ಅನಿಯಮಃ ಸರ್ವಾಸಾಮವಿರೋಧಃ ಶಬ್ದಾನುಮಾನಾಭ್ಯಾಮ್ ॥೩೧॥ ಸಗುಣನಿರ್ಗುಣವಿದ್ಯಾಸು ಗತಿಭಾವಾಽಭಾವವ್ಯಾವಸ್ಥಾವತ್ಸಗುಣಾಸ್ವಪಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪ್ರಾಪ್ತೌ ತದಪವಾದಾರ್ಥಮಾರಭ್ಯತೇ ।

ನನು ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತೇರ್ಗತ್ಯಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ತತ್ಫಲಾಸು ಸಕಲಸಗುಣವಿದ್ಯಾಸು ಲಿಂಗಾದ್ಗತಿಸಿದ್ಧೇಃ ಕಥಂ ಪ್ರಕರಣೇನ ದುರ್ಬಲೇನ ಗತಿವ್ಯವಸ್ಥಾ ಶಂಕ್ಯತೇ ? ತತ್ರಾಹ –

ಪ್ರಕರಣಂ ಹೀತಿ ।

ಲಿಂಗಸ್ಯ ಸಾಮಾನ್ಯಸಂಬಂಧಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ಪ್ರಕೃತೇ ಚ ತದಭಾವಾದವಿನಿಯೋಜಕತ್ವೇ ಪ್ರಕರಣಾದ್ವ್ಯವಸ್ಥೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯದಿ ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾಸು ಶ್ರುತಾಪಿ ಗತಿರ್ವಿದ್ಯಾಂತರೇ ಸಂಚಾರ್ಯೇತ , ತತೋಽತಿಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯಾಹ –

ಯದಿ ತ್ವಿತಿ ।

ಪ್ರಕರಣಸ್ಯಾನಿಯಾಮಕತ್ವೇ ಯತ್ರ ಕ್ವಚಿಚ್ಛ್ರುತಂ ಸರ್ವತ್ರ ಶ್ರುತಿಮೇವೇತಿ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸವಿಕೃತಿಷು ಸೌರ್ಯಾದಿಷು ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮವಿಕೃತಿಷು ದ್ವಾದಶಾಹಾದಿಷು ಚ ಪ್ರಾಕೃತಧರ್ಮಾಣಾಮತಿದೇಶತಃ ಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ನ ಸ್ಯಾತ್ಸರ್ವೇಷಾಂ ಸರ್ವತ್ರೌಪದೇಶಿಕತ್ವಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯಾಹ –

ನ ಚ ತೇಷಾಮಿತಿ ।

ಅತಿಪ್ರಸಂಗಾಂತರಮಾಹ –

ನ ಚ ದರ್ವಿಹೋಮಸ್ಯೇತಿ ।

‘‘ಯದೇಕಯಾ ಜುಹುಯಾದ್ದರ್ವಿಹೋಮಂ ಕುರ್ಯಾದಿ’’ತಿ ಶ್ರೂಯತೇ । ಯತ್ರೈಕಯಾ ಋಚಾ ಜುಹುಯಾದ್ ಹೋತುಮಾರಭೇತ , ತತ್ರ ದರ್ವಿಹೋಮಂ ಕುರ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯೇ ಹೋಮಾಃ ಕುತಶ್ಚಿತ್ಪ್ರಕೃತೇರ್ಧರ್ಮಂ ನ ಗೃಹ್ಣಂತಿ , ನ ಚ ಕೇಭ್ಯಶ್ಚಿತ್ಸ್ವಧರ್ಮಂ ಪ್ರಯಚ್ಛಂತಿ , ತೇಷಾಂ ದರ್ವಿಹೋಮ ಇತಿ ನಾಮ , ತೇಷು ನಾಽಽರಾದುಪಕಾರಕಮಂಗಮಸ್ತಿ । ತತ್ರ ದರ್ವಿಹೋಮಾ ಧರ್ಮಗ್ರಾಹಿಣೋ ನ ವೇತಿ ಸಂದೇಹೇ ಉತ್ಪತ್ತಾವಶ್ರುತದೇವತಾತ್ಮಕಾಽವ್ಯಕ್ತತ್ವೇನ ಸೋಮಯಾಗಸಾಮ್ಯಾತ್ ತದ್ವಿಕೃತಿತ್ವಾತ್ತದ್ಧರ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಾವಷ್ಟಮೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಿತಮ್ - ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಜುಹೋತೀತ್ಯಾದೇರಿವ ದರ್ವಿಹೋಮಸ್ಯ ಹೋಮತ್ವಾತ್ ಸೋಮಸ್ಯ ಚ ಯಾಗತ್ವಾದ್ ವೈಷಮ್ಯೇಣ ನ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕೃತಿಭಾವಃ । ಅವ್ಯಕ್ತತ್ವಂ ಚ ಸತಿ ಯಾಗತ್ವೇ ವಿಶೇಷಸಂಬಂಧನಿಮಿತ್ತಂ ನ ಯಾಗಹೋಮತ್ವರೂಪಾತ್ಯಂತವೈಲಕ್ಷಣ್ಯೇ ಪ್ರಕೃತಿವಿಕೃತಿಭಾವಮವಗಮಯಿತುಮರ್ಹತಿ । ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ನಾರಿಷ್ಟಹೋಮಪ್ರಕೃತಿಕತ್ವಂ ದರ್ವಿಹೋಮಾನಾಮ್ ? ತದಪಿ ನ ; ನ ತಾವದಗ್ನಿಹೋತ್ರಸ್ಯ ನಾರಿಷ್ಟಪ್ರಕೃತಿಕತ್ವಮುಭಯತ್ರಾಪಿ ಕತಿಪಯಧರ್ಮಸದ್ಭಾವೇನಾಗೃಹ್ಯಮಾಣವಿಶೇಷತ್ವಾತ್ । ನಚ ಹೋಮಾಂತರಾಣಾಂ ನಾರಿಷ್ಟಪ್ರಕೃತಿಕತ್ವಮ್ ; ತೇಷಾಂ ನಾರಿಷ್ಟಪ್ರಕೃತಿಕತ್ವಮಗ್ನಿಹೋತ್ರಪ್ರಕೃತಿಕತ್ವಂ ವೇತ್ಯವಿನಿಗಮಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಪೂರ್ವೋ ದರ್ವಿಹೋಮ ಇತಿ । ತದೇವಮಪ್ರಕೃತಿವಿಕೃತಿಭೂತಸ್ಯ ದರ್ವಿಹೋಮಸ್ಯಾಧರ್ಮಕತ್ವಂ ಸಿಧ್ಯತಿ । ಪ್ರಕರಣಸ್ಯಾನಿಯಾಮಕತ್ವೇ ಯತ್ರ ಕ್ವಾಪಿ ಶ್ರುತಸ್ಯ ದರ್ವಿಹೋಮಶೇಷತ್ವಾಪತ್ತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಪಿ ಚ ಪ್ರಕರಣಸ್ಯಾಽನಿಯಾಮಕತ್ವೇ ಸರ್ವೇ ಧರ್ಮಾಃ ಸರ್ವಕರ್ಮಣಾಂ ಸ್ಯುಃ , ತಥಾ ಚಾಶಕ್ಯಾನುಷ್ಠಾನತೇತ್ಯಾಹ –

ನ ಚ ಸರ್ವಧರ್ಮೇತಿ ।

ನನು ಪ್ರಕರಣಸ್ಯಾನಿಯಾಮಕತ್ವೇಽಪಿ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಭಿಃ ಶೇಷಶೇಷಿಭಾವಾವಗಮಃ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ –

ನ ಚೈವಂ ಸತೀತಿ ।

ಶ್ರುತ್ಯಾದಯೋ ಹಿ ದ್ವಿಪ್ರಕಾರಾಃ ಕೇಚಿತ್ಸಾಮಾನ್ಯೇನ ಪ್ರವರ್ತಂತೇ ಯಥಾ ವ್ರೀಹೀನ್ ಪ್ರೋಕ್ಷತೀತಿ , ಕೇಚಿದ್ವಿಶೇಷತೋ ಯಥೇಂದ್ರ್ಯಾ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಮಿತಿ ।

ಆದ್ಯೇಷ್ವಾಹ –

ತೇಷಾಮಪೀತಿ ।

ಇತರಥಾಽಽನರ್ಥಕ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ದ್ವಿತೀಯೇಷ್ವಾಹ –

ಯತ್ರಾಪೀತಿ ।

ವಿಶೇಷತಸ್ತು ಶ್ರುತಿವಿನಿಯುಕ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಧರ್ಮಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣಾನಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಾನರ್ಥಕ್ಯಮೇವ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಹ್ಯೈಂದ್ರ್ಯಾ ಗಾರ್ಹಪತ್ಯಪ್ರಕಾಶನಮಾತ್ರೇಣ ಕಿಂಚಿತ್ಫಲಂ ಲಭ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯತ್ರ ಸ್ವಯಮೇವ ಪ್ರಕರಣಂ ವಿನಿಯೋಜಕಂ ಯಥಾ ಪ್ರಯಾಜಾದಿಷು , ತತ್ರ ವಿನಿಯೋಗಾಯ ಯತ್ರ ಶ್ರುತ್ಯಾದೀನಿ ವಿನಿಯೋಜಕಾನಿ ತತ್ರ ವಿನಿಯೋಗನಿರ್ವಾಹಾಯ ಪ್ರಕರಣಮವಶ್ಯಾಭ್ಯುಪೇಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪ್ರಕರಣಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾದ್ಬಾಧಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –

ನ ಚ ಯೇ ಚೇತಿ ।

ಛಾಂದೋಗ್ಯಸ್ಥಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾವಾಕ್ಯಗತಶ್ರದ್ಧಾತಪಸೋರ್ವಾಕ್ಯಾಂತರವಶೇನ ವಿದ್ಯಾಲಕ್ಷಣಾರ್ಥತ್ವಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯ ವಾಕ್ಯೇನ ಪ್ರಕರಣಬಾಧಯಾ ಸರ್ವಸಗುಣಾಹಂಗ್ರಹವಿದ್ಯಾನಾಮರ್ಚಿರಾದಿದ್ವಾರಾ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನತ್ವಮುಕ್ತಮ್ , ಇದಾನೀಂ ವಾಜಸನೇಯಕಗತಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಸತ್ಯಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಸ್ಯಾರ್ಚಿರಾದಿಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನತ್ವಪ್ರತೀತೇರಪ್ಯೇವಮೇವೇತ್ಯಾಹ –

ತಥಾನ್ಯತ್ರಾಪೀತಿ ।

ನನು ಸತ್ಯಶಬ್ದೇನ ಫಲಾಽವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ಪಂಚಾಗ್ನಯ ಏವೋಚ್ಯಂತಾಮ್ , ಅತ ಆಹ –

ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದಾಂ ಚೇತಿ ।

ನ ಕೇವಲಂ ಲೌಕಿಕಸತ್ಯಸ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿಕತ್ವಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚ ನಿರಂಕುಶಸತ್ಯತ್ವಾತ್ಸತ್ಯಮುಪಾಸತ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾಯಾ ಗ್ರಹಣಮಪಿ ತು ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾಸನ್ನಿಧಾನಾದಪೀತ್ಯಾಹ –

ವಿದ್ಯಾಸಾಹಚರ್ಯಾಚ್ಚೇತಿ ।

ದಕ್ಷಿಣೋತ್ತರಮಾರ್ಗಹೀನಾನಾಮ’’ಥ ಯ ಏತೌ ಪಂಥಾನೌ ನ ವಿದು’’ರಿತ್ಯಧೋಗತಿಶ್ರವಣಾದ್ವಿದ್ಯಾಂತರಶೀಲಾನಾಂ ಮಾರ್ಗದ್ವಯೇಽಂತರ್ಭಾವಶ್ಚೇತ್ತರ್ಹ್ಯುಪಾಸಕಾನಾಂ ದಕ್ಷಿಣಮಾರ್ಗಪ್ರಾಪ್ತಿರಸ್ತೀತಿ , ನೇತ್ಯಾಹ –

ತತ್ರಾಪಿ ಚ ಯೋಗ್ಯತಯೇತಿ ।

ವಿದ್ಯಯಾ ತದಾರೋಹಂತೀತಿ ವಿದ್ಯಾದೇವಯಾನಯೋಃ ಸಬಂಧುಂ ಯೋಗ್ಯತಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯತ್ತು ಪ್ರಕರಣಸ್ಯಾನಿಯಾಮಕತ್ವೇ ದೂಷಣಜಾತಮುಕ್ತಂ , ತದನಂಗೀಕಾರಪರಾಸ್ತಮಿತ್ಯಾಹ –

ಭವೇತ್ಪ್ರಕರಣಮಿತಿ ।

ವಾಕ್ಯಬಾಧಿತವಿಷಯಾದನ್ಯತ್ರ ಪ್ರಕರಣಸ್ಯ ನಿಯಾಮಕತ್ವಮಿಷ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಶ್ರೌತಂ ವಾಕ್ಯಂ ಯೇ ಚೇಮೇಽರಣ್ಯೇ ಶ್ರದ್ಧಾ ಸತ್ಯಮುಪಾಸತ ಇತ್ಯಾದಿ , ಸ್ಮಾರ್ತೇ ಶುಕ್ಲಕೃಷ್ಣೇ ಗತೀ ಹ್ಯೇತೇ ಇತ್ಯಾದಿ । ವಿದ್ಯಾಂತರೇಷ್ವಪಿ ದೇವಯಾನಃ ಪಂಥಾ ಅಸ್ತೀತಿ ಶೇಷಃ ।

ಯತ್ತೂಕ್ತಮೇಕಸ್ಯ ಶ್ರುತಸ್ಯ ಮಾರ್ಗಸ್ಯ ಸರ್ವತ್ರೋಪಸಂಹಾರಶ್ಚೇತ್ತರ್ಹ್ಯುಪಕೋಸಲವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಪಂಚಾಗ್ನಿವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಚಾನೇಕತ್ರ ಮಾರ್ಗೋಕ್ತಿವೈಯರ್ಥ್ಯಮಿತಿ , ತತ್ರಾಹ –

ಅಸಕೃದಿತಿ ।

ಉಭಯತ್ರಾನುಚಿಂತನಂ ಭಾಷ್ಯೋಕ್ತಂ ಪ್ರಯೋಜನಮ್ ॥೩೧॥ ಯತ್ರ ಯಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಕಾಮಾಃ ಕ್ಷುದ್ರವಿಷಯಾಃ ಪರಾಗತಾ ನಿವೃತ್ತಾ ಭವಂತಿ ತದ್ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾಖ್ಯಂ ಸ್ಥಾನಂ ವಿದ್ಯಯಾಽಽರೋಹಂತಿ ತತ್ರ ಚ ಸ್ಥಾನೇ ದಕ್ಷಿಣಾ ದಕ್ಷಿಣಮಾರ್ಗಗಾ ನ ಯಂತಿ । ತಪಸ್ವಿನೋಽಪ್ಯವಿದ್ವಾಂಸೋ ನ ಯಂತಿ , ಯೇ ಏತತ್ಪಂಚಾಗ್ನಿರೂಪಂ ವಿದುಃ ಯೇ ಚಾರಣ್ಯೇ ಸ್ಥಿತ್ವಾ ಇಮೇ ವನಸ್ಥಾದಯಃ ಶ್ರದ್ಧಾಂ ಕೃತ್ವಾ ಸತ್ಯಮವಿತಥಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸತೇ , ಉಭಯೇಽಪ್ಯರ್ಚಿರಾದಿಮಾರ್ಗಂ ಪ್ರಾಪ್ನುವಂತೀತಿ ಶೇಷಃ । ಏತೌ ಪಂಥಾನೌ ದಕ್ಷಿಣೋತ್ತರೌ ಯೇ ನ ವಿದುರೇತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನಂ ನಾನುತಿಷ್ಠಂತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ತೇ ಕೀಟಾದಯೋ ಭವಂತಿ , ಕೀಟಾ ಗೋಮಯಾದಿಸಂಭವಾಃ । ಪತಂಗಾಃ ಶಲಭಾಃ । ದಂದಶೂಕಃ ಸರ್ಪಃ ॥

ಇತ್ಯಷ್ಟಾದಶಮನಿಯಮಾಧಿಕರಣಮ್ ॥