అక్షరధియాం త్వవరోధః సామాన్యతద్భావాభ్యామౌపసదవత్తదుక్తమ్ ।
అక్షగవిషయాణాం ప్రతిషేధధియాం సర్వవేదవర్తినీనామవరోధ ఉపసంహారః ప్రతిషేధసామాన్యాదక్షరస్య తద్భావప్రత్యభిజ్ఞానాత్ । ఆనన్దాదయః ప్రధానస్యేత్యత్రాయమర్థో యద్యపి భావరూపేషు విశేషణేషు సిద్ధస్తన్త్ర్యాయతయా చ నిషేధరూపేష్వితి సిద్ధ ఎవ । తథాపి తస్యైవైష ప్రపఞ్చోఽవగన్తవ్యః ।
నిదర్శనమ్ । జామదగ్న్యేఽహీన ఇతి ।
యద్యపి శాబరే దత్తోత్తరమత్రోదాహరణాన్తరం తథాపి తుల్యన్యాయతయైదపి శక్యముదాహర్తుమిత్యుదాహరణాన్తరం దర్శితమ్ । తత్ర శాబరముదాహరణమస్త్యాధానం యజుర్వేదవిహితమ్ “య ఎవం విద్వానగ్నిమాధత్త” ఇతి । తదఙ్గత్వేన యజుర్వేద ఎవ “య ఎవం విద్వాన్వారవన్తీయం గాయతి య ఎవం విద్వాన్యజ్ఞాయజ్ఞీయం గాయతి య ఎవం విద్వాన్వామదేవ్యం గాయతి” ఇతి విహితమ్ । ఎతాని చ సామాని సామవేదేషూత్పన్నాని । తత్రేదం సన్దిహ్యతేకిమేతాని యత్రోత్పద్యన్తే తత్రత్యైనేవోచ్చైష్ట్వేన స్వరేణాధానే ప్రయోక్తవ్యాన్యథ యత్ర వినియుజ్యన్తే తత్రత్యేనోపాంశుత్వేన స్వరేణ “ఉచ్చైః సామ్నోపాంశు యజుషా” ఇతి శ్రుతేః । కిం తావత్ప్రాప్తమ్ । ఉత్పత్తివిధినైవాపేక్షితోపాయత్వాత్మనా విహితత్వాదఙ్గనాం తస్యైవ ప్రాథమ్యాత్తన్నిబన్ధన ఎవోచ్చైఃస్వరే ప్రాప్త ఉచ్యతే గుణముఖ్యవ్యతిక్రమే తదర్థత్వాన్ముఖ్యేన వేదసంయోగః । అయమర్థః ఉత్పత్తివిధిర్గుణో వినియోగవిధిస్తు ప్రధానం, తదనయోర్వ్యాతిక్రమే విరోధే ఉత్పత్తివిధ్యాలోచనేనోచ్చైష్ట్వం వినియోగవిధ్యాలోచనేన చోపాంశుత్వం సోఽయం విరోధో వ్యతిక్రమస్తస్మిన్వయతిక్రమే ముఖ్యేన ప్రధానేన నియుజ్యమానత్వరూపేణ తస్య వారవన్తీయాదేర్వేదసంయోగో గ్రాహ్యో నోత్పద్యమానత్వేన గుణేన । కుతః, వినియుజ్యమానత్వస్య ముఖ్యత్వేనోత్పద్యమానత్వస్య గుణత్వేన తదర్థత్వాద్వినియుజ్యమానార్థత్వాదుత్పద్యమానత్వస్య । ఎతదుక్తం భవతియద్యప్యుత్పత్తివిధావపి చాతూరూప్యమస్తి విధిత్వస్యావిశేషాత్ । తన్మాత్రనాన్తరీయకత్వాచ్చ చాతూరూప్యస్య । తథాపి వాక్యానామైదమ్పర్యం భిద్యతే । ఎకస్యైవ విధేరుత్పత్తివినియోగాధికారప్రయోగరూపేషు చతుర్షు మధ్యే కిఞ్చిదేవ రూపం కేనచిద్వాక్యేనోల్లిఖ్యతే యదన్యతోఽప్రాప్తమ్ । తత్ర యద్యపి సామవేదే సామాని విహితాని తథాపి తద్వాక్యానాం తదుత్పత్తిమాత్రపరతా వినియోగస్య యాజుర్వైదికైరేవ వాక్యై ప్రాప్తత్వాత్ । తథాచోత్పత్తివాక్యేభ్యః సమీహితార్థాప్రతిలమ్భాద్వినియోగవాక్యేభ్యశ్చ తదవగతేస్తదర్థాన్యేవోత్పత్తివాక్యాని భవన్తీతి తత్ర యేన వాక్యేన వినియుజ్యన్తే తస్యైవ స్వరస్య సాధనత్వంసంస్పర్శినో గ్రహణం న తు రూపమాత్రస్పర్శిన ఇతి । భాష్యకారీయమప్యుదాహరణమేవమేవ యోజయితవ్యమ్ ।
ఉద్గాతృవేదోత్పన్నానాం మన్త్రణాముద్గాత్రా ప్రయోగే ప్రాప్తే అధ్వర్యుప్రదానకేఽపి పురోడాశే వినియుక్తత్వాత్ప్రధానానురోధేనాధ్వర్యుణైవ తేషాం ప్రయోగో నోద్గాత్రేతి దార్ష్టాన్తికే యోజయతి –
ఎవమిహాపీతి ॥ ౩౩ ॥
అక్షరధియాం త్వవరోధః సామాన్యతద్భావాభ్యామౌపసదవత్తదుక్తమ్ ॥౩౩॥ పూర్వత్రాధికారిణాం ప్రారబ్ధకర్మణ ఎవ శరీరాన్తరారమ్భసంభవేన కర్మాన్తరస్య నిమిత్తతేత్యుక్తమ్ , ఎవమిహాపి తత్తత్ప్రకరణపఠితనిషేధేభ్య ఎవోపలక్షణతయా సర్వప్రపఞ్చనిషేధసిద్ధేర్న శాఖాన్తరీయనిషేధానాం తత్ర బ్రహ్మప్రమితిహేతుత్వమిత్యాశఙ్క్యతే । అక్షరస్య ధియోఽక్షరధియః ।
అక్షరే ధర్మిణి ప్రపఞ్చప్రతిషేధధియ ఇత్యర్థే సూత్రపదం వ్యాచష్టే –
అక్షరవిషయాణామితి ।
ప్రతిషేధసామాన్యాదితి ।
ప్రతిషేధానాం భూమనివర్తకత్వసామాన్యాదిత్యర్థః ।
తస్యైవైష ప్రపఞ్చ ఇతి ।
అస్యార్థః - భవేద్ బ్రహ్మస్వరూపత్వాదానన్దాద్యుపసంహృతిః । నిషేధానామనాత్మత్వాన్నోపసంహారసంభవః ॥౧॥ ఆనన్త్యాచ్చ నిషేధ్యానాం తన్నిషేధధియామపి । అసంఖ్యేయతయైకత్ర కథం శక్యోపసంహృతిః ॥౨॥ స్థాలీపులాకవత్కించిన్నిషేధేనాన్యలక్షణే । యథాశ్రుతేన తత్సిద్ధేరుపసంహరణం వృథా ॥౩॥ ఇత్యాశఙ్కానివృత్త్యర్థమేతదధికరణమ్ ॥
నివృత్తిప్రకారస్తు - ప్రతిషేధా అనాత్మానోఽప్యాత్మలక్షణతాం గతాః । ఆత్మప్రమితిసిద్ధ్యర్థం సంయాస్యన్త్యశ్రుతస్థలే ॥౪॥ న చ నిషేధానన్త్యాదనుపసంహారః ; ప్రపఞ్చో హి నిషేధ్యోఽత్ర భూతం వా భౌతికాని వా । ఇన్ద్రియాణి శరీరం వాఽవిద్యా వా విశ్వకారణమ్ ॥౫॥ ఎషాం పరిమితత్వేన నిషేధపరిమేయతః । సాకాఙ్క్షేషు నిషేధేషు గచ్ఛేయుః పూర్తయే పరే ॥౬॥ తత్రాప్యస్థూలవాక్యపరిపూర్ణో నిషేధః ; అస్థూలమిత్యాద్యదీర్ఘమిత్యన్తేన శరీరనిషేధాత్ , అతమ ఇత్యవిద్యానిషేధాత్ ; అబాహ్యమనాకాశమితి భూతనిషేధాత్ , అచక్షుష్కమిత్యాదినేన్ద్రియనిషేధాత్ , అన్యత్ర త్వస్మాదుపసంహార ఇతి సూచయితుం భగవతా సూత్రకారేణాక్షరధియామిత్యుక్తమ్ । భాష్యకారేణౌపసదవదితి సూత్రోక్తదృష్టాన్తవివరణాయ జామదగ్న్యాహీనగతమన్త్రా ఉదాహృతాః । త ఎవ గుణా ముఖ్యాధికరణవిషయా ఇతి చ సూచితమ్ । ప్రధానకర్మత్వాచ్చాఙ్గానామితి తత్రైవ సూత్రయోజనాత్ ।
శాబరతన్త్రే చాన్యదుదాహృతమితి విరోధమాశఙ్క్యాహ –
యద్యపీతి ।
వారవన్తాదిపదవన్తి సామాని వారవన్తీయాదీని వారయన్తీయాదేర్వేదసంయోగ ఇతి వేదసంయోగే సిద్ధే తత్రత్యేనైవ స్వరేణ స్వరవత్త్వం చ సిద్ధ్యతీత్యభిప్రాయః । వినియుజ్యమానత్వస్య ముఖ్యత్వేనేతి । తద్ధి ఫలసన్నికర్షాన్ముఖ్యమితి ।
నను సర్వేషాం విధీనాముత్పత్తివినియోగాధికారప్రయోగాత్మకత్వాత్కథం విధీనాం శేషశేషిత్వమిత్యత్రాహ –
ఎతదుక్తమితి ।
విధిత్వం హి అపేక్షితోపాయత్వరూపమ్ । తత్రానుష్ఠేయభావార్థజ్ఞానాదుత్పత్తిరస్తి । అస్తి చ కించిత్ప్రతిశేషత్వాద్వినియోగః । అస్తి చ ఫలసాధనే స్వామిత్వం పురుషస్యాధికారః అస్తి చానుష్ఠేయత్వబోధాత్ ప్రయోగ ఇత్యుత్పత్తివిధావపి విద్యతే చాతూరూప్యమితి ।
ఐదంపర్యభేదే హేతుమాహ –
ఎకస్యైవ హి విధేరితి ।
విధేర్విధ్యర్థస్య ఉత్పత్త్యాదిషు మధ్యే యద్యేకమప్రాప్తమితరాణి ప్రాప్తాని , తర్హి తదేవ రూపం వాక్యేనోల్లిఖ్యతే నేతరాణ్యన్యతః ప్రాప్తేః । యది సర్వాణ్యన్యతోఽప్రాప్తాని , తర్హ్యగత్యా సర్వాణ్యుల్లిఖ్యన్తే ఇత్యర్థః ।
ప్రకృతే తు వినియోగాదేరన్యతః ప్రాప్తేరుత్పత్తిమాత్రపరత్వమిత్యాహ –
తత్రేతి ।
సమీహితార్థాప్రతిలమ్భాదితి ।
సమీహితశేషః సమీహితార్థః । భావప్రధానో నిర్దేశః । హితసాధనత్వం తదప్రతిలమ్భాదిత్యర్థః ।
తదర్థాన్యేవేతి ।
వినియోగవాక్యార్థాన్యేవేత్యర్థః ।
భవతు సామ్నః సామవేదే ఉత్పత్తిర్యజుర్వేదే చ వినియోగస్తతః కిం జాతమత ఆహ –
తత్ర యేన వాక్యేనేతి ।
యేన వాక్యేన సామాని వినియుజ్యన్తే తస్యైవ తద్వాక్యప్రకాశితత్వకృతస్య ఉపాంశుస్వరస్య గ్రహణం యుక్తమ్ । తస్య సాధనత్వసంస్పర్శాత్ , వినియోగదశాయాం హి సామ్నాం సాధనత్వం జ్ఞాయతే నోత్పత్తిదశాయాం , సాధనత్వం చ ప్రధానమ్ । ఉత్పత్తివాక్యప్రకాశితత్వనిమిత్తః స్వరః సామరూపమాత్రసంస్పర్శీ , ఉత్పత్తివాక్యస్య రూపమాత్రప్రకాశకత్వాదిత్యర్థః ॥౩౩॥