అనియమః సర్వాసామవిరోధః శబ్దానుమానాభ్యామ్ ।
ప్రకరణం హి ధర్మాణాం నియామకమ్ । యది తు తన్నాద్రియతే తతో దర్శపూర్ణమాసజ్యోతిష్టోమాదిధర్మాః సఙ్కీర్యేరన్ । నచ తేషాం వికృతిషు సౌర్యాదిషు ద్వాదశాహాదిషు చోదకతః ప్రాప్తిః । సర్వత్రౌపదేశికత్వాత్ । నచ దర్విహోమస్యాప్రకృతివికారస్యాధర్మకత్వమ్ । నచ సర్వధర్మయుక్తం కర్మ కిఞ్చిదపి శక్యమనుష్ఠాతుమ్ । న చైవం సతి శ్రుత్యాదయోఽపి వినియోజకాస్తేషామపి హి ప్రకరణేన సామాన్యసమ్బన్ధే సతి వినియోజకత్వాత్ । యత్రాపి వినాప్రకరణం శ్రుత్యాదిభ్యో వినియోగోఽవగమ్యతే తత్రాపి తన్నిర్వాహాయ ప్రకరణస్యావశ్యం కల్పనీయత్వాత్ । తస్మాత్ప్రకరణం వినియోగాయ తన్నియమాయ చావశ్యాభ్యుపేతవ్యమన్యథా శ్రుత్యదీనామప్రామాణ్యప్రసక్తేః । తస్మాద్యాస్వేవోపాసనాసు దేవయానః పితృయాణో వా పన్థా ఆమ్నాతస్తాస్వేవ న తూపాసనాన్తరేషు తదనామ్నానాత్ । నచ “యే చేమేఽరణ్యే శ్రద్ధా తప ఇత్యుపాసతే”(ఛా. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౧) ఇతి సామాన్యవచనాత్సర్వవిద్యాసు తత్పథప్రాప్తిః । శ్రద్ధాతపఃపరాయణానామేవ తత్ర తత్పథప్రాప్తిః శ్రూయతే, న తు విద్యాపరాయణానామ్ । అపిచైవం సత్యేకస్యాం విద్యాయాం మార్గోపదేశః సర్వాసు విద్యాస్విత్యేకత్రైవ మార్గోపదేశః కర్తవ్యో న విద్యాన్తరే । విద్యాన్తరే చ శ్రూయతే । తస్మాన్న సర్వోపాసనాసు పథిప్రాప్తిరితి ప్రాప్తమ్ । ఎవం ప్రాప్తే ఉచ్యతే “యే చేమేఽరణ్యే శ్రద్ధా తప ఇత్యుపాసతే”(ఛా. ఉ. ౫ । ౧౦ । ౧) ఇతి న శ్రద్ధాతపోమాత్రస్య పథిప్రాప్తిమాహాపి తు విద్యయా తదారోహన్తీత్యత్ర నావిద్వాంసస్తపస్విన ఇతి కేవలస్య తపసః శ్రద్ధాయాశ్చ తత్ప్రాప్తిప్రతిషేధాద్విద్యాసహితే శ్రద్ధాతపసీ తత్ప్రాప్యుపాయతయా వదన్ విద్యాన్తరీలానామపి పఞ్చాగ్నివిద్యావిద్భిః సమానమార్గతాం దర్శయతి । తథాన్యత్రాపి పఞ్చాగ్నివిద్యాధికారేఽభిధీయతే “య ఎవమేతాద్విదుర్యే చామీ అరణ్యే శ్రద్ధాం సత్యముపాసతే”(ఛా. ఉ. ౫ । ౨ । ౧౫) ఇతి । సత్యశబ్దస్య బ్రహ్మణ్యేవానపేక్షప్రవృత్తిత్వాత్ । తదేవ హి సత్యమన్యస్య మిథ్యాత్వేన కథఞ్చిదాపేక్షికసత్యత్వాత్ । పఞ్చాగ్నివిదాం చేత్థంవిత్తయైవోపాత్తత్వాత్ । విద్యాసాహచర్యాచ్చ విద్యాన్తరపరాయణానామేవేదముపాదానం న్యాయ్యమ్ । మార్గద్వయభ్రష్టానాం చాధోగతిశ్రవణాత్ । తత్రాపి చ యోగ్యతయా దేవయానస్యైవేహాధ్వనోఽభిసమ్బన్ధః । ఎతదుక్తం భవతి - భవేత్ప్రకరణం నియామకం యద్యనియమప్రతిపాదకం వాక్యం శ్రౌతం స్మార్తం వా న స్యాదస్తి తు తత్తస్య చ ప్రకరణాద్బలీయస్త్వమ్ । తస్మాదనియమో విద్యాన్తరేష్వపి సగుణేషు దేవయానః పన్థా అసకృన్మార్గోపదేశస్య చ ప్రయోజనం వర్ణితం భాష్యకృతేతి ॥ ౩౧ ॥
అనియమః సర్వాసామవిరోధః శబ్దానుమానాభ్యామ్ ॥౩౧॥ సగుణనిర్గుణవిద్యాసు గతిభావాఽభావవ్యావస్థావత్సగుణాస్వపి వ్యవస్థాప్రాప్తౌ తదపవాదార్థమారభ్యతే ।
నను బ్రహ్మలోకప్రాప్తేర్గత్యపేక్షత్వాత్తత్ఫలాసు సకలసగుణవిద్యాసు లిఙ్గాద్గతిసిద్ధేః కథం ప్రకరణేన దుర్బలేన గతివ్యవస్థా శఙ్క్యతే ? తత్రాహ –
ప్రకరణం హీతి ।
లిఙ్గస్య సామాన్యసంబన్ధసాపేక్షత్వాత్ప్రకృతే చ తదభావాదవినియోజకత్వే ప్రకరణాద్వ్యవస్థేత్యర్థః ।
యది పఞ్చాగ్నివిద్యాసు శ్రుతాపి గతిర్విద్యాన్తరే సంచార్యేత , తతోఽతిప్రసఙ్గ ఇత్యాహ –
యది త్వితి ।
ప్రకరణస్యానియామకత్వే యత్ర క్వచిచ్ఛ్రుతం సర్వత్ర శ్రుతిమేవేతి దర్శపూర్ణమాసవికృతిషు సౌర్యాదిషు జ్యోతిష్టోమవికృతిషు ద్వాదశాహాదిషు చ ప్రాకృతధర్మాణామతిదేశతః ప్రాప్తిర్న స్యాత్సర్వేషాం సర్వత్రౌపదేశికత్వప్రసఙ్గాదిత్యాహ –
న చ తేషామితి ।
అతిప్రసఙ్గాన్తరమాహ –
న చ దర్విహోమస్యేతి ।
‘‘యదేకయా జుహుయాద్దర్విహోమం కుర్యాది’’తి శ్రూయతే । యత్రైకయా ఋచా జుహుయాద్ హోతుమారభేత , తత్ర దర్విహోమం కుర్యాదిత్యర్థః । యే హోమాః కుతశ్చిత్ప్రకృతేర్ధర్మం న గృహ్ణన్తి , న చ కేభ్యశ్చిత్స్వధర్మం ప్రయచ్ఛన్తి , తేషాం దర్విహోమ ఇతి నామ , తేషు నాఽఽరాదుపకారకమఙ్గమస్తి । తత్ర దర్విహోమా ధర్మగ్రాహిణో న వేతి సందేహే ఉత్పత్తావశ్రుతదేవతాత్మకాఽవ్యక్తత్వేన సోమయాగసామ్యాత్ తద్వికృతిత్వాత్తద్ధర్మప్రాప్తావష్టమే సిద్ధాన్తితమ్ - అగ్నిహోత్రం జుహోతీత్యాదేరివ దర్విహోమస్య హోమత్వాత్ సోమస్య చ యాగత్వాద్ వైషమ్యేణ న ప్రకృతివికృతిభావః । అవ్యక్తత్వం చ సతి యాగత్వే విశేషసంబన్ధనిమిత్తం న యాగహోమత్వరూపాత్యన్తవైలక్షణ్యే ప్రకృతివికృతిభావమవగమయితుమర్హతి । అస్తు తర్హి నారిష్టహోమప్రకృతికత్వం దర్విహోమానామ్ ? తదపి న ; న తావదగ్నిహోత్రస్య నారిష్టప్రకృతికత్వముభయత్రాపి కతిపయధర్మసద్భావేనాగృహ్యమాణవిశేషత్వాత్ । నచ హోమాన్తరాణాం నారిష్టప్రకృతికత్వమ్ ; తేషాం నారిష్టప్రకృతికత్వమగ్నిహోత్రప్రకృతికత్వం వేత్యవినిగమప్రసఙ్గాత్ । తస్మాదపూర్వో దర్విహోమ ఇతి । తదేవమప్రకృతివికృతిభూతస్య దర్విహోమస్యాధర్మకత్వం సిధ్యతి । ప్రకరణస్యానియామకత్వే యత్ర క్వాపి శ్రుతస్య దర్విహోమశేషత్వాపత్తేరిత్యర్థః ।
అపి చ ప్రకరణస్యాఽనియామకత్వే సర్వే ధర్మాః సర్వకర్మణాం స్యుః , తథా చాశక్యానుష్ఠానతేత్యాహ –
న చ సర్వధర్మేతి ।
నను ప్రకరణస్యానియామకత్వేఽపి శ్రుత్యాదిభిః శేషశేషిభావావగమః స్యాదత ఆహ –
న చైవం సతీతి ।
శ్రుత్యాదయో హి ద్విప్రకారాః కేచిత్సామాన్యేన ప్రవర్తన్తే యథా వ్రీహీన్ ప్రోక్షతీతి , కేచిద్విశేషతో యథేన్ద్ర్యా గార్హపత్యమితి ।
ఆద్యేష్వాహ –
తేషామపీతి ।
ఇతరథాఽఽనర్థక్యాదిత్యర్థః ।
ద్వితీయేష్వాహ –
యత్రాపీతి ।
విశేషతస్తు శ్రుతివినియుక్తస్యాపి ధర్మస్య ప్రకరణానపేక్షాయామానర్థక్యమేవ స్యాత్ । న హ్యైన్ద్ర్యా గార్హపత్యప్రకాశనమాత్రేణ కించిత్ఫలం లభ్యమిత్యర్థః । యత్ర స్వయమేవ ప్రకరణం వినియోజకం యథా ప్రయాజాదిషు , తత్ర వినియోగాయ యత్ర శ్రుత్యాదీని వినియోజకాని తత్ర వినియోగనిర్వాహాయ ప్రకరణమవశ్యాభ్యుపేయమిత్యర్థః ।
ప్రకరణస్య వాక్యాద్బాధమాశఙ్క్యాహ –
న చ యే చేతి ।
ఛాన్దోగ్యస్థపఞ్చాగ్నివిద్యావాక్యగతశ్రద్ధాతపసోర్వాక్యాన్తరవశేన విద్యాలక్షణార్థత్వం వ్యాఖ్యాయ వాక్యేన ప్రకరణబాధయా సర్వసగుణాహంగ్రహవిద్యానామర్చిరాదిద్వారా బ్రహ్మలోకప్రాప్తిసాధనత్వముక్తమ్ , ఇదానీం వాజసనేయకగతపఞ్చాగ్నివిద్యాయాం సాక్షాత్సత్యబ్రహ్మోపాసనస్యార్చిరాదిప్రాప్తిసాధనత్వప్రతీతేరప్యేవమేవేత్యాహ –
తథాన్యత్రాపీతి ।
నను సత్యశబ్దేన ఫలాఽవ్యభిచారాత్పఞ్చాగ్నయ ఎవోచ్యన్తామ్ , అత ఆహ –
పఞ్చాగ్నివిదాం చేతి ।
న కేవలం లౌకికసత్యస్యాపేక్షికత్వాద్ బ్రహ్మణశ్చ నిరఙ్కుశసత్యత్వాత్సత్యముపాసత ఇతి బ్రహ్మోపాసనాయా గ్రహణమపి తు పఞ్చాగ్నివిద్యాసన్నిధానాదపీత్యాహ –
విద్యాసాహచర్యాచ్చేతి ।
దక్షిణోత్తరమార్గహీనానామ’’థ య ఎతౌ పన్థానౌ న విదు’’రిత్యధోగతిశ్రవణాద్విద్యాన్తరశీలానాం మార్గద్వయేఽన్తర్భావశ్చేత్తర్హ్యుపాసకానాం దక్షిణమార్గప్రాప్తిరస్తీతి , నేత్యాహ –
తత్రాపి చ యోగ్యతయేతి ।
విద్యయా తదారోహన్తీతి విద్యాదేవయానయోః సబన్ధుం యోగ్యతయేత్యర్థః ।
యత్తు ప్రకరణస్యానియామకత్వే దూషణజాతముక్తం , తదనఙ్గీకారపరాస్తమిత్యాహ –
భవేత్ప్రకరణమితి ।
వాక్యబాధితవిషయాదన్యత్ర ప్రకరణస్య నియామకత్వమిష్యత ఇత్యర్థః । శ్రౌతం వాక్యం యే చేమేఽరణ్యే శ్రద్ధా సత్యముపాసత ఇత్యాది , స్మార్తే శుక్లకృష్ణే గతీ హ్యేతే ఇత్యాది । విద్యాన్తరేష్వపి దేవయానః పన్థా అస్తీతి శేషః ।
యత్తూక్తమేకస్య శ్రుతస్య మార్గస్య సర్వత్రోపసంహారశ్చేత్తర్హ్యుపకోసలవిద్యాయాం పఞ్చాగ్నివిద్యాయాం చానేకత్ర మార్గోక్తివైయర్థ్యమితి , తత్రాహ –
అసకృదితి ।
ఉభయత్రానుచిన్తనం భాష్యోక్తం ప్రయోజనమ్ ॥౩౧॥ యత్ర యస్మిన్ప్రాప్తే కామాః క్షుద్రవిషయాః పరాగతా నివృత్తా భవన్తి తద్ బ్రహ్మలోకాఖ్యం స్థానం విద్యయాఽఽరోహన్తి తత్ర చ స్థానే దక్షిణా దక్షిణమార్గగా న యన్తి । తపస్వినోఽప్యవిద్వాంసో న యన్తి , యే ఎతత్పఞ్చాగ్నిరూపం విదుః యే చారణ్యే స్థిత్వా ఇమే వనస్థాదయః శ్రద్ధాం కృత్వా సత్యమవితథం పరం బ్రహ్మోపాసతే , ఉభయేఽప్యర్చిరాదిమార్గం ప్రాప్నువన్తీతి శేషః । ఎతౌ పన్థానౌ దక్షిణోత్తరౌ యే న విదురేతత్ప్రాప్తిసాధనం నానుతిష్ఠన్తీత్యర్థః । తే కీటాదయో భవన్తి , కీటా గోమయాదిసంభవాః । పతఙ్గాః శలభాః । దన్దశూకః సర్పః ॥