ಭಾಮತೀವ್ಯಾಖ್ಯಾ
ವೇದಾಂತಕಲ್ಪತರುಃ
 

ಗತೇರರ್ಥವತ್ತ್ವಮುಭಯಥಾನ್ಯಥಾ ಹಿ ವಿರೋಧಃ ।

ಯಥಾ ಹಾನಿಸಂನಿಧಾವುಪಾಯನಮನ್ಯತ್ರ ಶ್ರುತಮಿತಿ, ಯತ್ರಾಪಿ ಕೇವಲಾ ಹಾನಿಃ ಶ್ರೂಯತೇ ತತ್ರಾಪಿ ಉಪಾಯನಮುಪಸ್ಥಾಪಯತ್ಯೇವಂ ತತ್ಸನ್ನಿಧಾವೇವ ದೇವಯಾನಃ ಪಂಥಾಃ ಶ್ರುತ ಇತಿ ಯತ್ರಾಪಿ ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತಹಾನಿಃ ಕೇವಲಾ ಶ್ರುತಾ ತತ್ರಾಪಿ ದೇವಯಾನಂ ಪಂಥಾನಮುಪಸ್ಥಾಪಯಿತುಮರ್ಹತಿ । ನಚ ನಿರಂಜನಃ ಪರಮಂ ಸಾಮ್ಯಮುಪೈತೀತ್ಯನೇನ ವಿರೋಧಃ । ದೇವಯಾನೇನ ಪಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತೌ ನಿರಂಜನಸ್ಯ ಪರಮಸಾಮ್ಯೋಪಪತ್ತೇಃ । ತಸ್ಮಾದ್ಧಾನಿಮಾತ್ರೇ ದೇವಯಾನಃ ಪಂಥಾಃ ಸಂಬಧ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ - ವಿದ್ವಾನ್ ಪುಣ್ಯಪಾಪೇ ವಿಧೂಯನಿರಂಜನಃ ಪರಮಂ ಸಾಮ್ಯಮುಪೈತೀತಿ ಹಿ ವಿದುಷೋ ವಿಧೂತಪುಣ್ಯಪಾಪಸ್ಯ ವಿದ್ಯಯಾ ಕ್ಷೇಮಪ್ರಾಪ್ತಿಮಾಹ । ಭ್ರಮನಿಬಂಧನೋಽಕ್ಷೇಮೋ ಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಜ್ಞಾನಲಕ್ಷಣಯಾ ವಿದ್ಯಯಾ ವಿನಿವರ್ತನೀಯಃ । ನಾಸೌ ದೇಶವಿಶೇಷಮಪೇಕ್ಷತೇ । ನಹಿ ಜಾತು ರಜ್ಜೌ ಸರ್ಪಭ್ರಮನಿವೃತ್ತಯೇ ಸಮುತ್ಪನ್ನಂ ರಜ್ಜುತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಂ ದೇಶವಿಶೇಷಮಪೇಕ್ಷತೇ । ವಿದ್ಯೋತ್ಪಾದಸ್ಯೈವ ಸ್ವವಿರೋಧ್ಯವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿರೂಪತ್ವಾತ್ । ನಚ ವಿದ್ಯೋತ್ಪಾದಾಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿರಪೇಕ್ಷಣೀಯಾ । ಯಮನಿಯಮಾದಿವಿಶುದ್ಧಸತ್ತ್ವಸ್ಯೇಹೈವ ಶ್ರವಣಾದಿಭಿರ್ವಿದ್ಯೋತ್ಪಾದಾತ್ । ಯದಿ ಪರಮಾರಬ್ಧಕಾರ್ಯಕರ್ಮಕ್ಷಪಣಾಯ ಶರೀರಪಾತಾವಧ್ಯಪೇಕ್ಷೇತಿ ನ ದೇವಯಾನೇನಾಸ್ತೀಹಾರ್ಥ ಇತಿ ಶ್ರುತಿದೃಷ್ಟವಿರೋಧಾನ್ನಾಪೇಕ್ಷಿತವ್ಯ ಇತಿ । ಅಸ್ತಿ ತು ಪರ್ಯಂಕವಿದ್ಯಾಯಾಂ ತಸ್ಯಾರ್ಥ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ದ್ವಿತೀಯೇನ ಸೂತ್ರೇಣೇತಿ । ಯೇ ತು ಯದಿ ಪುಣ್ಯಮಪಿ ನಿವರ್ತತೇ ಕಿಮರ್ಥಾ ತರ್ಹಿ ಗತರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸೂತ್ರಮವತಾರಯಂತಿ । ಗತೇರರ್ಥವತ್ತ್ವಮುಭಯಥಾ ದುಷ್ಕೃತನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ಸುಕೃತನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ಚ । ಯದಿ ಪುನಃ ಪುಣ್ಯಮನುವರ್ತೇತ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಗತಸ್ಯಾಪೀಹ ಪುಣ್ಯಫಲೋಪಭೋಗಾಯಾವೃತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಚೈತೇನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮಾನಾಗತ್ಯನಾವೃತ್ತಿಶ್ರುತಿವಿರೋಧಃ । ತಸ್ಮಾದ್ದುಷ್ಕೃತಸ್ಯೇವ ಸುಕೃತಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಕ್ಷಯ ಇತಿ ತೈಃ ಪುನರನಾಶಂಕನೀಯಮೇವಾಶಂಕಿತಮ್ । ವಿದ್ಯಾಕ್ಷಿಪ್ತಾಯಾಂ ಹಿ ಗತೌ ಕೇಯಮಾಶಂಕಾ ಯದಿ ಕ್ಷೀಣಸುಕೃತಃ ಕಿಮರ್ಥಮಯಂ ಯಾತೀತಿ । ನಹ್ಯೇಷಾ ಸುಕೃತನಿಬಂಧನಾ ಗತಿರಪಿ ತು ವಿದ್ಯಾನಿಬಂಧನಾ । ತಸ್ಮಾದ್ವೃದ್ಧೋಕ್ತಮೇವೋಪವರ್ಣನಂ ಸಾಧ್ವಿತಿ ॥ ೨೯ ॥

ಗತೇರರ್ಥವತ್ತ್ವಮುಭಯಥಾಽನ್ಯಥಾ ಹಿ ವಿರೋಧಃ ॥೨೯॥

ವಿದ್ಯೋದಯಸಮನಂತರಕ್ಷಣ ಏವ ಕರ್ಮದಹನಮಿತಿ ಪ್ರಸಂಗಾಗತಂ ನಿರೂಪ್ಯ ಪ್ರಸ್ತುತಗುಣೋಪಸಂಹಾರಚಿಂತಾಯಾ ಅಪವಾದಕತ್ವೇನಾಧಿಕರಣಂ ಸಂಬಂಧಯನ್ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯತಿ –

ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಮೋಕ್ಷಾರ್ಥಮರ್ಚಿರಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಾ ವಿದ್ಯೋತ್ಪತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ವಾ , ವಿದುಷೋಽಪಿ ದ್ವೈತದರ್ಶನೇನ ಯತ್ನಾಂತರಾಪೇಕ್ಷಣಾದ್ವಾ ।

ನಾದ್ಯಃ ; ವಿದ್ಯಯೈವ ಮೋಕ್ಷಶ್ರವಣಾದಿತ್ಯಾಹ –

ವಿದ್ವಾನಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಅನ್ಯಾಯಮಪ್ಯಾಹ –

ಭ್ರಮನಿಬಂಧನ ಇತಿ ।

ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ –

ನ ಚ ವಿದ್ಯೋತ್ಪಾದಾಯೇತಿ ।

ನ ತೃತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ –

ಯದಿ ಪರಮಿತಿ ।

ಭೋಗಾದಾರಬ್ಧಕರ್ಮಕ್ಷಯೇ ದ್ವೈತದರ್ಶನೋಪರಮಸಿದ್ಧೇರ್ನ ಮಾರ್ಗಾಪೇಕ್ಷೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಉಕ್ತಮರ್ಥಂ ನಿಗಮಯತಿ –

ಇತಿ ಶ್ರುತಿದೃಷ್ಟವಿರೋಧಾದಿತಿ ।

ಶ್ರುತಿರ್ನಿರಂಜನಃ ಪರಮಮಿತಿ । ದೃಷ್ಟಂ ನ್ಯಾಯಃ ।

ಭಾಸ್ಕರಮತಮಾಹ –

ಯೇ ತ್ವಿತಿ ।

ವಿದುಷಃ ಪುಣ್ಯಮಪಿ ನಿವರ್ತತೇ ಚೇದ್ ಭೋಗಪ್ರಯೋಜಕಾಭಾವಾದ್ ಗತಿರ್ವೃಥಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅನ್ಯಥಾ ಹಿ ವಿರೋಧ ಇತಿ ಸೂತ್ರಭಾಗಂ ತನ್ಮತೇನ ಯೋಜಯತಿ –

ಯದಿ ಪುನರಿತಿ ।

ಪುಣ್ಯಕ್ಷಯೇಽಪ್ಯುಪಾಸ್ತೇರ್ಭೋಗಪ್ರಯೋಜಿಕಾಯಾ ವಿದ್ಯಮಾನತ್ವಾದಾಶಂಕಾನುತ್ಥಾನೇನ ದೂಷಯತಿ – ತೈರಿತಿ ॥೨೯॥ ।೩೦॥

ಇತಿ ಸಪ್ತದಶಂ ಗತೇರರ್ಥವತ್ತ್ವಾಧಿಕರಣಮ್ ॥