యావదధికారమవస్థితిరాధికారికాణామ్ ।

సగుణాయాం విద్యాయాం చిన్తాం కృత్వా నిర్గుణాయాం చిన్తయతి । నిర్గుణాయాం విద్యాయాం నాపవర్గః పలం భవితుమర్హతి । శ్రుతిస్మృతీతిహాసపురాణేషు విదుషామప్యపాన్తరతమఃప్రభృతీనాం తత్తద్దేహపరిగ్రహపరిత్యాగౌ శ్రూయేతే । తదపవర్గఫలత్వే నోపపద్యతే । అపవృక్తస్య తదనుపపత్తేః । ఉపపత్తౌ వా తల్లక్షణాయోగాత్ । అపునరావృత్తిర్హి తల్లక్షణమ్ । తేన సత్యామపి విద్యాయాం తదనుపపత్తేర్న మోక్షః ఫలం, విద్యాయాం విభూతయస్తు తాస్తాస్తస్యాః ఫలమ్ । అపునరావృత్తిశ్రుతిః పునస్తత్ప్రశంసార్థేతి మన్యతే । నచ “తావదేవాస్య చిరం యావన్న విమోక్ష్యేఽథ సమ్పత్స్య”(ఛా. ఉ. ౬ । ౧౪ । ౨) ఇతి శ్రుతేర్విదుషో దేహపాతావధిప్రతీక్షావద్వసిష్ఠాదీనామపి ప్రారబ్ధకర్మఫలోపభోగప్రతీక్షేతి సామ్ప్రతమ్ । యేన హి కర్మణా వసిష్ఠాదీనామారబ్ధం శరీరం తత్ప్రతీక్షా స్యాత్ । తథాచ న శరీరాన్తరం తే గృహ్ణీయుః । నచ తావదేవ చిరమిత్యేతదప్యార్జవేన ఘటతే । సమర్థహేతుసంనిధౌ క్షేపాయోగాత్ । తస్మాదేతదపి విద్యాస్తుత్యైవ గమయితవ్యమ్ । తస్మాన్నాపవర్గో విద్యాఫలమ్ । తథా చాపవర్గాక్షేపేణ పూర్వః పక్షః । అత్ర చ పాక్షికం మోక్షహేతుత్వమిత్యాపాతతః, అహేతుత్వం వేతి తు పూర్వపక్షతత్త్వమ్ । రాద్ధాన్తస్తు విద్యాకర్మస్వనుష్ఠానతోషితేశ్వరచోదితమ్ । అధికారం సమాప్యైతే ప్రతిశన్తి పరం పదమ్ ॥ నిర్గుణాయాం విద్యాయామపవర్గలక్షణం శ్రూయమాణం న స్తుతిమాత్రతయా వ్యాఖ్యాతుముచితమ్ । పౌర్వాపర్యపర్యాలోచనే భూయసీనాం శ్రుతీనామత్రైవ తాత్పర్యావధారణాత్ । నచ యత్ర తాత్పర్యం తదన్యథయితుం యుక్తమ్ । ఉక్తం హి “న విధౌ పరః శబ్దార్థ” ఇతి । నచ విదుషామపాన్తరతమఃప్రభృతీనాం తత్తద్దేహసఞ్చారాత్సత్యామపి బ్రహ్మవిద్యాయామనిర్మోక్షాన్న బ్రహ్మవిద్యా మోక్షస్య హేతురితి సామ్ప్రతమ్ । హేతోరపి సతి ప్రతిబన్ధే కార్యానుపజనో న హేతుభావమపాకరోతి । నహి వృన్తఫలసంయోగప్రతిబద్ధం గురుత్వం న పతనమజీజనదితి ప్రతిబన్ధాపగమే తత్కుర్వన్న తద్ధేతుః । నచ న సేతుప్రతిబన్ధానామపాం నిమ్నదేశానభిసర్పణమితి సేతుభేదే న నిమ్నమభిసర్పన్తి । తద్వదిహాపి విద్యాకర్మారాధనావర్జితేశ్వరవిహితాధికారపదప్రతిబద్ధా బ్రహ్మవిద్యా యద్యపి న ముక్తిం దత్తవతీ తథాపి తత్పరిసమాప్తౌ ప్రతిబన్ధవిగమే దాస్యతి । యథా హి ప్రారబ్ధవిపాకస్య కర్మణః ప్రక్షయం ప్రతీక్షమాణశ్చరమదేహసముత్పన్నబ్రహ్మసాక్షాత్కారోఽపి ధ్రియతేఽథ తత్ప్రక్షయాన్మోక్షం ప్రాప్నోతి । ఎవం ప్రారబ్ధాధికారలక్షణఫలవిద్యాకర్మా పురుషో వసిష్ఠాదిర్విద్వానపి తత్క్షయం ప్రతీక్షమాణో యుగుపత్క్రమేణ వా తత్తద్దేహపరిగ్రహపరిత్యాగౌ కుర్వన్ముక్తోఽప్యనాభోగాత్మికయా ప్రఖ్యయా సాంసారిక ఇవ విహరతి ।

తదిదముక్తమ్ –

సకృత్ప్రవృత్తమేవ హి తే కర్మాశయమధికారఫలదానాయేతి ।

ప్రారబ్ధవిపాకాని తు కర్మాణి వర్జయిత్వా వ్యపగతాని జ్ఞానేనైవాతివాహితాని ।

న చైతే జాతిస్మరా ఇతి ।

యో హి పరవశో దేహం పరిత్యాజ్యతే దేహాన్తరం చ నీతః పూర్వజన్మానుభూతస్య స్మరతి స జన్మవాఞ్జాతిస్మరశ్చ । గృహాదివ గృహాన్తరే స్వేచ్ఛయా కాయాన్తరం సఞ్చరమాణో న జాతిస్మర ఆఖ్యాయతే । వ్యుద్య వివాదం కృత్వా ।

వ్యతిరేకమాహ –

యది హ్యుపయుక్తే సకృత్ప్రవృత్తే ప్రారబ్ధవిపాకే కర్మణి కర్మాన్తరమప్రారబ్ధవిపాకమితి ।

స్యేదేతత్ । విద్యయావిద్యాదిక్లేశనివృత్తౌ నావశ్యం నిఃశేషస్య కర్మాశయస్య నివృత్తిరనాదిభవపరమ్పరాహితస్యానియతవిపాకకాలస్యాసఙ్ఖ్యేయత్వాత్కర్మాశయస్యేత్యత ఆహ –

న చావిద్యాదిక్లేశదాహే సతీతి ।

నహి సమానే వినాశహేతౌ కస్యచిద్వినాశో నాపరస్యేతి శక్యం వదితుమ్ । తత్కిమిదానీం ప్రవృత్తఫలమపి కర్మ వినశ్యేత్ । తథాచ న విదుషో వసిష్ఠాదేర్దేహధారణేత్యత ఆహ –

ప్రవృత్తఫలస్య తు కర్మణ ఇతి ।

తస్య తావదేవ చిరమితి శ్రుతిప్రామాణ్యాదనాగతఫలమేవ కర్మ క్షీయతే న ప్రవృత్తఫలమిత్యవగమ్యతే ।

అపిచ నాధికారవతాం సర్వేషామృషీణామాత్మతత్త్వజ్ఞానం తేనావ్యాపకోఽప్యయం పర్వపక్ష ఇత్యాహ –

జ్ఞానాన్తరేషు చేతి ।

తత్కిన్తేషామనిర్మోక్ష ఎవ, నేత్యాహ –

తే పశ్చాదైశ్వర్యక్షయ ఇతి ।

నిర్విణ్ణా విరక్తాః । ప్రతిసఞ్చరః ప్రలయః । అపిచ స్వర్గాదావనుభవపథమనారోహతి శబ్దైకసమధిగమ్యే విచికిత్సా స్యాదపి మన్దధియామాముష్మికఫలత్వం ప్రతి । యథా చార్థవాదః “కో హి తద్వేద యదముష్మింల్లోకేఽస్తి వా న వేతి” ।

అద్వైతజ్ఞానఫలత్వే మోక్షస్యానుభవసిద్ధే విచికిత్సాగన్ధోఽపి నాస్తీత్యాహ –

ప్రత్యక్షఫలత్వాచ్చేతి ।

అద్వైతతత్త్వసాక్షాత్కారో హి అవిద్యాసమారోపితం ప్రపఞ్చం సమూలఘాతం నిఘ్నన్ఘోరం సంసారాఙ్గారపరితాపముపశమయతి పురుషస్యేత్యనుభవాదితి స్ఫుటముపపత్తిద్రఢిమ్నశ్చ శ్రుతిర్దర్శితా । తచ్చానుభవాద్వామదేవాదీనాం సిద్ధమ్ ।

నను తత్త్వమసి వర్తస ఇతి వాక్యం కథమనుభవమేవ ద్యోతయతీత్యత ఆహ –

నహి తత్త్వమసీత్యస్యేతి ।

వర్తమానాపదేశస్య భవిష్యదర్థతా మృతశబ్దాధ్యాహారశ్చాశక్య ఇత్యర్థః ॥ ౩౨ ॥