ಹಾನೌ ತೂಪಾಯನಶಬ್ದಶೇಷತ್ವಾತ್ಕುಶಾಚ್ಛಂದಃಸ್ತುತ್ಯುಪಗಾನವತ್ತದುಕ್ತಮ್ ।
ಯತ್ರ ಹಾನೋಪಾಯನೇ ಶ್ರೂಯೇತೇ ತತ್ರಾವಿವಾದಃ ಸಂನಿಪಾತೇ ಯತ್ರಾಪ್ಯುಪಾಯನಮಾತ್ರಶ್ರವಣಂ ತತ್ರಾಪಿ ನಾಂತರೀಯಕತಯಾ ಹಾನಮಾಕ್ಷಿಪ್ತಮಿತ್ಯಸ್ತಿ ಸಂನಿಪಾತಃ । ಯತ್ರ ತು ಹಾನಮಾತ್ರಂ ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತಯೋಃ ಶ್ರುತಂ ನ ಶ್ರೂಯತೇ ಉಪಾಯನಂ, ತತ್ರ ಕಿಮುಪಾಯನಮುಪಾದಾನಂ ಸಂನಿಪತೇನ್ನ ವೇತಿ ಸಂಶಯಃ ।
ಅತ್ರ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ಗೃಹ್ಣಾತಿ –
ಅಸಂನಿಪಾತ ಇತಿ ।
ಸ್ಯಾದೇತತ್ । ಯಥಾ ಶ್ರೂಯಮಾಣಮೇಕತ್ರ ಶಾಖಾಯಾಮುಪಾಸನಾಂಗಂ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವೋಪಾಸನೇ ಶಾಖಾಂತರೇಽಶ್ರೂಯಮಾಣಮುಪಸಂಹ್ರಿಯತೇ ।
ಏವಂ ಶಾಖಾಂತರಶ್ರುತಮುಪಾಯನಮುಪಸಂಹರಿಷ್ಯತ ಇತ್ಯತ ಆಹ –
ವಿದ್ಯಾಂತರಗೋಚರತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ।
ಏಕತ್ವೇ ಹ್ಯುಪಾಸನಕರ್ಮಣಾಮನ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತಾನಾಮಪ್ಯನ್ಯತ್ರ ಸಮವಾಯೋ ಘಟತೇ । ನ ತ್ವಿಹೋಪಾಸನಾನಾಮೇಕತ್ವಂ, ಸಗುಣನಿರ್ಗುಣತ್ವೇನ ಭೇದಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಯಥೋಪಾಯನಂ ಶ್ರುತಂ ಹಾನಮುಪಸ್ಥಾಪಯತ್ಯೇವಂ ಹಾನಮಪಿ ಉಪಾಯನಮಿತ್ಯತ ಆಹ –
ಅಪಿ ಚಾತ್ಮಕರ್ತೃಕಮಿತಿ ।
ಗ್ರಹಣಂ ಹಿ ನ ಸ್ವಾಮಿನೋಽಪಗಮಮಂತರೇಣ ಭವತೀತಿ ಗ್ರಹಣಾದಪಗಮಸಿದ್ಧಿರವಶ್ಯಂಭಾವಿನೀ । ಅಪಗಮಸ್ತ್ವಸತ್ಯಪ್ಯನ್ಯೇನ ಗ್ರಹಣೇ ದೃಷ್ಟೋ ಯಥಾ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತೇನಾಪಗತಿರೇನಸ ಇತಿ । ಕರ್ತೃಭೇದಕಥನಂ ತ್ವೇತದುಪೋದ್ಬಲನಾರ್ಥಂ ನ ಪುನರವಶ್ಯಂಭಾವಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜಕಮುಪಾಯನೇನಾನೈಕಾಂತ್ಯಾದಿತಿ ।
ಸಿದ್ಧಾಂತಮುಪಕ್ರಮತೇ –
ಅಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತಾವಿತಿ ।
ಅಯಮಸ್ಯಾರ್ಥಃ ಕರ್ಮಾಂತರೇ ವಿಹಿತಂ ಹಿ ನ ಕರ್ಮಾಂತರ ಉಪಸಂಹ್ರಿಯತೇ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ । ಯತ್ಪುನರ್ನ ವಿಧೀಯತೇ ಕಿಂತು ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಂ ಸಿದ್ಧತಯಾ ಸಂಕೀರ್ತ್ಯತೇ ತದಸತಿ ಬಾಧಕೇ ದೇವತಾಧಿಕರಣನ್ಯಾಯೇನ ಶಬ್ದತಃ ಪ್ರತೀಯಮಾನಂ ಪರಿತ್ಯಕ್ತುಮಶಕ್ಯಮ್ । ತಥಾಚ ವಿಧೂತಯೋಃ ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತಯೋರ್ನಿರ್ಗುಣಾಯಾಂ ವಿದ್ಯಾಯಾಮಶ್ವರೋಮಾದಿವತ್ಕಿಂ ಭವತ್ವಿತ್ಯಾಕಾಂಕ್ಷಾಯಾಂ ನ ತಾವತ್ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತೇನೇವ ತದ್ವಿಲಯಸಂಭವಸ್ತಥಾ ಸತ್ಯಶ್ವರೋಮರಾಹುದೃಷ್ಟಾಂತಾನುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಜಾತ್ವಶ್ವರೋಮರಾಹುಮುಖಯೋರ್ವಿಲಯನಮಸ್ತಿ । ಅಪಿ ತ್ವಶ್ವಚಂದ್ರಾಭ್ಯಾಂ ವಿಭಾಗಃ । ನಚ ನಷ್ಟೇ ವಿಧೂನನಪ್ರಮೋಚನಾರ್ಥಸಂಭವಃ । ತಸ್ಮಾದರ್ಥವಾದಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಶಬ್ದಸಂನಿಧಿಕೃತೋಽಪಿ ವಿಶೇಷ ಉಪಾಯನಂ ಬುದ್ಧೌ ಸಂನಿಧಾಪಯಿತುಂ ಶಕ್ನೋತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಂ ಪೂರಯಿತುಮಿತಿ । ನಿರ್ಗುಣಾಪಿ ವಿದ್ಯಾ ಹಾನೋಪಾಯನಾಭ್ಯಾಂ ಸ್ತೋತವ್ಯಾ । ಸ್ತುತಿಪ್ರಕರ್ಷಸ್ತು ಪ್ರಯೋಜನಂ ನ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ಅಪ್ರಕರ್ಷೇಽಪಿ ಸ್ತುತ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ । ನ ಚಾರ್ಥವಾದಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಾರ್ಥವಾದಾಂತರಾಣಾಂ ನ ದೃಷ್ಟಾ ।
ನಚ ತೈರ್ನ ಪೂರಣಮಿತ್ಯಾಹ –
ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ ಚೇತಿ ।
ವಿದ್ಯಾಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತ್ವಾಚ್ಚಾಸ್ಯೋಪಾಯನವಾದಸ್ಯೇತಿ ।
ಯದ್ಯಪ್ಯನ್ಯದೀಯೇ ಅಪಿ ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತೇ ಅನ್ಯಸ್ಯ ಫಲಂ ಪ್ರಯಚ್ಛತಃ, ಯಥಾ ಪುತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರಾದ್ಧಕರ್ಮ ಪಿತುಸ್ತೃಪ್ತಿಂ ಯಥಾ ಚ ಪಿತುರ್ವೈಶ್ವಾನರೀಯೇಷ್ಟಿಃ ಪುತ್ರಸ್ಯ । ನಾರ್ಯಾಶ್ಚ ಸುರಾಪಾನಂ ಭರ್ತುರ್ನರಕಮ್ । ತಥಾಪ್ಯನ್ಯದೀಯೇ ಅಪಿ ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತೇ ಸಾಕ್ಷಾದನ್ಯಸ್ಮಿನ್ನ ಸಂಭವತ ಇತ್ಯಾಶಯೇನ ಶಂಕಾ । ಫಲತಃ ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾ ಸ್ತುತಿರಿತಿ ಪರಿಹಾರಃ । ಗುಣೋಪಸಂಹಾರವಿವಕ್ಷಾಯಾಮಿತ್ಯಪಿ ನ ಸ್ವರೂಪತಃ ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತಸಂಚಾರಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ ।
ನನು ವಿದ್ಯಾಗುಣೋಪಸಂಹಾರಾಧಿಕಾರೇ ಕೋಽಯಮಕಾಂಡೇ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥವಿಚಾರ ಇತಿ ಶಂಕಾಮುಪಸಂಹರನ್ನಪಾಕರೋತಿ –
ತಸ್ಮಾದ್ಗುಣೋಪಸಂಹಾರವಿಚಾರಪ್ರಸಂಗೇನೇತಿ ।
ವಿದ್ಯಾಗುಣೋಪಸಂಹಾರಪ್ರಸಂಗತಃ ಸ್ತುತಿಗುಣೋಪಸಂಹಾರೋ ವಿಚಾರಿತಃ । ಪ್ರಯೋಜನಂ ಚೋಪಾಸಕೇ ಸೌಹಾರ್ದಮಾಚರಿತವ್ಯಂ ನ ತ್ವಸೌಹಾರ್ದಮಿತಿ ಛಂದ ಏವಾಚ್ಛಂದ ಆಚ್ಛಾದನಾದಾಚ್ಛಂದೋ ಭವತಿ ।
ಯಥೈವ ಚಾವಿಶೇಷೇಣೋಪಗಾನಮಿತಿ ।
ಋತ್ವಿಜ ಉಪಗಾಯಂತೀತ್ಯವಿಶೇಷೇಣೋಪಗಾನಮೃತ್ವಿಜಾಮ್ । ಭಾಲ್ಲವಿನಸ್ತು ವಿಶೇಷೇಣ ನಾಧ್ವರ್ಯುರುಪಗಾಯತೀತಿ । ತದೇತಸ್ಮಾದ್ಭಾಲ್ಲವಿನಾಂ ವಾಕ್ಯಮೃತ್ವಿಜ ಉಪಗಾಯಂತೀತ್ಯೇತಚ್ಛೇಷಂ ವಿಜ್ಞಾಯತೇ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಅಧ್ವರ್ಯುವರ್ಜಿತಾ ಋತ್ವಿಜ ಉಪಗಾಯಂತೀತಿ । ಕಸ್ಮಾತ್ಪುನರೇವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತೇ ।
ನನು ಸ್ವತಂತ್ರಾಣ್ಯೇವ ಸಂತು ವಾಕ್ಯಾನೀತ್ಯತ ಆಹ –
ಶ್ರುತ್ಯಂತರಕೃತಮಿತಿ ।
ಅಷ್ಟದೋಷದುಷ್ಟವಿಕಲ್ಪಪ್ರಸಂಗಭಯೇನ ವಾಕ್ಯಾಂತರಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾಂತರಶೇಷತ್ವಮತ್ರಭವತೋ ಜೈಮಿನೇರಪಿ ಸಂಮತಮಿತ್ಯಾಹ –
ತದುಕ್ತಂ ದ್ವಾದಶಲಕ್ಷಣ್ಯಾಮ್ ।
'ಅಪಿ ತು ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ ಸ್ಯಾದನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾದ್ವಿಕಲ್ಪಸ್ಯ ವಿಧೀನಾಮೇಕದೇಶಃ ಸ್ಯಾತ್” ಇತ್ಯೇತದೇವ ಸೂತ್ರಮರ್ಥದ್ವಾರೇಣ ಪಠತಿ –
ಅಪಿ ತು ವಾಕ್ಯಶೇಷತ್ವಾದಿತರಪರ್ಯುದಾಸಃ ಸ್ಯಾತ್ಪ್ರತಿಷೇಧೇ ವಿಕಲ್ಪಃ ಸ್ಯಾತ್
ಸ ಚಾನ್ಯಾಯ್ಯ ಇತಿ ಶೇಷಃ । ಏವಂ ಕಿಲ ಶ್ರೂಯತೇ “ಏಷ ವೈ ಸಪ್ತದಶಃ ಪ್ರಜಾಪತಿರ್ಯಜ್ಞೇ ಯಜ್ಞೇಽನ್ವಾಯತ್ತ” ಇತಿ । ತತೋ ನಾನುಯಾಜೇಷು ಯೇಯಜಾಮಹಂ ಕರೋತೀತಿ । ತದತ್ರಾನಾರಭ್ಯ ಕಂಚಿದ್ಯಜ್ಞಂ ಯಜ್ಞೇಷು ಯೇಯಜಾಮಹಕರಣಮುಪದಿಷ್ಟಮ್ । ತದುಪದಿಶ್ಯ ಚಾಮ್ನಾತಂ ನಾನುಯಾಜೇಷ್ವಿತಿ । ತತ್ರ ಸಂಶಯಃ ಕಿಂ ವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧಯೋರ್ವಿಕಲ್ಪ ಉತ ಪರ್ಯುದಾಸೋಽನುಯಾಜವರ್ಜಿತೇಷು ಯೇಯಜಾಮಹಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ । ಮಾ ಭೂದರ್ಥಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯೇಣ ನಿಷೇಧೇ ವಿಕಲ್ಪಃ । ದೃಷ್ಟಂ ಹಿ ತಾದಾತ್ವಿಕೀಮಸ್ಯ ಸುಂದರತಾಂ ಗಮಯತಿ ನಾಯತೌ ದೋಷವತ್ತಾಂ ನಿಷೇಧತಿ । ತಸ್ಯ ತತ್ರೌದಾಸೀನ್ಯಾತ್ । ನಿಷೇಧಶಾಸ್ತ್ರಂ ತು ತಾದಾತ್ವಿಕಂ ಸೌಂದರ್ಯಮಬಾಧಮಾನಮೇವ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯುನ್ಮುಖಂ ನರಂ ನಿವಾರಯದಾಯತ್ಯಾಮಸ್ಯ ದುಃಖಫಲತ್ವಮವಗಮಯತಿ । ಯಥಾಹ “ಅಕರ್ತವ್ಯೋ ದುಃಖಫಲಃ” ಇತಿ । ತತೋ ರಾಗತಃ ಪ್ರವೃತ್ತಮಪ್ಯಾಯತ್ಯಾಂ ದುಃಖತೋ ಬಿಭ್ಯತಂ ಪುರುಷಂ ಶಕ್ನೋತಿ ನಿವಾರಯಿತುಮಿತಿ ಬಲೀಯಾನ್ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಃ ಪ್ರತಿಷೇಧೋ ರಾಗತಃ ಪ್ರವೃತ್ತೇರಿತಿ ನ ತಯಾ ವಿಕಲ್ಪಮರ್ಹತಿ । ಶಾಸ್ತ್ರೀಯೌ ತು ವಿಧಿನಿಷೇಧೌ ತುಲ್ಯಬಲತಯಾ ಷೋಡಶಿಗ್ರಹಣವದ್ವಿಕಲ್ಪ್ಯೇತೇ । ತತ್ರ ಹಿ ವಿಧಿದರ್ಶನಾತ್ಪ್ರಧಾನಸ್ಯೋಪಕಾರಭೂಯಸ್ತ್ವಂ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ನಿಷೇಧದರ್ಶನಾಚ್ಚ ವೈಗುಣ್ಯೇಽಪಿ ಫಲಸಿದ್ಧಿರವಗಮ್ಯತೇ । ತಥಾಹ “ಅರ್ಥಪ್ರಾಪ್ತವದಿತಿ ಚೇನ್ನ ತುಲ್ಯತ್ವಾದುಭಯಂ ಶಬ್ದಲಕ್ಷಣಂ” ಇತಿ । ನಚ ವಾಚ್ಯಂ ಯಾವದ್ಯಜತಿಷು ಯೇಯಜಾಮಹಕರಣಂ ಯಾವದ್ಯಜತಿಸಾಮಾನ್ಯದ್ವಾರೇಣಾನುಯಾಜಂ ಯಜತಿವಿಶೇಷಮುಪಸರ್ಪತಿ ತಾವದನುಯಾಜಗತೇನ ನಿಷೇಧೇನ ತನ್ನಿಷಿದ್ಧಮಿತಿ ಶೀಘ್ರಪ್ರವೃತ್ತೇಃ ಸಾಮಾನ್ಯಶಾಸ್ತ್ರಾದ್ವಿಶೇಷನಿಷೇಧೋ ಬಲವಾನಿತಿ । ಯತೋ ಭವತ್ವೇವಂವಿಧಿಷು ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇಭ್ಯೋ ದಧಿ ದೀಯತಾಂ ತಕ್ರಂ ಕೌಂಡಿನ್ಯಾಯೇತಿ । ತತ್ರ ತಕ್ರವಿಧಿರ್ನ ದಧಿವಿಧಿಮಪೇಕ್ಷತೇ ಪ್ರವರ್ತಿತುಮಿಹ ತು ಪ್ರಾಪ್ತಿಪೂರ್ವಕತ್ವಾತ್ಪ್ರತಿಷೇಧಸ್ಯ ಯೇಯಜಾಮಹಸ್ಯ ಚಾನ್ಯತೋಽಪ್ರಾಪ್ತೇಸ್ತನ್ನಿಷೇಧೇನ ನಿಷೇಧಪ್ರಾಪ್ತ್ಯೈ ತದ್ವಿಧಿರಪೇಕ್ಷಣೀಯಃ । ನಚ ಸಾಪೇಕ್ಷತಯಾ ನಿಷೇಧಾದ್ವಿಧಿರೇವ ಬಲೀಯಾನಿತ್ಯತುಲ್ಯಶಿಷ್ಟತಯಾ ನ ವಿಕಲ್ಪಃ ಕಿಂತು ನಿಷೇಧಸ್ಯೈವ ಬಾಧನಮಿತಿ ಸಾಂಪ್ರತಂ, ತಥಾ ಸತಿ ನಿಷೇಧಶಾಸ್ತ್ರಂ ಪ್ರಮತ್ತಗೀತಂ ಸ್ಯಾತ್ । ನಚ ತದ್ಯುಕ್ತಂ ತುಲ್ಯಂ ಹಿ ಸಾಂಪ್ರದಾಯಿಕಮ್ । ನಚ ನ ತೌ ಪಶೌ ಕರೋತೀತಿವದರ್ಥವಾದತಾ । ಅಸಮವೇತಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ಪಶೌ ಹಿ ನಾಜ್ಯಭಾಗೌ ಸ್ತ ಇತ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । ನ ಚಾತ್ರ ತಥಾ ಯೇಯಜಾಮಹಾಭಾವಃ, ಯಜತಿಷು ಯೇಯಜಾಮಹವಿಧಾನಾತ್ । ಅನುಯಾಜಾನಾಂ ಚ ತದ್ಭಾವಾತ್ । ನಚ ಪರ್ಯುದಾಸಸ್ತದಾನನುಯಾಜೇಷ್ವಿತಿ, ಕಾತ್ಯಾಯನಮತೇನ ನಿಯಮಪ್ರಸಕ್ತೇಃ । ತಸ್ಮಾದ್ವಿಹಿತಪ್ರತಿಷಿದ್ಧತಯಾ ವಿಕಲ್ಪ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ ಉಕ್ತಂ ಷೋಡಶಿಗ್ರಹಣಯೋರ್ವಿಕಲ್ಪ ಇತಿ । ನಹಿ ತತ್ರಾನ್ಯಾ ಗತಿರಸ್ತಿ । ತೇನಾಷ್ಟದೋಷದುಷ್ಟೋಽಪಿ ವಿಕಲ್ಪ ಆಸ್ಥೀಯತೇ ಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾನ್ಮಾ ಭೂತ್ಪ್ರಮತ್ತಗೀತತೇತಿ । ಇಹ ತು ಪರ್ಯುದಾಸೇನಾಪ್ಯುಪಪತ್ತೌ ಸಂಭವಂತ್ಯಾಮನ್ಯಾಯ್ಯಂ ವಿಕಲ್ಪಾಶ್ರಯಣಮಯುಕ್ತಮ್ । ಏವಂ ಹಿ ತದಾ ನಞಃ ಸಂಬಂಧೋಽನನುಯಾಜೇಷು ಯಜತಿಷ್ವನುಯಾಜವರ್ತಿತೇಷು ಯೇಯಜಾಮಹಃ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ । ಕಿಮತೋ ಯದ್ಯೇವಮ್ । ಏತದತೋ ಭವತಿ - ನಾನುಯಾಜೇಷ್ವಿತ್ಯೇತದ್ವಾಕ್ಯಮಪರಿಪೂರ್ಣಂ ಸಾಕಾಂಕ್ಷಂ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯೈಕದೇಶೇನ ಸಂಭಂತ್ಸ್ಯತೇ ಯದೇತದ್ಯೇಯಜಾಮಹಂಕರೋತೀತ್ಯೇತನ್ನಾನುಯಾಜೇಷು ಯಾವದುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾದನುಯಾಜವರ್ಜಿತೇಷ್ವಿತಿ ತಾವದುಕ್ತಂ ಭವತಿ ನಾನುಯಾಜೇಷ್ವಿತಿ । ತಥಾಚ ಯಜಿತಿವಿಶೇಷಣಾರ್ಥತ್ವಾದನನುಯಾಜವಿಧಿರೇವಾಯಮಿತಿ ಪ್ರತಿಷೇಧಾಭಾವಾನ್ನ ವಿಕಲ್ಪಃ । ನ ಚಾಭಿಯುಕ್ತತರಪಾಣಿನಿವಿರೋಧೇ ಕಾತ್ಯಾಯನಸ್ಯಾಸದ್ವಾದಿತ್ವಂ ನಿತ್ಯಸಮಾಸವಾದಿನಃ ಸಂಭವತಿ । ಸ ಹಿ ವಿಭಾಷಾಧಿಕಾರೇ ಸಮಾಸಂ ಶಾಸ್ತಿ । ತಸ್ಮಾದನುಯಾಜವರ್ಜಿತೇಷು ಯೇಯಜಾಮಹವಿಧಾನಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।
ವರ್ಣಕಾಂತರಮಾಹ –
ಅಥವೈತಾಸ್ವಿತಿ ।
ಯಥಾ ಹಿ ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತಯೋರಮೂರ್ತಯೋಃ ಕಲ್ಪನಂ ನಾಂಜಸಂ ಮೂರ್ತ್ಯನುವಿಧಾಯಿತ್ವಾತ್ಕಂಪಸ್ಯ । ತಥಾನ್ಯದೀಯಯೋರನ್ಯತ್ರ ಸಂಚಾರೋಽಪ್ಯನುಪಪನ್ನೋಽಮೂರ್ತತ್ವಾದೇವ । ತಸ್ಮಾದ್ಯತ್ರ ವಿಧೂನನಮಾತ್ರಂ ಶ್ರುತಂ ತತ್ರ ಕಂಪನೇನ ವರಂ ಸ್ವಕಾರ್ಯಾರಂಭಾಚ್ಚಾಲನಮಾತ್ರಮೇವ ಲಕ್ಷ್ಯತಾಂ ನ ತು ತತೋಽಪಗತ್ಯಾನ್ಯತ್ರ ಸಂಚಾರಃ ಕಲ್ಪನಾಗೌರವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸ್ವಕಾರ್ಯಾರಂಭಾಚ್ಚಾಲನಂ ವಿಧೂನನಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ - ಯತ್ರ ತಾವದುಪಾಯನಶ್ರುತಿಸ್ತತ್ರಾವಶ್ಯಂ ತ್ಯಾಗೋ ವಿಧೂನನಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಕ್ವಚಿದಪಿ ಚೇದ್ವಿಧೂನನಂ ತ್ಯಾಗೇ ವರ್ತತೇ ತಥಾ ಸತ್ಯನ್ಯತ್ರಾಪಿ ತತ್ರೈವ ವರ್ತಿತುಮರ್ಹತಿ । ಏವಂ ಹಿ ನ ವರ್ತೇತ ಯದಿ ವಿಧೂನನಮಿಹ ಮುಖ್ಯಂ ಲಭ್ಯೇತ । ನ ಚೈತದಸ್ತಿ । ತತ್ರಾಪಿ ಸ್ವಕಾರ್ಯಾಚ್ಚಾಲನಸ್ಯ ಲಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ । ನಚ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕಂ ಕಲ್ಪನಾಗೌರವಂ ಲೋಹಗಂಧಿತಾಮಾಚರತಿ । ಅಪಿಚಾನೇಕಾರ್ಥತ್ವಾದ್ಧಾತೂನಾಂ ತ್ಯಾಗೇಽಪಿ ವಿಧೂಯೇತಿ ಮುಖ್ಯಮೇವ ಭವಿಷ್ಯತಿ । ಪ್ರಾಚುರ್ಯೇಣ ತ್ಯಾಗೇಽಪಿ ಲೋಕೇ ಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾತ್ । ವಿನಿಗಮನಹೇತೋರಭಾವಾತ್ । ಗಣಕಾರಸ್ಯ ಚೋಪಲಕ್ಷಣತ್ವೇನಾಪ್ಯರ್ಥನಿರ್ದೇಶಸ್ಯ ತತ್ರ ದರ್ಶನಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಧಾನಾರ್ಥ ಏವಾತ್ರೇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ ॥ ೨೬ ॥
ಹಾನೌ ತೂಪಾಯನಶಬ್ದಶೇಷತ್ವಾತ್ ಕುಶಾಚ್ಛಂದಸ್ತುತ್ಯುಪಗಾನವತ್ತದುಕ್ತಮ್ ॥೨೬॥ ಯಥಾ ವಿದ್ಯಾಸನ್ನಿಧೌ ಶ್ರುತಸ್ಯಾಪಿ ಮಂತ್ರಾದೇರ್ವಿದ್ಯಾಯಾಮಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದನುಪಸಂಹಾರಃ , ಏವಂ ಹಾನಸನ್ನಿಧೌ ಶ್ರುತಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಾಯನಸ್ಯ ತದಂತರೇಣಾಪಿ ಹಾನಸಂಭವೇನ ಹಾನೋಪಪಾದನಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಭಾವಾದನುಪಸಂಹಾರ ಇತಿ ಪ್ರಾಪಯ್ಯ ಪ್ರತಿವಿಧೀಯತೇ । ಉಪಾಯನಮಿತ್ಯಸ್ಯ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮುಪಾದಾನಮಿತಿ । ಸಗುಣನಿರ್ಗುಣತ್ವೇನೇತಿ । ಕೌಷೀತಕಿಶಾಖಾಗತಪರ್ಯಂಕವಿದ್ಯಾ ಹಿ ಸಗುಣೇತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಸಗುಣವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಹಾನಸನ್ನಿಧಾವುಪಾಯನಂ ಶ್ರುತಮ್ ; ತಥಾಪಿ ನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯಾಸ್ಥಂ ಹಾನಂ ತದಾಕ್ಷಿಪತಿ , ತದಂತರೇಣ ತದನುಪಪತ್ತೇರಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ನನು ಯಥೇತಿ ।
ಕರ್ತೃಭೇದೋ ನಾನಾವಶ್ಯಕತ್ವೇ ಪ್ರಯೋಜಕಃ ; ಪರಕರ್ತೃಕಹಾನನಿಯತೇನ ಸ್ವಕರ್ತೃಕೋಪಾಯನೇನಾನೇಕಾಂತಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದುಕ್ತಂ ವಿದ್ಯಾಭೇದಾದನುಪಸಂಹಾರ ಇತಿ , ತತ್ರಾಹ –
ಕರ್ಮಾಂತರ ಇತಿ ।
ಅಶ್ವರೋಮಾದಿವದ್ವಿಧೂತಯೋರಿತಿ ಯೋಜನಾ ।
ಯದಪ್ಯುಕ್ತಂ ಹಾನೇ ಉಪಾಯನಂ ನಾವಶ್ಯಕಮಿತಿ , ತತ್ರಾಹ –
ನ ತಾವತ್ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತೇನೇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಮಶ್ವರೋಮದೃಷ್ಟಾಂತಾತ್ ಸುಕೃತಾದಿವಿಲಯಾಭಾವಃ , ಕಿಂ ತು ವಿಧೂಯ ಪ್ರಮುಚ್ಯೇತಿ ಶ್ರುತಿಭ್ಯಾಮಪೀತ್ಯಾಹ –
ನ ಚ ನಷ್ಟ ಇತಿ ।
ಶಬ್ದಸನ್ನಿಧಿಕೃತೋಽಪಿ ವಿಶೇಷ ಇತಿ । ಹಾನೋಪಾಯನಶಬ್ದಯೋಃ ಕೌಷೀತಕಿಶಾಖಾಯಾಂ ಸನ್ನಿಧಿರಸ್ತಿ ತತ್ಕೃತೋ ವಿಶೇಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದ್ಯಶ್ವರೋಮದೃಷ್ಟಾಂತಾದ್ವಿಧೂತಯೋಃ ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತಯೋಃ ಪರತ್ರಾವಸ್ಥಾನಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾದನ್ಯತ್ರ ಹಾನಸನ್ನಿಧೌ ಶ್ರುತಮುಪಾಯನಂ ಕೇವಲಹಾನಶ್ರವಣೇಽಪ್ಯಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಾದಾಯಾತೀತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತೇ , ಕಥಂ ತರ್ಹಿ ಭಾಷ್ಯಕಾರಃ ಸ್ತುತಿಪ್ರಕರ್ಷಲಾಭಾಯೇತಿ ಸ್ತುತಿಪ್ರಕರ್ಷಮುಪಾಯನೋಪಸಂಹಾರಕಲ್ಪಕಂ ಪ್ರಮಾಣಮಾಚಷ್ಟೇ ? ಅತ ಆಹ –
ಸ್ತುತಿಪ್ರಕರ್ಷಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಸ್ತುತಿರ್ಹಿ ವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಕಾರ್ಯಾ , ಸಾ ಚ ಕೇವಲಶ್ರುತಹಾನೇನಾಪ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ । ಏವಂ ಹಿ ಪ್ರಕರ್ಷೋಽಪೇಕ್ಷ್ಯೇತ ಯದ್ಯಪ್ರಕರ್ಷೇ ಸ್ತುತಿರ್ನ ಸ್ಯಾತ್ತಚ್ಚ ನಾಸ್ತಿ , ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಮಾಣಾಸಿದ್ಧಸ್ಯೋಪಾಯನೋಪಸಂಹಾರಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಭಾಷ್ಯೇ ಉಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭಾಷ್ಯೇ ಕೇನಾಪಿ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಪುರುಷಾಂತರೇ ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತಯೋರಸಂಕ್ರಾಂತಿರಂಗೀಕೃತೇತಿ ಭಾತಿ , ತಚ್ಚಾಯುಕ್ತಮ್ ; ಫಲದ್ವಾರೇಣ ಸಂಕ್ರಾಂತಿಸಂಭವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ವೈಶ್ವಾನರೀಯೇಷ್ಠ್ಯಧಿಕರಣಂ ದ್ವಿತೀಯಸೂತ್ರೇಽನುಕ್ರಾಂತಮ್ । ಭಾಷ್ಯೇ ಅತೀವಶಬ್ದಃ ಸುಕೃತಾದಿಸ್ವರೂಪಪರಃ । ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತ್ವಾಚ್ಚೇತಿ ಭಾಷ್ಯಸ್ಯ ಚಾನ್ಯತ್ರ ವಿದ್ಯಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತಫಲಸಂಚಾರರೂಪಮೋಕ್ಷಾಭಿಧಾನೇನ ವಿದ್ಯಾಸ್ತುತ್ಯತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಗುಣೋಪಸಂಹಾರವಿವಕ್ಷಾಯಾಮುಪಾಯನಾರ್ಥಶೈವಾನುವೃತ್ತಿಂ ಬ್ರೂಯಾದಿತಿ ಭಾಷ್ಯೇಽಪ್ಯುಪಾಯನಾರ್ಥಶಬ್ದೇನ ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತಸ್ವರೂಪೋಪಾಯನಂ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ಫಲತ ಉಪಾಯನಸ್ಯೋಕ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ –
ನ ಸ್ವರೂಪತ ಇತಿ ।
ಸಂಚಾರ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಮಿತೀತಿಶಬ್ದೋಽಧ್ಯಾಹರ್ತವ್ಯಃ ।
ಸ್ತುತಿಗುಣೇತಿ ।
ಸ್ತುತ್ಯುಪಯೋಗೀ ಗುಣಃ ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತಯೋಃ ಪರತ್ರ ಸಂಚಾರಃ , ತದುಪಸಂಹಾರೋ ವಿಚಾರಿತೋ ಯದ್ಯಪಿ ಸ ನೋಪಾಸ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕುಶಶಬ್ದೋ ಹಿ ನ ಸ್ತ್ರೀಲಿಂಗಃ ; ಅಸ್ತ್ರೀ ಕುಶಮಿತ್ಯಮರಸಿಂಹೇನಾನುಶಿಷ್ಟತ್ವಾದ್ , ಅತಸ್ತದವಿರೋಧೇನ ಸೂತ್ರೇಣ ಪದಂ ಛಿನತ್ತಿ –
ಆಚ್ಛಂದ ಇತಿ ।
ಆಡುಪಸರ್ಗಸ್ಯಾರ್ಥಮಾಹ –
ಆಚ್ಛಾದನಾದಿತಿ ।
ಅನುಷ್ಠಾತಾರಂ ಪಾಪಾದಾಚ್ಛಾದಯತೀತಿ ಆಚ್ಛಂದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಶ್ರೂಯತೇ ಹಿ ಛಾದಯಂತಿ ಹಿ ವಾ ಏನಂ ಛಂದಾಂಸಿ ಪಾಪತ್ಕರ್ಮಣ ಇತಿ । ಅತ್ರ ಸಮಿಧಃ ಕುಶಾ ಇತ್ಯುಚ್ಯಂತೇ । ಔದುಂಬರಾ ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಾತ್ಸಮಿದ್ವಾಚೀ ಕುಶಾಶಬ್ದೋಽನ್ಯ ಏವ ಸ್ತ್ರೀಲಿಂಗ ಇತಿ ಲಿಂಗಾನಭಿಜ್ಞಾನಾದ್ವಾಚಸ್ಪತಿಃ ಪದಂ ಚಿಚ್ಛೇದೇತಿ – ಕೇಚಿತ್ । ತದತಿಮಂದಮ್ ; ಅನೇಕಶಬ್ದತ್ವಸ್ಯಾನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾತ್ । ಕುಶಸಂಬಂಧಾತ್ ಸಮಿತ್ಸು ಕುಶಶಬ್ದಸ್ಯ ತು ಲಾಕ್ಷಣಿಕತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ , ಯಜ್ಞಸಂಬಂಧಾದಿವ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯೇ ಇಂದ್ರಶಬ್ದಸ್ಯ । ಯದಿ ತು ಕಸ್ಯಾಂಚಿಛ್ರುತಾವೌದುಂಬರ್ಯ ಇತಿ ಪ್ರಯೋಗಃ ಸ್ಯಾತ್ತರ್ಹಿ ಸ ಛಾಂದಸೋ ಭವೇದ್ಭಾಷ್ಯೇ ಚ ತಸ್ಯಾನುಕಾರಮಾತ್ರಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ - ಪದವಾಕ್ಯಪ್ರಮಾಣಾಬ್ಧೇಃ ಪರಂ ಪಾರಮುಪೇಯುಷಃ । ವಾಚಸ್ಪತೇರಿಯತ್ಯರ್ಥೇಽಪ್ಯಬೋಧ ಇತಿ ಸಾಹಸಮ್ ॥೧॥
ವಿಕಲ್ಪಪರಿಹಾರಾರ್ಥಂ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಪರ್ಯುದಾಸಾರ್ಥತ್ವಮಾಹ –
ತದೇತದಿತಿ ।
ಅಷ್ಟದೋಷಾ ವಿಕಲ್ಪಸ್ಯ , ತದಭಾವೋ ನಾಡೀಷು ಇತ್ಯತ್ರ ದರ್ಶಿತಾಃ ।
ಪರ್ಯುದಾಸಾಧಿಕರಣವಿಷಯಮಾಹ –
ಏವಮಿತಿ ।
‘‘ಆಶ್ರಾವಯೇತಿ ಚತುರಕ್ಷರಮ್ ಅಸ್ತು ಶ್ರೌಷಡಿತಿ ಚತುರಕ್ಷರಂ ಯಜೇತಿ ದ್ವ್ಯಾಕ್ಷರಂ ಯೇಯಜಾಮಹೇ ಇತಿ ಪಂಚಾಕ್ಷರಂ ದ್ವ್ಯಕ್ಷರೋ ವಷಟ್ಕಾರ ಏಷ ವೈ’’ ಇತಿ ಸಪ್ತದಶಾಕ್ಷರೋ ಮಂತ್ರಗಣಃ ಪ್ರಜಾಪತಿತ್ವೇನ ಸ್ತೂಯತೇ ; ಪ್ರಜಾಪತೇರಪಿ ಸಪ್ತದಶಕಲಿಂಗಶರೀರಸಮಷ್ಟಿರೂಪತ್ವಾತ್ । ಯಜ್ಞೇ ಯಜ್ಞೇಽನ್ವಾಯತ್ತೋಽನುಗತ ಇತ್ಯನಾರಭ್ಯವಾದೇನ ವಾಕ್ಯೇನ ಸರ್ವಯಜ್ಞೇಷು ಮಂತ್ರಗಣೋ ವಿನಿಯುಕ್ತಃ । ತತ್ರ ಯದಿ ನಾನುಯಾಜೇಷ್ವಿತ್ಯಯಂ ಪ್ರತಿಷೇಧಃ ತರ್ಹಿ ವಿಧಿಪ್ರತಿಷೇಧಸನ್ನಿಪಾತಾದ್ವಿಕಲ್ಪಃ ಸ್ಯಾತ್ ।
ಅಥ ಪರ್ಯುದಾಸಃ ತತೋ ವಿಧೇರೇವ ವಾಕ್ಯಶೇಷಃ ಸನ್ನನುಯಾಜಾತಿರಿಕ್ತಯಾಗೇಷು ಯೇಯಜಾಮಹವಿಧಿಪರಃ ಸ್ಯಾತ್ , ತದರ್ಥಂ ಸಂಶಯಮಾಹ –
ತತ್ರೇತಿ ।
ನನು ಪ್ರತಿಷೇಧೇಽಪಿ ಕಥಂ ವಿಕಲ್ಪಪ್ರಾಪ್ತಿಃ ? ಪ್ರತಿಷೇಧೇಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷೇಧ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಬಲತ್ವಾದ್ ಭುಜಂಗಾಯಾಂಗುಲಿರ್ನ ದೇಯೇತಿವದಿತಿ ಶಂಕಾಂ ನಿರಾಕುರ್ವನ್ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ –
ಮಾ ಭೂದಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅರ್ಥಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ಭ್ರಮಗೃಹೀತವಿಷಯಸೌಂದರ್ಯಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯೇಣ ನಿಷೇಧೇನ ವಿಕಲ್ಪೋ ಮಾ ಭೂತ್ ।
ಅತ್ರ ಕಾರಣಮಾಹ –
ದೃಷ್ಟಂ ಹೀತಿ ।
ತಾತ್ಕಾಲಿಕಶ್ರೇಯಃಸಾಧನತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಬೋಧಿತಂ , ಪ್ರತಿಷೇಧೇನ ತು ಕಾಲಾಂತರೀಯದುರಿತಹೇತುತ್ವಂ ಜ್ಞಾಪ್ಯತ ಇತಿ ವಿಷಯಭೇದೇನ ತುಲ್ಯಾರ್ಥೋಪನಿಪಾತಾಭಾವಾನ್ನ ವಿಕಲ್ಪ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ಕಥಂ ಬಾಧ್ಯಬಾಧಕಭಾವಸ್ತತ್ರಾಹ –
ಆಯತ್ಯಾಂ ಭವಿಷ್ಯತ್ಕಾಲೇ ದುಃಖತೋ ಬಿಭ್ಯತಮಿತಿ ।
ಯದಿದಾನೀಂ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ ಸುಖಂ ದೃಶ್ಯತೇ ತತ್ತುಲ್ಯಮೇವ ಚೇದ್ದುಃಖಂ ಕಾಲಾಂತರೇ ಭವೇತ್ , ತರ್ಹಿ ವ್ಯರ್ಥೋಽಯಂ ಪ್ರತಿಷೇಧಃ ; ಪ್ರವೃತ್ತೇರ್ದುಃಖಕರತ್ವವನ್ನಿವೃತ್ತೇರಪಿ ಸುಖವಿಗಮೇ ಹೇತುತ್ವಾತ್ । ತತಶ್ಚ ದೃಷ್ಟಾತ್ಸುಖಾದಧಿಕಂ ದುಃಖಮಸ್ತೀತಿ ಪ್ರತಿಷೇಧೇನ ಗಮಿತೇ ಸತ್ಯಾಸ್ತಿಕಾನಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತೇರುಪರಮಾತ್ ಪ್ರತಿಷೇಧಸ್ಯ ಫಲತೋ ಬಾಧಕತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಕಥಂ ಷೋಡಶಿಗ್ರಹಣಾಗ್ರಹಣಯೋರ್ವಿಕಲ್ಪಃ ? ಅಕರಣೇಽಪಿ ಕ್ರತೂಪಕಾರಸಿದ್ಧೌ ಕರಣವೈಯರ್ಥ್ಯಾದತ ಆಹ –
ತತ್ರ ಹೀತಿ ।
ಉಪಕಾರಭೂಮಾರ್ಥಿನೋಽನುಷ್ಠಾನಮುಪಕಾರಮಾತ್ರಾರ್ಥಿನೋಽನನುಷ್ಠಾನಮಿತಿ ವಿಕಲ್ಪ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಾಸ್ತ್ರೀಯವಿಧಿನಿಷೇಧಯೋಸ್ತುಲ್ಯಬಲತ್ವಮಿತ್ಯತ್ರ ಜೈಮಿನೀಯಂ ಸುತ್ರಮುದಾಹರತಿ –
ತಥಾಽಽಹೇತಿ ।
ತುಲ್ಯಹೇತುತ್ವಾದಿತಿ ಪ್ರತಿಷೇಧ್ಯಪ್ರಾಪ್ತೇಃ ಪ್ರತಿಷೇಧಸ್ಯ ಚ ತುಲ್ಯಪ್ರಮಾಣಕತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತದೇವ ದರ್ಶಯತಿ – ಉಭಯಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿತತ್ಪ್ರತಿಷೇಧರೂಪಂ ಶಬ್ದಲಕ್ಷಣಂ ಶಬ್ದಪ್ರಮಾಣಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶಾಸ್ತ್ರೀಯತ್ವೇಽಪಿ ವಿಧಿನಿಷೇಧಯೋಃ ಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷವಿಷಯತ್ವೇನಾತುಲ್ಯಬಲವತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ನ ಚ ವಾಚ್ಯಮಿತಿ ।
ಯಜತಿಷು ಯಾಗೇಷು ಯೇಯಜಾಮಹಕರಣಂ ಯಾಗಸಾಮಾನ್ಯಂ ಯಾವದ್ವಿಷಯೀಕರೋತಿ ತಾವನ್ನಿಷೇಧೋಽನುಯಾಜೇ ಯಾಗವಿಶೇಷ ಏವ ಯೇಯಜಾಮಹಾನುಷ್ಠಾನಂ ನಿಷೇಧತಿ ।
ನಿಷಿದ್ಧೇ ಚ ವಿಧೇಃ ಸಾಮಾನ್ಯದ್ವಾರಾ ವಿಶೇಷಸಂಕ್ರಾಂತಿರ್ನಿರುಧ್ಯತೇ ಇತಿ ನ ಚ ವಾಚ್ಯಮ್ ; ಕುತಃ ? ಅತ ಆಹ –
ಯತ ಇತಿ ।
ವಿಧ್ಯೋರ್ಹಿ ಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷವಿಷಯಯೋರ್ವಿಧಿರ್ಬಲವಾನ್ ; ಪರಸ್ಪರಂ ನಿರಪೇಕ್ಷತ್ವಾದ್ , ನಿಷೇಧಸ್ತು ವಿಧಿಪ್ರಾಪ್ತಂ ನಿಷೇಧದ್ ವಿಶೇಷವಿಷಯೋಽಪಿ ನ ವಿಧೇರಧಿಕಬಲಃ ; ಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇನ ವಿಧ್ಯುಪಜೀವಿತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತರ್ಹಿ ವಿಧಿರೇವ ನಿಷೇಧೇನೋಪಜೀವ್ಯತ್ವಾತ್ಪ್ರಬಲಃ ಸ್ಯಾತ್ , ತಥಾ ಚ ಕಥಂ ವಿಕಲ್ಪಾವಕಾಶಸ್ತತ್ರಾಹ –
ನ ಚ ಸಾಪೇಕ್ಷತಯೇತಿ ।
ಅನನ್ಯಗತಿಕತ್ವಾನ್ನಿಷೇಧಸ್ಯ ವಿಧಿನಾ ತುಲ್ಯಬಲತ್ವಂ ಕಲ್ಪ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ನಾನನ್ಯಗತಿತ್ವಮರ್ಥವಾದತ್ವೇನ ಗತಿಸಂಭವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ನ ಚ ನ ತಾವಿತಿ ।
ತಾವಾಜ್ಯಭಾಗೌ ಪಶೌ ನ ಕರೋತಿ ಇತಿ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಯೋಃ ಶ್ರೂಯತೇ । ತಥಾ ಕ್ವಚಿತ್ಪಶುಪ್ರಕರಣೇಽಪಿ । ಪಶುಪ್ರಕರಣಸ್ಥಂ ತು ವಾಕ್ಯಮತಿದೇಶವಾಕ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ಶೇಷತ್ವೇನ ಪರ್ಯುದಾಸಃ ಯತ್ಪ್ರಕೃತಿವತ್ಪಶೌ ಕರ್ತವ್ಯಂ ತದಾಜ್ಯಭಾಗವರ್ಜಮಿತಿ । ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಪ್ರಕರಣಗತಂ ತು ವಾಕ್ಯಂ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಗತದ್ವಾದಶೋಪಸತ್ತಾವಾಕ್ಯವತ್ ಪಶುಗತಾಜ್ಯಭಾಗಾಭಾವಾನುವಾದದ್ವಾರೇಣಾರ್ಥವಾದಃ । ಪಶಾವಪ್ಯಾಜ್ಯಭಾಗೌ ನ ಕ್ರಿಯೇತೇ । ತೌ ಪುನರ್ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಯೋಃ ಕ್ರಿಯೇತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಶಸ್ತೌ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾವಿತಿ । ನೈವಮಿಹಾರ್ಥವಾದಃ ।
ಹೇತುಮಾಹ –
ಅಸಮವೇತೇತಿ ।
ಉದಾಹರಣೇ ತು ಸಮವೇತಾರ್ಥತ್ವೇನ ವೈಷಮ್ಯಮಾಹ –
ಪಶೌ ಹೀತಿ ।
ಉಪಪದ್ಯತೇಽರ್ಥವಾದತೇತ್ಯನುಷಂಗಃ ।
ಅಸಮವೇತಾರ್ಥತ್ವಾದಿತ್ಯೇತದ್ವಿವೃಣೋತಿ –
ನ ಚಾತ್ರೇತಿ ।
ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ಪರ್ಯುದಾಸತ್ವಂ ಗತಿರ್ನೇತ್ಯಾಹ –
ನ ಚ ಪರ್ಯುದಾಸ ಇತಿ ।
ನಾನುಯಾಜೇಷ್ವಿತ್ಯಯಂ ಯದಿ ಪರ್ಯುದಾಸಃ ಸ್ಯಾತ್ತದಾ ಸುಬಂತೇನ ನಞೋ ಯೋಗಾತ್ಸಮಾಸಃ ಸ್ಯಾತ್ಕಾತ್ಯಾಯನೇನ ಸಮಾಸನಿಯಮಸ್ಯ ಸ್ಮೃತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಹಿ ತತ್ರಾನ್ಯೇತಿ ।
ವಿಧಿನಿಷೇಧಯೋರುಭಯೋರಪಿ ವಿಶೇಷನಿಷ್ಠತ್ವಾನ್ನ ಪರ್ಯುದಾಸಸಂಭವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಪರ್ಯುದಾಸೇಽಪಿ ಕಿಮಿತಿ ನ ವಿಕಲ್ಪಃ ಸ್ಯಾತ್ ? ಅನುಯಾಜವರ್ಜಿತೇಷ್ವಿತ್ಯುಕ್ತೇ ಯೇಯಜಾಮಹಸ್ಯಾನುಯಾಜವಿಚ್ಛೇದಪ್ರತೀತೇಃ ಸಾಮಾನ್ಯವಿಧಿನಾ ಚ ಸಂಬಂಧಪ್ರತೀತೇರಿತಿ ಶಂಕತೇ –
ಕಿಮತ ಇತಿ ।
ಪರಿಹರತಿ –
ಏತದಿತಿ ।
ಅನುಯಾಜವ್ಯತಿರಿಕ್ತೇಷ್ವಿತ್ಯುಕ್ತೇ ಕೇ ತ ಇತಿ ನ ಜ್ಞಾಯಂತೇ ತತೋಽಪರ್ಯವಸಿತಂ ವಾಕ್ಯಂ ಯೇಽನುಯಾಜಾದನ್ಯೇ ತೇ ಯಾಗಾ ಇತಿ ಪರ್ಯವಸಾತುಂ ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯಮಪೇಕ್ಷತೇ , ನ ಪೃಥಕ್ ಪರ್ಯವಸ್ಯತೀತಿ ನ ವಿಕಲ್ಪ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವನುಯಾಜವರ್ಜಿತೇಷ್ವಿತ್ಯುಕ್ತೇ ವರ್ಜನಾಭಿಧಾನಾನ್ನಿಷೇಧತ್ವಮಿತಿ , ನೇತ್ಯಾಹ –
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಪೂರ್ವವಾಕ್ಯೇ ಯೇಯಜಾಮಹಂ ಪ್ರತಿ ಶೇಷತ್ವೇನ ಬೋಧಿತಾನಾಂ ಯಾಗಾನಾಮನನುಯಾಜತ್ವಂ ವಿಶೇಷಣಮಜ್ಞಾತಮನೇನ ಜ್ಞಾಪ್ಯತ ಇತಿ ವಿಧಿಶೇಷತ್ವಾನ್ನ ಪ್ರತಿಷೇಧತೇತ್ಯರ್ಥಃ ॥
ಅಮೃರ್ತಯೋಃ ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತಯೋಶ್ಚಾಲನಾಽನುಪಪತ್ತೇಃ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾಸಂಭವಮಾಶಂಕ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತೇಽಪಿ ಸಾಮ್ಯಮಾಹ –
ಯಥಾ ಹೀತಿ ।
ನನೂಪಾಯನಂ ಚ ವಿಧೂನನಂ ಚ ಯತ್ರ ಕೌಷೀತಕ್ಯಾದೌ ಶ್ರೂಯತೇ , ತತ್ರೋಪಾಯನಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಹಾನಮನ್ಯತ್ರ ಸಂಚಾರ ಇತಿ ವಕ್ತವ್ಯಂ , ತದ್ವದನ್ಯತ್ರಾಪ್ಯಸ್ತು , ತತ್ರಾಹ –
ಯತ್ರ ವಿಧೂನನಮಾತ್ರಮಿತಿ ।
ನನು ವಿಧೂನನಶಬ್ದಸ್ಯ ಲಾಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾವಿಶೇಷೇ ಕಿಮಿತಿ ಫಲಾರಂಭಾಚ್ಚಾಲನಮೇವ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ ? ನ ಪುನರನ್ಯತ್ರ ಸಂಚಾರ ಇತಿ , ತತ್ರಾಹ –
ಕಲ್ಪನಾಗೌರವೇತಿ ।
ಅಮೂರ್ತಯೋಃ ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತಯೋಃ ಸ್ವಾಶ್ರಯಾದಪಸರಣಮನ್ಯತ್ರ ಚಾವಸ್ಥಾನಮಿತಿ ವಿರುದ್ಧಾರ್ಥದ್ವಯಲಕ್ಷಣಾತ್ ಸ್ವಾಶ್ರಯಸ್ಥಯೋರೇವ ತಯೋಃ ಫಲಾತ್ ಪ್ರಧಾವನಂ ಲಘುತ್ವಾಲ್ಲಕ್ಷಣೀಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪಾಯನಸನ್ನಿಧೌ ಶ್ರುತೌ ವಿಧೂನನಶಬ್ದಸ್ತಾವತ್ತ್ಯಾಗಂ ಲಕ್ಷಯತಿ , ತತೋಽನ್ಯತ್ರಾಪಿ ಕೇವಲವಿಧೂನನಶಬ್ದಶ್ರುತೌ ಪ್ರವೃತ್ತತ್ವಾತ್ ಸೈವ ಲಕ್ಷಣಾ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥಾ ಭವತೀತಿ ನ ಸ್ವಫಲಾಚ್ಚಾಲನಲಕ್ಷಣಾ , ತಸ್ಯಾ ನಿವೃತ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ಯತ್ರ ತಾವದಿತಿ ।
ನನು ಕ್ವಚಿದ್ಯೇನ ಶಬ್ದೇನ ಯೋಽರ್ಥೋ ಲಕ್ಷಿತಃ ಸ ಏವ ತಸ್ಯಾನ್ಯತ್ರಾಪ್ಯರ್ಥ ಇತಿ ನ ನಿಯತಂ , ನ ಹ್ಯಗ್ನಿರಧೀತ ಇತ್ಯತ್ರ ಮಾಣವಕೋ ಲಕ್ಷಿತ ಇತ್ಯಗ್ನಿರ್ಜ್ವಲತೀತ್ಯತ್ರಾಪಿ ತದರ್ಥತಾ , ಅತ ಆಹ –
ಏವಂ ಹೀತಿ ।
ಯದಿ ಕೇವಲವಿಧೂನನಶಬ್ದಶ್ರವಣೇ ಚಾಲನಮರ್ಥೋ ಲಭ್ಯೇತ , ತರ್ಹಿ ಪ್ರಯೋಗಾಂತರೇ ಪ್ರಾಪ್ತೋ ಲಾಕ್ಷಣಿಕಾರ್ಥೋ ನ ಪರಿಗೃಹ್ಯೇತ , ನ ತ್ವೇತದಸ್ತೀತಿ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ಯಾಗ ಏವ ಲಕ್ಷ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷೇ ಕಲ್ಪನಾಗೌರವಮುಕ್ತಮತ ಆಹ –
ನ ಚ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕಮಿತಿ ।
ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ ಲಕ್ಷ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಗಾಂತರೇಽಪಿ ಬುದ್ಧೌ ಸನ್ನಿಧಾನಂ ಪ್ರಮಾಣಂ , ತತ ಆಯಾತಂ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕಮ್ ।
ನನು ಚಾಲನೇ ಮುಖ್ಯೋ ವಿಧೂನನಶಬ್ದಸ್ತ್ಯಾಗೇ ತು ಗೌಣ ಇತಿ , ನೇತ್ಯಾಹ –
ಪ್ರಾಚುರ್ಯೇಣೇತಿ ।
ಅವಧೂತ ಇತ್ಯಾದೌ ತ್ಯಾಗೇ ಧುನೋತೇಃ ಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಶ್ವೋ ಯಥಾ ಜೀರ್ಣಾನಿ ರೋಮಾಣಿ ವಿಧುನುತೇ ತ್ಯಜತ್ಯೇವಂ ಪಾಪಂ ವಿಧೂಯ ಯಥಾ ಚಂದ್ರೋ ರಾಹೋರ್ಮುಖಾತ್ಪ್ರಮುಚ್ಯ ಭಾಸ್ವರೋ ಭವತಿ ; ಏವಂ ಧೂತ್ವಾ ಶರೀರಂ ಸ್ವಚ್ಛೋ ಭೂತ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಮಭಿಸಂಭವಾಮಿ ಪ್ರಾಪ್ನೋಮೀತ್ಯನ್ವಯಃ । ಕೃತಃ ಸಿದ್ಧಃ ನ ಪುನರಪೂರ್ವಪುಣ್ಯೋಪಚಯೇನ ಸಾಧ್ಯ ಆತ್ಮಾ ಯಸ್ಯ ಸ ಕೃತಾತ್ಮಾ ಕೃತಕೃತ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಲೋಕೋ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಃ ॥೨೬॥