ಸಾಂಪರಾಯೇ ತರ್ತವ್ಯಾಭಾವಾತ್ತಥಾ ಹ್ಯನ್ಯೇ ।
ನನು ಪಾಠಕ್ರಮಾದರ್ಧಪಥೇ ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತತರಣೇ ಪ್ರತೀಯೇತೇ । ವಿದ್ಯಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಾಚ್ಚ ಪ್ರಾಗೇವಾವಗಮ್ಯೇತೇ । ತಥಾ ಶಾಠ್ಯಾಯನಿನಾಂ ತಾಂಡಿನಾಂ ಚ ಶ್ರುತೇಃ । ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥೌ ಚ ಪಾಠಕ್ರಮಾದ್ಬಲೀಯಾಂಸೌ, “ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಜುಹೋತಿ ಯವಾಗೂಂ ಪಚತಿ” ಇತ್ಯತ್ರ ಯಥಾ । ತಸ್ಮಾತ್ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾಭಾವಾದನಾರಭ್ಯಮೇತತ್ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ । ನೈತತ್ಪಾಠಕ್ರಮಮಾತ್ರಮಪಿ ತು ಶ್ರುತಿಸ್ತತ್ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತೇ ವಿಧೂನುತ ಇತಿ । ತದಿತಿ ಹಿ ಸರ್ವನಾಮ ತಸ್ಮಾದರ್ಥೇ ಸನ್ನಿಹಿತಪರಾಮರ್ಶಕಂ ತಸ್ಯ ಹೇತುಭಾವಮಾಹ । ಸನ್ನಿಹಿತಂ ಚ ಯದನಂತರಂ ಶ್ರುತಮ್ । ತಚ್ಚಾರ್ಧಪಥವರ್ತಿ ವಿರಜಾನದೀಮನೋಽಭಿಗಮನಮಿತ್ಯರ್ಧಪಥ ಏವ ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತತ್ಯಾಗಃ । ನಚ ಶ್ರುತ್ಯಂತರವಿರೋಧಃ । ಅರ್ಧಪಥೇಽಪಿ ಪಾಪವಿಧೂನನೇ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಸಂಭವಾತ್ಪ್ರಾಕ್ಕಾಲತೋಪಪತ್ತೇಃ । ಏವಂ ಶಾಠ್ಯಾಯನಿನಾಮಪ್ಯವಿರೋಧಃ । ನಹಿ ತತ್ರ ಜೀವನ್ನಿತಿ ವಾ ಜೀವತ ಇತಿ ವಾ ಶ್ರುತಮ್ । ತಥಾ ಚಾರ್ಧಪಥ ಏವ ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತವಿಮೋಕಃ । ಏವಂಚ ನ ಪರ್ಯಂಕವಿದ್ಯಾತಸ್ತತ್ಪ್ರಕ್ಷಯ ಇತಿ ಪೂರ್ವಃ ಪಕ್ಷಃ । ರಾದ್ಧಾಂತಸ್ತು ವಿದ್ಯಾಸಾಮರ್ಥ್ಯವಿಧೂತಕಲ್ಮಷಸ್ಯ ಜ್ಞಾನವತ ಉತ್ತರೇಣ ಪಥಾ ಗಚ್ಛತೋ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ನ ಚಾಪ್ರಕ್ಷೀಣಕಲ್ಮಷಸ್ಯೋತ್ತರಮಾರ್ಗಗಮನಂ ಸಂಭವತಿ । ಯಥಾ ಯವಾಗೂಪಾಕಾತ್ಪ್ರಾಗ್ನಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಮ್ । ಯಮನಿಯಮಾದ್ಯನುಷ್ಠಾನಸಹಿತಾಯಾ ವಿದ್ಯಾಯಾ ಉತ್ತರೇಣ ಮಾರ್ಗೇಣ ಪರ್ಯಂಕಸ್ಥಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ । ಅಪ್ರಕ್ಷೀಣಪಾಪ್ಮನಶ್ಚ ತದನುಪಪತ್ತೇಃ । ವಿದ್ಯೈವ ತಾದೃಶೀ ಕಲ್ಮಷಂ ಕ್ಷಪಯತಿ ಕ್ಷಪಿತಕಲ್ಮಷಂ ಚೋತ್ತರಮಾರ್ಗಂ ಪ್ರಾಪಯತೀತಿ ಕಥಮರ್ಧಪಥೇ ಕಲ್ಮಷಕ್ಷಯಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಪಾಠಕ್ರಮಬಾಧೇನಾರ್ಥಕ್ರಮೋಽನುಸರ್ತವ್ಯಃ । ನನು ನ ಪಾಠಕ್ರಮಮಾತ್ರಮತ್ರ, ತದಿತಿ ಸರ್ವನಾಮಶ್ರುತ್ಯಾ ಸಂನಿಹಿತಪರಾಮರ್ಶಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತದಯುಕ್ತಂ, ಬುದ್ಧಿಸಂನಿಧಾನಮಾತ್ರಮತ್ರೋಪಯುಜ್ಯತೇ ನಾನ್ಯತ್ , ತಚ್ಚಾನಂತರಸ್ಯೇವ ವಿದ್ಯಾಪ್ರಕರಣಾದ್ವಿದ್ಯಾಯಾ ಅಪೀತಿ ಸಮಾನಾ ಶ್ರುತಿರುಭಯತ್ರಾಪೀತಿ । ಅರ್ಥಪಾಠೌ ಪರಿಶಿಷ್ಯೇತೇ ತತ್ರ ಚಾರ್ಥೋ ಬಲೀಯಾನಿತಿ । ನಚ ತಾಂಡ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯವಿರೋಧಃ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ । ಅಶ್ವ ಇವ ರೋಮಾಣಿ ವಿಧೂಯೇತಿ ಹಿ ಸ್ವತಂತ್ರಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಾರಂ ಬ್ರೂತೇ, ನಚ ಪರೇತಸ್ಯಾಸ್ತಿ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮ್ , ತಸ್ಮಾತ್ತದ್ವಿರೋಧಃ ॥ ೨೭ ॥
ಛಂದತ ಉಭಯಾವಿರೋಧಾತ್ ।
ಕೇಭ್ಯಶ್ಚಿತ್ಪದೇಭ್ಯ ಇದಂ ಸೂತ್ರಮ್ । ನನು ಯಥಾ ಪರೇತಸ್ಯೋತ್ತರೇಣ ಪಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ಭವತೀತಿ ವಿದ್ಯಾಫಲಮೇವಂ ತಸ್ಯೈವಾರ್ಧಪಥೇ ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತಹಾನಿರಪಿ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ಶಂಕಾಪದಾನಿ ತೇಭ್ಯ ಉತ್ತರಮಿದಂ ಸೂತ್ರಮ್ ।
ತದ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಯದಿ ಚ ದೇಹಾದಪಸೃಪ್ತಸ್ಯೇತಿ ।
ವಿದ್ಯಾಫಲಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ನಾಪರೇತಸ್ಯ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ ಶಂಕಾಪದೇಭ್ಯಃ । ಯಥಾಹುಃ - ನಾಜನಿತ್ವಾ ತತ್ರ ಗಚ್ಛಂತೀತಿ । ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತಪ್ರಕ್ಷಯಸ್ತು ಸತ್ಯಪಿ ನರಶರೀರೇ ಸಂಭವತೀತಿ ಸಮರ್ಥಸ್ಯ ಹೇತೋರ್ಯಮನಿಯಮಾದಿಸಹಿತಾಯಾ ವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಕಾರ್ಯಕ್ಷಯಾಯೋಗಾದ್ಯುಕ್ತೋ ಜೀವತ ಏವ ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತಕ್ಷಯ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಛಂದತಃ ಸ್ವಚ್ಛಂದತಃ ಸ್ವೇಚ್ಛಯೇತಿ ಯಾವತ್ । ಸ್ವೇಚ್ಛಯಾನುಷ್ಠಾನಂ ಯಮನಿಯಮಾದಿಸಹಿತಾಯಾ ವಿದ್ಯಾಯಾಃ । ತಸ್ಯ ಜೀವತಃ ಪುರುಷಸ್ಯ ಸ್ಯಾನ್ನ ಮೃತಸ್ಯ । ತತ್ಪೂರ್ವಕಂ ಚ ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತಹಾನಂ ಸ್ಯಾಜ್ಜೀವತ ಏವ । ಸಮರ್ಥಸ್ಯ ಕ್ಷೇಪಾಯೋಗಾತ್ । ಏವಂ ಕಾರಣಾನಂತರಂ ಕಾರ್ಯೋತ್ಪಾದೇ ಸತಿ ನಿಮಿತ್ತನೈಮಿತ್ತಕಯೋಸ್ತದ್ಭಾವಸ್ಯೋಪಪತ್ತಿಸ್ತಾಂಡಿಶಾಠ್ಯಾಯನಿಶ್ರುತ್ಯೋಶ್ಚ ಸಂಗತಿರಿತರಥಾ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾಭಾವೇನಾಸಂಗತಿರುಕ್ತಾ ಸ್ಯಾತ್ । ತದನೇನೋಭಯಾವಿರೋಧೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ । ಯೇ ತು ಪರಸ್ಯ ವಿದುಷಃ ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತೇ ಕಥಂ ಪರತ್ರ ಸಂಕ್ರಾಮತ ಇತಿ ಶಂಕೋತ್ತರತಯಾ ಸೂತ್ರಂ ವ್ಯಾಚಖ್ಯುಃ । ಛಂದತಃ ಸಂಕಲ್ಪತ ಇತಿ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯೋರವಿರೋಧಾದೇವ । ನ ತ್ವತ್ರಾಗಮಗಮ್ಯೇಽರ್ಥೇ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಯುಕ್ತಿರ್ನಿವೇಶನೀಯೇತಿ । ತೇಷಾಮಧಿಕರಣಶರೀರಾನುಪ್ರವೇಶೇ ಸಂಭವತ್ಯರ್ಥಾಂತರೋಪವರ್ಣನಮಸಂಗತಮೇವೇತಿ ॥ ೨೮ ॥
ಸಾಂಪರಾಯೇ ತರ್ತವ್ಯಾಭಾವಾತ್ತಥಾ ಹ್ಯನ್ಯೇ ॥೨೭॥ ಸಿದ್ಧಂ ಕೃತ್ವಾ ವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಕರ್ಮಕ್ಷಯಹೇತುತ್ವಂ ಹಾನಸನ್ನಿಧಾವುಪಾಯನೋಪಸಂಹಾರ ಉಕ್ತಃ , ಇದಾನೀಂ ತದೇವಾಸಿದ್ಧಂ ಮಾರ್ಗಮಧ್ಯೇ ಶ್ರೂಯಮಾಣಸ್ಯ ಕರ್ಮಕ್ಷಯಸ್ಯ ವಿದ್ಯಾಹೇತುಕತ್ವಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯತೇ । ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಜುಹೋತೀತ್ಯತ್ರ ಪಾಠಾದರ್ಥೋ ಬಲೀಯಾನತ ಏವ ಶ್ರುತಿರತಿಬಲೀಯಸೀ ಅರ್ಥಾದಪಿ ತಸ್ಯಾಃ ಪ್ರಬಲತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಾಂಡಿನಾಂ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಂ ಪರಿಹರತಿ –
ಅರ್ಧಪಥೇಽಪೀತಿ ।
ವಿಧೂಯ ಪಾಪಮಿತಿ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತೇಃ ಪ್ರಾಕ್ಕಾಲತೋಚ್ಯತೇ , ಸಾ ಚಾರ್ಧಪಥೇ ವಿಧೂನನೇಽಪ್ಯುಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ಶಾಟ್ಯಾನಿನಾಮಿತಿ ।
ಅರ್ಧಪಥ ಏವೋಪಾಯನಸಂಭವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಜೀವತ ಏವ ವಿಧೂನನೋಪಾಯನೇ , ನ ; ಏವಂ ಶ್ರುತ್ಯಭಾವಾದಿತ್ಯಾಹ –
ನ ಹಿ ತತ್ರೇತಿ ।
ಸರ್ವನಾಮಶ್ರುತೇರನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಮಭಿಧಾಸ್ಯನ್ಪಾಠಕ್ರಮಭಂಜಕಮರ್ಥಕ್ರಮಂ ತಾವದಾಹ –
ವಿದ್ಯಾಸಾಮರ್ಥ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯವಾಗೂಪಾಕಸ್ಯಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾತ್ಪೂರ್ವಕಾಲತ್ವೇ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಹೋಮಸ್ಯ ದ್ರವ್ಯಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇನಾವಗತಮ್ ।
ವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಪಾಪಕ್ಷಯಹೇತುತ್ವೇ ಕಿಂ ಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯತ ಆಹ –
ಯಮನಿಯಮಾದೀತಿ ।
ಶ್ರವಣಾತ್ ಕೌಷೀತಕಿಶಾಖಾಯಾಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ಯಮಾದ್ಯಂಗಸಹಿತಾಯಾ ವಿದ್ಯಾಯಾ ಉತ್ತರಮಾರ್ಗದ್ವಾರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿಹೇತುತ್ವಮಸ್ತು , ತಾವತಾ ಕಥಂ ಪಾಪಕ್ಷಯಹೇತುತ್ವಮತ ಆಹ –
ಅಪ್ರಕ್ಷೀಣೇತಿ ।
ತದನುಪಪತ್ತೇಃ । ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಮಾರ್ಗಪ್ರಾಪ್ತ್ಯನುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಾದೃಶೀತಿ ।
ಯಮಾದಿಸಹಿತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಥಮೇಕಸ್ಯಾ ವಿದ್ಯಾಯಾ ಉಭಯಾರ್ಥತ್ವಮತ ಆಹ –
ಕ್ಷಪಿತೇತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಪ್ರಾಪಣಾರ್ಥಮೇವ ಪಾಪಕ್ಷಯಂ ಕರೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಚ್ಛಬ್ದಶ್ರುತಿವಿರೋಧಮುಕ್ತಮನೂದ್ಯ ನಿರಾಚಷ್ಟೇ –
ನನು ನ ಪಾಠೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪ್ರಧಾನರೂಪಪರಾಮರ್ಶಿತ್ವಾತ್ಸರ್ವನಾಮ್ನೋ ವಿದ್ಯೈವ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ , ನಾನಂತರನಿರ್ದಿಷ್ಟೋಽಪಿ ವಿರಜಾನದ್ಯತಿಕ್ರಮಃ । ಅಭ್ಯುಪೇತ್ಯ ತು ಸಮಾನಶ್ರುತಿರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥೨೭॥
ಶಂಕಾಗ್ರಂಥೋಕ್ತದೃಷ್ಟಾಂತಾದ್ವೈಷಮ್ಯಮಾಹ –
ವಿದ್ಯಾಫಲಮಪೀತಿ ।
ಅಜನಿತ್ವಾ ದೇವಭಾವೇನಾನುತ್ಪದ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ಯಾಜ್ಜೀವತ ಏವೇತ್ಯತ್ರ ಗ್ರಂಥಚ್ಛೇದಃ ।
ಅಸಂಗತಿರುಕ್ತೇತಿ ।
ವಿಧೂಯೇತಿ ಹಿ ಸ್ವತಂತ್ರಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಾರಂ ಬ್ರೂತೇ ಇತಿ ಗ್ರಂಥೇ ಉಕ್ತಾ ಯಾಽಸಂಗತಿಃ ಸಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಭಾಸ್ಕರಮತಮನುವದತಿ –
ಯೇ ತ್ವಿತಿ ।
ಛಂದಃ ಸಂಕಲ್ಪಃ ।
ವಿದುಷಿ ಯಃ ಶುಭಂ ಸಂಕಲ್ಪಯತಿ ತಸ್ಯ ತದೀಯಂ ಶುಭಂ ಭವತಿ ಅಶುಭಂ ಸಂಕಲ್ಪಯತಸ್ತದೀಯಂ ಪಾಪಮಿತ್ಯರ್ಥತಯಾ ಛಂದತ ಇತ್ಯೇತತ್ಪದಂ ತನ್ಮತೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯೋಭಯಾವಿರೋಧಪದಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯೋರಿತಿ ।
‘ತೇ ನಃ ಕೃತಾದಕೃತಾದೇನಸೋ ದೇವಾಸಃ ಪಿಪೃತ ಸ್ವಸ್ತಯೇ’ ಇತಿ ಶ್ರುತಿರ್ಭಾಸ್ಕರೋದಾಹೃತಾ । ತೇ ಯೂಯಂ ದೇವಾಸೋ ದೇವಾಃ ನಃ ಅಸ್ಮಾನದ್ಯ ಕೃತಾತ್ಸ್ವಕೃತಾದಕೃತಾದನ್ಯಕೃತಾದೇನಸಃ ಪಾಪಾತ್ಪಿಪೃತ ಪಾಲಯತ ಸ್ವಸ್ತಯೇ ಕ್ಷೇಮಾಯೇತಿ ಶ್ರುತೇರರ್ಥಃ । ಅನ್ಯಕೃತಾದಪಿ ಭಯಶ್ರುತೇರಸ್ತ್ಯನ್ಯಕೃತಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋಽನ್ಯತ್ರ ಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ । ‘‘ಪ್ರಿಯೇಷು ತ್ವೇಷು ಸುಕೃತಮಪ್ರಿಯೇಷು ಚ ದುಷ್ಕೃತಮ್ । “ವಿಸೃಜ್ಯ ಧ್ಯಾನಯೋಗೇನ ಬ್ರಹ್ಮಾಪ್ಯೇತಿ ಸನಾತನಮ್’’ ಇತಿ ಮನುಸ್ಮೃತಿಃ ।
ನನು ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಭ್ಯಾಮಪಿ ಕಥಮಮೂರ್ತಯೋಃ ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತಯೋರಾಶ್ರಯಾಂತರಸಂಚಾರಸ್ತತ್ರಾಹ –
ನ ತ್ವತ್ರೇತಿ ।ಏತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ದೂಷಯತಿ – ತೇಷಾಮಿತಿ ।
ಅಯಂ ಹಿ ವಿಚಾರೋ ಭವನ್ನಪಿ ಹಾನೌ ತ್ವಿತ್ಯಧಿಕರಣೇ ಸಂಗಚ್ಛತೇ , ನಾತ್ರ ; ತತಃ ಶಂಕೋತ್ತರತ್ವೇನಾಸ್ಮತ್ಕೃತಮೇವ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಭದ್ರಮ್ । ತಸ್ಯ ಪ್ರಿಯಾಃ ಸುಕೃತಮುಪಯಂತ್ಯಪ್ರಿಯಾ ದುಷ್ಕೃತಮಿತಿ ತದಧಿಕರಣೋದಾಹೃತವಾಕ್ಯಾದೇವ ನಿರ್ಣೀತೇ ವೃಥಾ ಚ ವಾಕ್ಯಾಂತರೋದಾಹರಣಮ್ । ಯಸ್ತು ಕೇಶವೇನಾಸ್ಯ ವಿಚಾರಸ್ಯೈವಂ ತದಧಿಕರಣಸಂಗಮ ಉಕ್ತಃ । ವಿದ್ವದ್ವರ್ತಿಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತಾಕರ್ಷಣಹೇತುರ್ಜನಾನಾಂ ವಿದುಷಿ ಶುಭಾಶುಭಸಂಕಲ್ಪೋ ಜೀವತ್ಯೇವ ಚ ವಿದುಷಿ ಯುಕ್ತಃ ; ತತಶ್ಚ ಜೀವದವಸ್ಥಾಯಾಮೇವ ವಿದುಷಃ ಕರ್ಮಹಾನಂ ನಾರ್ಧಪಥ ಇತಿ । ಸೋಽಸಾಧುಃ ; ಮಾರ್ಗಮಧ್ಯಗತಮಪಿ ವಿದ್ವಾಂಸಂ ಪ್ರತಿ ಜನಾನಾಂ ಪ್ರೀತ್ಯಪ್ರೀತಿಸಂಭವಾತ್ತದಾಪಿ ಸುಕೃತಾದಿಸಂಕ್ರಮೋಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯಾಸ್ತಾಂ ತಾವತ್ ॥೨೮॥