; ತದ್ವಾಚಕತ್ವೇ ಹಿ ಸಂಬಂಧಿನೌ ಸಂಬಂಧಶ್ಚೇತಿ ತ್ರಯೋ ವಾಚ್ಯಾಃ ಪ್ರಸಜ್ಯೇರನ್ । ಅತಃ ಸಬಂಧ ಆನುಮಾನಿಕ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಆನುಮಾನಿಕೋಽಪಿ ಸಂಬಂಧೋ ನ ವಿಶೇಷಸ್ಯ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ , ಕಾಂಡಮಾತ್ರವಿಷಯತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ನ ತು ಸಾಕ್ಷಾದಿತಿ ।
ಅಪಿ ಚ ಭವತು ಸಮಾಖ್ಯಾ ಶ್ರುತಿಃ , ಸಾ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಚ ಸಂಬಂಧಃ ವಕ್ತುಂ , ನಾಸೌ ವಿಶೇಷರೂಪೋ ವಿನಿಯೋಗಃ ।
ಸ ಚೇಹ ವಿಚಾರ್ಯತೇ , ಅತಃ ಸಂಬಂಧಮಾತ್ರಾಭಿಧಾನೇಽಪಿ ನಾಪೇಕ್ಷಿತಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ –
ನ ಚಾಸಾವಿತಿ ।
ನನು ಯಥಾ ಶೌನಃಶೇಪೋಪಾಖ್ಯಾನಾದಿಕಮಭಿಷೇಚನೀಯಸನ್ನಿಧಿಬಾಧೇನ ಪ್ರಕರಣಾತ್ಸಮಸ್ತರಾಜಸೂಯಾಂಗಂ ನಿರ್ಣೀತಮೇವಮತ್ರಾಪಿ ಸಾನ್ನಾಯ್ಯಕ್ರಮಂ ಬಾಧಿತ್ವಾ ಸಮಸ್ತದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾರ್ಥತ್ವಮೇವ ಮಂತ್ರಸ್ಯಾಸ್ತು , ವೃಥಾ ಕ್ರಮಸಮಾಖ್ಯಯೋಃ ಪ್ರಾಬಲ್ಯದೌರ್ಬಲ್ಯಚಿಂತನಮತ ಆಹ –
ತತ್ರಾಪಿ ಚೇತಿ ।
ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಪ್ರಕರಣೇನಾಪಾದಿತಮೈದಮರ್ತ್ಯಂ ಯಸ್ಯ ಸ ಮಂತ್ರಃ , ತಥೋಕ್ತಸ್ಯ ಯಥಾ ಆರಾದುಪಕಾರತಯಾ ಶೋನಃಶೇಪೋಪಾಖ್ಯಾನಾದೇಃ ಪ್ರಕೃತಮಾತ್ರಾರ್ಥತ್ವಮೇವಂ ಪ್ರಕೃತಮಾತ್ರಸಂಬಂಧಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಂತ್ರಸ್ಯ ದೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವೇನ ಸನ್ನಿಪತ್ಯೋಪಕಾರಕತ್ವಮಾಹ –
ಮಂತ್ರಸ್ಯೇತಿ ।
ನನು ದೃಷ್ಟಾರ್ಥತ್ವೇನ ಸ್ಥಾನಾದರ್ಥವಿಶೇಷಸಬಂಧೇ ಪ್ರಕರಣಂ ಬಾಧಿತಂ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ –
ಯಂ ಕಂಚಿದಿತಿ ।
ಪದಾರ್ಥಶಕ್ತ್ಯಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ಪ್ರಕರಣಸ್ಯ ಮಂತ್ರಸ್ಯ ಕ್ವಚಿದೇವ ಪ್ರಕಾಶನಶಕ್ತೌ ತನ್ಮಾತ್ರೋಪಕಾರಕತ್ವೇನಾಪಿ ಪ್ರಕರಣಸ್ವೀಕಾರೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತದೇವಂ ಪ್ರಕರಣಾಪೇಕ್ಷಿತವಿಶೇಷಸಂಬಂಧಃ ಸ್ಥಾನೇನ ವಾ ಬೋಧನೀಯಃ ಸಮಾಖ್ಯಯಾ ವೇತಿ ಸಂದೇಹೇ ನಿರ್ಣಯಮಾಹ – ಸಾನ್ನಾಯ್ಯಕ್ರಮ ಇತಿ ।ಅಸನ್ನಿಹಿತಯೋಃ ಸಂಬಂಧಾಯೋಗಾತ್ ಸಂಬಂಧಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಸನ್ನಿಧಿಮುಪಕಲ್ಪಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವೈದಿಕೇನೇತಿ ।
ಪೌರೋಡಾಶಿಕಸಮಾಖ್ಯಾ ಹಿ ಪಾಠಕೈಃ ಕೃತಾ , ಸಾನ್ನಾಯ್ಯಪಾತ್ರಮಂತ್ರಯೋಸ್ತು ಕ್ರಮೋ ವೇದೇನೈವ ಕೃತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಆಕಾಂಕ್ಷಾ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ ಸಾನ್ನಾಯ್ಯಪಾತ್ರಮಂತ್ರಯೋರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಾವಚ್ಚ ಕ್ಲೃಪ್ತೇನೇತಿ ।
ಪುರೋಡಾಶಪಾತ್ರಮಂತ್ರಯೋರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಮುತ್ತರತ್ರ ಯೋಜ್ಯಮ್ ।
ಅಧಿಕರಣಪಂಚಕಾರ್ಥಂ ವೃದ್ಧೋಕ್ತ್ಯಾ ಸಂಕಲಯತಿ –
ಏಕೇತಿ ।
ಲಿಂಗಸ್ಯೈಕಯಾ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಂ ವಿನಿಯೋಗಂ ಪ್ರತಿ ಅಂತರಯೋ ವ್ಯವಧಾನಂ ಪ್ರತೀಯತೇ । ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ದ್ವಾಭ್ಯಾಂ ಲಿಂಗಶ್ರುತಿಭ್ಯಾಂ , ಪ್ರಕರಣಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಲಿಂಗಶ್ರುತಿಭಿಃ ತಿಸೃಭಿಃ ಸ್ಥಾನಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣವಾಕ್ಯಲಿಂಗಶ್ರುತಿಭಿಶ್ಚತಸೃಭಿಃ , ಸಮಾಖ್ಯಾಯಾಃ ಸ್ಥಾನಪ್ರಕರಣವಾಕ್ಯಲಿಂಗಶ್ರುತಿಭಿಃ ಪಂಚಭಿಃ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಂ ಪ್ರತ್ಯಂತರಯಃ ಪ್ರತೀಯತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸೌಕರ್ಯಾರ್ಥಂ ಬಾಧ್ಯಬಾಧಕಭಾವಮಪಿ ವಿಭಜ್ಯತೇ –
ಬಾಧಿಕೈವೇತಿ ।
ಮಧ್ಯಮಾನಾಂ ತು ಲಿಂಗಾದೀನಾಮುತ್ತರಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಬಾಧಕತ್ವಂ ಪೂರ್ವಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಬಾಧ್ಯತ್ವಮ್ । ತದ್ಯಥಾ - ಲಿಂಗಂ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಬಾಧಕಂ ತದೇವ ಶ್ರುತೇರ್ಬಾಧ್ಯಮಿತ್ಯಾದೀತಿ । ನಿಘ್ನಾಃ ಪರವಶೀತಾಃ ।
ಏವಂ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಷು ಬಲಾಬಲೇ ನಿರೂಪ್ಯ ಪ್ರಸ್ತುತೇ ಲಿಂಗಾತ್ಸನ್ನಿಧಿಬಾಧೇ ಉಪಯುಕ್ತಮುದಾಹರಣಮಾಹ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಯಃ ಸೋಮಂ ಪಿಬತಿ ಸ ಇತರಾನ್ ಪ್ರತ್ಯನುಜ್ಞಾ ಯಾಚತೇ ತೇ ಚಾನುಜ್ಞಾ ದದತಿ । ತತ್ರಾನುಜ್ಞಾಪನಮನುಜ್ಞಾಯಾಚನಮ್ , ಅನುಜ್ಞೇತ್ಯನುಜ್ಞಾನದಾನಮ್ । ಉಪಹ್ವಯಸ್ವ ಅನುಜಾನೀಹೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಪಹೂತಃ ಅನುಜ್ಞಾತೋಽಸೀತ್ಯರ್ಥಃ । ದೇಶಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ಪಾಠಕ್ರಮಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಲಿಂಗೇನೇತಿ ।
ಆದೌ ಹ್ಯನುಜ್ಞಾಪನಂ ಪಶ್ಚಾದನುಜ್ಞೇತಿ ಲೋಕಸಿದ್ಧಮ್ । ತತ್ರೋಪಹೂತ ಇತಿ ಮಂತ್ರೋ ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರಥಮಪಠಿತತ್ವಾದನುಜ್ಞಾಪನೇ ಪ್ರಾಪ್ತಃ ; ತಥಾಪಿ ಲಿಂಗಾದನುಜ್ಞಾಯಾಂ ಶೇಷತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ । ಉಪಹ್ವಯಸ್ವೇತಿ ಚ ಮಂತ್ರೋ ಯದ್ಯಪಿ ಚರಮಪಠಿತತ್ವಾದನುಜ್ಞಾಯಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತಃ ; ತಥಾಪ್ಯನುಜ್ಞಾಯಾಚನಪ್ರಕಾಶನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ತಚ್ಛೇಷತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಥಮತಂತ್ರೋಕ್ತಸ್ಮಾರಣಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಮಾಶಂಕಾಂತರನಿವೃತ್ತಿರಿತ್ಯಾಹ –
ತಥಾಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ವಿನಿಯುಕ್ತವಿನಿಯೋಗೋ ನ ವಸ್ತುನಿ ವಿರುಧ್ಯತೇ ; ದಧ್ನಾ ಜುಹೋತಿ ದಧ್ನೇಂದ್ರಿಯಕಾಮಸ್ಯ ಜುಹೋತೀತ್ಯೇಕಸ್ಯ ದಧ್ನ ಉಭಯಾರ್ಥತ್ವದರ್ಶನಾತ್ , ಅಥ ಪ್ರತೀತೌ ವಿರೋಧಃ ಅನ್ಯಶೇಷಸ್ಯಾನ್ಯಶೇಷತ್ವವಿರೋಧಾದ್ಯದ್ದೇವದತ್ತೀಯಂ ತದ್ಯಜ್ಞದತ್ತಶೇಷ ಇತಿವತ್ , ತರ್ಹ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಲಕ್ಷಣಯಾ ಸೋಽಪಿ ವಿರೋಧಃ ಶಮಯಿಷ್ಯತ ಇತಿ ಚೇದ್ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಮಂತ್ರಸ್ಯ ವಿನಿಯೋಗೇಽಪಿ ತತ್ತುಲ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಸ ವಿದ್ಯಾಯಾಮಿತಿ ।
ನ ಚೈವಮೈಂದ್ರ್ಯಾ ಅಪೀಂದ್ರೇ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯೇ ಚ ವಿನಿಯೋಗಶಂಕಾ ; ಏಕಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಯೋಗೇ ಮಂತ್ರಾವೃತ್ತಿಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ । ಬೃಹಸ್ಪತಿಸವೋದಾಹರಣಂ ತು ಕೃತ್ವಾ ಚಿಂತಯೇತ್ಯುಕ್ತಮೇವ । ಅಸ್ಯ ಪುನಃ ಸ್ಮಾರಣಸ್ಯಾಭ್ಯಧಿಕಾಶಂಕೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಥಮತಂತ್ರೇ ಹಿ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಭಿರ್ಲಿಂಗಾದೀನಾಂ ಬಾಧ ಉಕ್ತಃ , ಅತ್ರ ತು ಲಿಂಗಾತ್ ಕ್ರಮಸ್ಯ ಬಾಧೋ ನೋಚ್ಯತೇ , ಕಿಂತು ಶೀಘ್ರಂ ಲಿಂಗೇನಾನ್ಯತ್ರ ವಿನಿಯುಕ್ತೇ ಮಂತ್ರೇ ವಿಲಂಬೇನ ಕ್ರಮಸ್ಯ ಪರಿಚ್ಛೇದಕತ್ವಮೇವ ನಾಸ್ತೀತಿ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ ತತ್ರ ಕ್ರಮಸ್ಯಾಪರಿಚ್ಛೇದಕತ್ವೇ ಜ್ಞಾತೇ ಕುತೋ ವಿನಿಯುಕ್ತವಿನಿಯೋಗಶಂಕೇತ್ಯಾಹ –
ನೇಹೇತಿ ।
ಶ್ಲೋಕಂ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಪ್ರಕರಣೇತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರಥಮೇಽಪಿ ಕಾಂಡೇ ಲಿಂಗಾದೀನಾಂ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಭಿರಪ್ರಾಪ್ತಬಾಧ ಏವ ದರ್ಶಿತಃ ; ತಥಾಪಿ ತತ್ರ ದುರ್ಬಲಪ್ರಮಾಣಾತ್ ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ಶಂಕಿತುಂ ಶಕ್ಯತೇ । ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಸ್ಯ ಇಂದ್ರಸ್ಯ ಚ ಸ್ವಸ್ವಪ್ರಕಾಶಕತ್ವೇನ ಮಂತ್ರಾಕಾಂಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ಇಹ ತು ವಿದ್ಯಾಯಾ ನಿರಾಕಾಂಕ್ಷತ್ವಾದ್ ಮಂತ್ರಕರ್ಮಣಾಂ ಚಾನ್ಯತ್ರ ವಿನಿಯುಕ್ತತ್ವೇನ ರಕ್ತಪಟನ್ಯಾಯಾಭಾವಾಚ್ಚ ಪ್ರಾಪ್ತಿರೇವ ನಾಸ್ತೀತಿ ವೈಷಮ್ಯಮ್ । ಭಾಷ್ಯೇ ಬೃಹಸ್ಪತಿಸವಸ್ಯ ತುಲ್ಯಬಲಪ್ರಮಾಣದ್ವಯಾದುಭಯಾರ್ಥತ್ವೇ ಸ್ಥಿತೇ ಪ್ರವರ್ಗ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಬೃಹಸ್ಪತಿಸವೇನ ತುಲ್ಯತ್ವಾಶಂಕಾಯಾಂ ಸನ್ನಿಧೇರ್ದುರ್ಬಲತ್ವಾದತುಲ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಾದನೀಯಮ್ ।
ತಥಾ ಚ ಸತಿ ಅಪಿಚಶಬ್ದಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನಾಭ್ಯುಚ್ಚಾಯಾರ್ಥಃ ಸಃ , ಕಿಂ ತ್ವೇತದುಪಪತ್ತಿಸಾಹಿತ್ಯಂ ಪೂರ್ವೋಕ್ತನ್ಯಾಯಸ್ಯ ವದತೀತ್ಯಾಹ –
ತುಲ್ಯಬಲತಯೇತಿ ।
ಪ್ರಮಾಣಯೋಸ್ತುಲ್ಯಬಲತಯಾ ಬೃಹಸ್ಪತಿಸವೇನ ಪ್ರವರ್ಗ್ಯಸ್ಯ ಯಾ ತುಲ್ಯತಾಶಂಕಾ ತದಪಾಕರಣದ್ವಾರೇಣೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಬೃಹಸ್ಪ್ತತಿಸವಸ್ಯೇತಿ ಷಷ್ಠೀ ಚಂದ್ರಸ್ಯ ತುಲ್ಯಂ ಮುಖಮಿತಿವತ್ತುಲ್ಯಾರ್ಥಯೋಗನಿಬಂಧನಾ । ಅಭಿಧಾತುಂ ಪದೇಽನ್ಯಸ್ಮಿನ್ನನಪೇಕ್ಷೋ ರವಃ ಶ್ರುತಿಃ । ಸರ್ವಭಾವಗತಾ ಶಕ್ತಿರ್ಲಿಂಗಮಿತ್ಯಭಿಧೀಯತೇ ॥ ಸಂಹತ್ಯಾರ್ಥಂ ಬ್ರುವನ್ ವೃಂದಂ ಪದಾನಾಂ ವಾಕ್ಯಮುಚ್ಯತೇ । ಪ್ರಧಾನವಾಕ್ಯಮಂಗೋಕ್ತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಂ ಪ್ರಕರಣಂ ಮತಮ್ ॥ ಸ್ಥಾನಂ ಸಮಾನದೇಶತ್ವಂ ಸಮಾಖ್ಯಾ ಯೌಗಿಕೋ ರವಃ । ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಲಕ್ಷ್ಯೋಕ್ತಂ ಮೀಮಾಂಸಾಬುದ್ಧಿಪಾರಗೈಃ ॥೨೫॥ ಅಭಿಚಾರಕರ್ಮದೇವತಾಮಭಿಚಾರಕರ್ತಾ ಪ್ರಾರ್ಥಯತೇ ಹೇ ದೇವ ಮದ್ರಿಪೋಃ ಸರ್ವಮಂಗಂ ಪ್ರವಿಧ್ಯ ದಾರಯ ಹೃದಯಂ ಚ ದಾರಯ ಧಮನೀಃ ಸಿರಾಃ ಪ್ರವೃಂಜ ವಿಭಜ ತ್ರೋಟಯ ಶಿರಶ್ಚ ಅಭಿತೋ ವಿದಾರಯ । ಏವಂ ಮದ್ರಿಪುಸ್ತ್ರಿಧಾ ವಿಪೃಕ್ತೋ ವಿಶ್ಲಿಷ್ಟೋ ಭವತ್ವಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಹರಿರಿಂದ್ರನೀಲಸ್ತದ್ವನ್ನೀಲೋಽಸೀತೀಂದ್ರಃ ಸಂಬೋಧ್ಯತೇ । ಮಿತ್ರ ಆದಿತ್ಯಃ । ಶಂ ಸುಖಮ್ ಕರತ್ ಭೂಯಾದಿತಿ ವಿದ್ಯಾರ್ಥ್ಯಾಶಾಸ್ತೇ । ಅಗ್ನಿಷ್ಟೋಮೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಸ ಯಸ್ಮಿನ್ನಹನಿ ಕ್ರಿಯತೇ ತದಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಾತ ಏವ ತದಹರಹರ್ನಿರ್ವರ್ತ್ಯಂ ಕರ್ಮ ಯ ಉಪಯಂತಿ ಅನಿತಿಷ್ಠಂತಿ ತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣೈವ ಸಾಧನೇನ ಬ್ರಹ್ಮಾಪರಮುಪಯಂತಿ ಪ್ರಾಪ್ನುವಂತಿ , ತೇ ಚಾಮೃತತ್ವಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಚಾಪ್ನುವಂತಿ । ಪುತ್ರಸ್ಯ ದೀರ್ಘಾಯುಷ್ಠ್ವಸಿದ್ಧಯೇ ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ತ್ರೈಲೋಕ್ಯಂ ಕೋಶತ್ವೇನ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯೋಪಾಸನಮುಕ್ತಮ್ । ತತ್ರಾಯಂ ಪಿತುಃ ಪ್ರಾರ್ಥನಾಮಂತ್ರಃ । ಅಮುನೇತಿ ಪುತ್ರಸ್ಯ ತ್ರಿರ್ನಾಮ ಗೃಹ್ಣಾತಿ । ಅಮುನಾ ಡಿತ್ಥಾನಾಮ್ನಾ ಸಹ ಭೂರಿತೀಮಂ ಲೋಕಂ ಪ್ರಪದ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ॥