ಅಂತರಾ ಭೂತಗ್ರಾಮವತ್ಸ್ವಾತ್ಮನಃ ।
ಕೌಷೀತಕೇಯಕಹೋಲಚಾಕ್ರಾಯಣೋಷಸ್ತಪ್ರಶ್ನೋಪಕ್ರಮಯೋರ್ವಿದ್ಯೋರ್ನೈರಂತರ್ಯೇಣಾಮ್ನಾತಯೋಃ ಕಿಮಸ್ತಿ ಭೇದೋ ನ ವೇತಿ ವಿಶಯೇ ಭೇದ ಏವೇತಿ ಭ್ರೂಮಃ । ಕುತಃ ಯದ್ಯಪ್ಯುಭಯತ್ರ ಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರಯೋರಭೇದಃ ಪ್ರತೀಯತೇ, ತಥಾಪಿ ತತ್ಸ್ಯೈವೈಕಸ್ಯ ಪುನಃ ಶ್ರುತೇರವಿಶೇಷಾದಾನರ್ಥಕ್ಯಪ್ರಸಂಗಾದ್ಯಜತ್ಯಭ್ಯಾಸವದ್ಭೇದಃ ಪ್ರಾಪ್ತಃ । ನ ಚೈಕಸ್ಯೈವ ತಾಂಡಿನಾಂ ನವಕೃತ್ವ ಉಪದೇಶೇಽಪಿ ಯಥಾ ಭೇದೋ ನ ಭವತಿ “ಸ ಆತ್ಮಾ ತತ್ತ್ವಮಸಿ ಶ್ವೇತಕೇತೋ”(ಛಾ. ಉ. ೬ । ೧೪ । ೩) ಇತ್ಯತ್ರ ತಥೇಹಾಪ್ಯಭೇದ ಇತಿ ಯುಕ್ತಮ್ । ಭೂಯ ಏವ ಮಾ ಭಗವಾನ್ ವಿಜ್ಞಾಪಯತು, ಇತಿ ಹಿ ತತ್ರ ಶ್ರೂಯತೇ ತೇನಾಭೇದೋ ಯುಜ್ಯತೇ । ನ ಚೇಹ ತಥಾಸ್ತಿ । ತೇನ ಯದ್ಯಪೀಹ ವೇದ್ಯಾಭೇದೋಽವಗಮ್ಯತೇ ತಥಾಪ್ಯೇಕತ್ರ ತಸ್ಯೈವಾಶನಾಯಾದಿಮಾತ್ರಾತ್ಯಯೋಪಾಧೇರುಪಾಸನಾದೇಕತ್ರ ಚ ಕಾರ್ಯಕರಣವಿರಹೋಪಾಧೇರುಪಾಸನಾದ್ವಿದ್ಯಾಭೇದ ಏವೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಪ್ರತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ನೈತದುಪಾಸನಾವಿಧಾನಪರಮಪಿ ತು ವಸ್ತುಸ್ವರೂಪಪ್ರತಿಪಾದನಪರಂ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನಾಲೋಚನೇನೋಪಲಭ್ಯತೇ । ಕಿಮತೋ ಯದ್ಯೇವಮ್ । ಏತದತೋ ಭವತಿವಿಧೇರಪ್ರಾಪ್ತಪ್ರಾಪಣಾರ್ಥತ್ವಾತ್ಪ್ರಾಪ್ತಾವನುಪಪತ್ತಿಃ । ವಸ್ತುಸ್ವರೂಪಂ ತು ಪುನಃಪುನರುಚ್ಯಮಾನಮಪಿ ನ ದೋಷಮಾವಹತಿ ಶತಕೃತ್ವೋಽಪಿ ಹಿ ಪಥ್ಯಂ ವದಂತ್ಯಾಪ್ತಾಃ । ವಿಶೇಷತಸ್ತು ವೇದಃ ಪಿತೃಭ್ಯಾಮಪ್ಯಭ್ಯರ್ಹಿತಃ । ನಚ ಸರ್ವಥಾ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮ್ । ಏಕತ್ರಾಶನಾಯಾದ್ಯತ್ಯಯಾದನ್ಯತ್ರ ಚ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಪ್ರವಿಲಯಾತ್ । ತಸ್ಮಾದೇಕಾ ವಿದ್ಯಾ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ । ಉಭಾಭ್ಯಾಮಪಿ ವಿದ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ಭಿನ್ನ ಆತ್ಮಾ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ ಇತಿ ಯೋ ಮನ್ಯತೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೈಕದೇಶೀ ತಂ ಪ್ರತಿ ಸರ್ವಾಂತರತ್ವವಿರೋಧೋ ದರ್ಶಿತಃ ॥ ೩೫ ॥
ಅನ್ಯಥಾ ಭೇದಾನುಪಪತ್ತಿರಿತಿ ಚೇನ್ನೋಪದೇಶಾಂತರವದಿತಿ।
ಅಸ್ಯ ತು ಪೂರ್ವಪಕ್ಷತತ್ತ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯೋ ದರ್ಶಿತಃ । ಸುಗಮಮನ್ಯತ್ ॥ ೩೬ ॥
ಅಂತರಾ ಭೂತಗ್ರಾಮವತ್ಸ್ವಾತ್ಮನಃ ॥೩೫॥ ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೇ ಪಂಚಮೇಽಧ್ಯಾಯೇ ‘‘ಅಥ ಹೈನಂ ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಮುಷಸ್ತಶ್ಚಾಕ್ರಾಯಣಃ ಪಪ್ರಚ್ಛ ಯತ್ ಸಾಕ್ಷಾದಪರೋಕ್ಷಾದ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಯ ಆತ್ಮಾ ಸರ್ವಾಂತರಸ್ತಂ ಮೇ ವ್ಯಾಚಕ್ಷ್ವೇ’’ತ್ಯುಪಕ್ರಮಮೇಕಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್ । ‘‘ಅಥ ಹೈನಂ ಕಹೋಲಃ ಕೌಷೀತಕೇಯಃ ಪಪ್ರಚ್ಛ ಯದೇವ ಸಾಕ್ಷೀದಿ’’ತ್ಯಾದ್ಯಪರಮ್ । ಉಷಸ್ತ ಇತಿ ನಾಮತಃ । ಚಕ್ರಸ್ಯಾಪತ್ಯಂ ಚಾಕ್ರಃ । ಚಾಕ್ರಸ್ಯಾಪತ್ಯಂ ಚಕ್ರಸ್ಯ ಯುವಾ ಚಾಕ್ರಾಯಣಃ । ಕಹೋಲ ಇತ್ಯಪಿ ನಾಮತಃ । ಕುಷೀತಕಸ್ಯಾಪತ್ಯಂ ಕೌಷೀತಕಃ । ತಸ್ಯಾಪತ್ಯಂ ಕುಷೀತಕಸ್ಯ ಯುವಾ ಕೌಷೀತಕೇಯಃ । ಘಟಾದೀನಾಂ ಹಿ ವೃತ್ತಿಕರ್ಮತ್ವೇನಾಪರೋತ್ವಮ್ , ಬ್ರಹ್ಮ ತು ಸಾಕ್ಷಾತ್ಸ್ವತ ಏವಾಪರೋಕ್ಷಾದಪರೋಕ್ಷಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮೇತ್ಯಾಹ –
ಯ ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಸ ಚ ಸರ್ವಾಂತರಃ ; ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಸರ್ವಾಂತರತ್ವಸ್ಯಾತ್ಮನಿ ನಿರ್ದೇಶಾದಾತ್ಮನಿ ಸ್ಥಿತಸ್ಯ ಚಾಪರೋಕ್ಷತ್ವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸಂಕೀರ್ತನಾದುಭಯೋರೇಕತ್ವಂ ಸುದೃಢೀಕೃತಮ್ ।
ಅತ್ರಾಭ್ಯಾಸಾತ್ಸರ್ವಾಂತರತ್ವಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾಚ್ಚ ಸಂಶಯಮಾಹ –
ಕಿಮಸ್ತಿ ಭೇದ ಇತಿ ।
ಪೂರ್ವತ್ರ ಪಿಬಂತಾವಿತ್ಯಸ್ಯ ಲಾಕ್ಷಣಿಕತ್ವಮುಪಾದಾಯ ಮಂತ್ರದ್ವಯೇಽಪಿ ಭೋಕ್ತ್ರಭೋಕ್ತೃಪರತ್ವೇನಾರ್ಥೈಕ್ಯಾದ್ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಮುಕ್ತಮ್ , ಇಹ ತ್ವರ್ಥೈಕ್ಯೇಽಪಿ ನ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಮಭ್ಯಾಸಾದಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ –
ಭೇದ ಏವೇತಿ ।
ನ ಚೇಹ ತಥಾಸ್ತೀತಿ ।
ಯದೇವ ಸಾಕ್ಷಾದಿತ್ಯೇವಕಾರೋ ಯತ್ಸಾಕ್ಷಾದಪರೋಕ್ಷಾದೇವ ನ ಕದಾಚಿದಪಿ ಪರೋಕ್ಷಮಿತ್ಯೇವಂ ಯೋಜ್ಯತ ಇತಿ ಮನ್ಯತೇ , ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ತು ವ್ಯವಹಿತಾನ್ವಯಪ್ರಸಂಗಾನ್ನೇಯಂ ಸಾಧ್ವೀ ಯೋಜನೇತಿ ಪ್ರಕ್ರಾಂತಸ್ಯೈವಾನುವೃತ್ತ್ಯರ್ಥ ಏವಕಾರ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಭಾಷ್ಯೇ ।
ನನ್ವಪರೋಕ್ಷತ್ವಾದಿರೂಪವಿದ್ಯೈಕ್ಯಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನೇ ಕಥಂ ವಿದ್ಯಾಭೇದಸ್ತತ್ರಾಹ –
ತೇನೇತಿ ।
ಉಷಸ್ತಿಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ಕಾರ್ಯಕಾರಣವಿರಹಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಃ ; ಪ್ರಾಣೇನ ಪ್ರಾಣಿತೀತ್ಯಾದಿನಿರ್ದೇಶಾತ್ । ಕಹೋಲಬ್ರಾಹ್ಮಣೇಽಶನಾಯಾದಿವಿರಹಃ । ಅಯಂ ಚಾಭ್ಯಾಸಸಿದ್ಧೋಪಾಸನಭೇದನಿರ್ವಾಹಕ ಉಪಾಧಿಃ ಸಮಿದಾದೀನಾಮಿವ ದೇವತಾದಿಃ ।
ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನಾಲೋಚನೇನೇತಿ ।
ತನ್ಮೇ ವ್ಯಾಚಕ್ಷ್ವೇತಿ ಹಿ ಪ್ರವೃತ್ತಿರುಪಲಭ್ಯತೇ । ಪ್ರತಿವಚನಸ್ಯ ಚ ನ ದೃಷ್ಟೇರ್ದ್ರಷ್ಟಾರಂ ಪಶ್ಯೇರಿತ್ಯವಿಷಯವಸ್ತುಪ್ರತಿಪಾದನಪರತ್ವಂ ದೃಶ್ಯತೇ ನ ತೂಷಸ್ತಿಪರತ್ವಮಿತಿ ।
ನನು ಸಿದ್ಧವಸ್ತುಪ್ರತಿಪಾದನಪರತ್ವೇಽಪ್ಯಭ್ಯಾಸವೈಯರ್ಥ್ಯಸ್ಯ ಕಾ ಗತಿರಿತಿ ಪರಿಚೋದ್ಯಂ ಪರಿಹರತಿ –
ಕಿಮತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸಮಿಧೋ ಯಜತಿ ಇತ್ಯಾದೌ ವಿಧೇಃ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯುತ್ಪಾದಕತ್ವಾತ್ ಜ್ಞಾತೇ ಚ ಸ್ವತ ಏವ ಪ್ರವೃತ್ತೇರ್ವಿಧಿವೈಯರ್ಥ್ಯಾದಜ್ಞಾತಂ ವಸ್ತು ಜ್ಞಾಪ್ಯಮ್ , ಸಿದ್ಧವಸ್ತುಜ್ಞಾಪನಂ ತು ಪ್ರಾಪ್ತೇಪ್ಯರ್ಥೇ ಶ್ರೋತುರಾದರಾರ್ಥಂ ಪುನಃ ಪುನಃ ಕೃತಮಪಿ ಪ್ರಮಿತ್ಯತಿಶಯಫಲತ್ವಾದದುಷ್ಟಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಪಿತೃಭ್ಯಾಂ ಮಾತಾಪಿತೃಭ್ಯಾಮ್ । ನನು ಯದ್ಯಸ್ಮಿನ್ನಧಿಕರಣೇಽಭ್ಯಾಸಾದ್ವಿದ್ಯಾಭೇದ ಇತಿ ಪೂರ್ವಃ ಪಕ್ಷಃ । ತರ್ಹ್ಯಂತರಾಮ್ನಾನಾವಿಶೇಷಾದಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತೇ ಹೇತುರ್ನ ವಕ್ತವ್ಯಃ ।
ಅರ್ಥೈಕ್ಯಸ್ಯಾಭ್ಯಾಸಸಾಧಕತ್ವೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾನುಗುಣ್ಯಾದತ ಆಹ –
ಉಭಾಭ್ಯಾಮಪೀತಿ ।
ಪ್ರಥಮಂ ಸೂತ್ರಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೈಕದೇಶಿಮತನಿರಾಸಾರ್ಥಂ , ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸಿದ್ಧಾಂತೌ ತೂನ್ನೀತೌ ಭಾಷ್ಯಟೀಕಾಭ್ಯಾಮವಗಂತವ್ಯಾವಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಭಾಷ್ಯಮಭ್ಯಾಸಸಾಮರ್ಥ್ಯಾದಿತ್ಯಾದಿ ವಸ್ತುಸ್ವರೂಪಂ ತ್ವಿತ್ಯಾದಿಕಾ ಚ ಸಿದ್ಧಾಂತಟೀಕಾ । ತತ್ರ ವಸ್ತುಸ್ವರೂಪಂ ತ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾಽಭ್ಯಾಸಹೇತೋರನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿರುಕ್ತಾ । ನ ಚ ಸರ್ವಥಾ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮಿತ್ಯಾದಿನಾಭ್ಯಾಸ ಏವಾಸಿದ್ಧೋಽರ್ಥಭೇದಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ॥೩೫॥
ನನ್ವೇಕವಿಧೇಽಪಿ ತತ್ತ್ವಮಸೀತಿವತ್ಪುನಃಶ್ರುತ್ಯುಪಪತ್ತೇರ್ನ ದ್ವಿತೀಯಸೂತ್ರಗತಶಂಕಾಭಾಗಸ್ಯೋತ್ಥಾನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಅಸ್ಯ ತ್ವಿತಿ ।
ಭೂಯ ಏವ ಮಾ ಭಗವಾನ್ವಿಜ್ಞಾಪಯತ್ವಿತಿ ವಾಕ್ಯಾತ್ , ತತ್ರ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಂ ನಾತ್ರ ತದಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾಭಿಪ್ರಾಯೋ ದರ್ಶಿತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದೇವ ಸಾಕ್ಷಾದಿತ್ಯೇವಕಾರಾದತ್ರಾಪಿ ವದ್ಯೈಕ್ಯಮಿತಿ ಭಗವತಾ ಭಾಷ್ಯಕಾರೇಣ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಂ , ತತ್ ಸ್ಫುಟಮಿತಿ ನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಯತ ಇತ್ಯಾಹ – ಸುಗಮಮನ್ಯದಿತಿ ॥೩೬॥