ತನ್ನಿರ್ಧಾರಣಾನಿಯಮಸ್ತದ್ದೃಷ್ಟೇಃ ಪೃಥಗ್ಧ್ಯಪ್ರತಿಬಂಧಃ ಫಲಮ್ ।
ಯಥೈವ “ಯಸ್ಯ ಪರ್ಣಮಯೀ ಜುಹೂರ್ಭವತಿ ನ ಸ ಪಾಪಂ ಶ್ಲೋಕಂ ಶೃಣೋತಿ” ಇತ್ಯೇತದನಾರಭ್ಯಾಧೀತಮವ್ಯಭಿಚಾರಿತಕ್ರತುಸಂಬಂಧಂ ಜುಹೂದ್ವಾರಾ ಕ್ರತುಪ್ರಯೋಗವಚನಗೃಹೀತಂ ಕ್ರತ್ವರ್ಥಂ ಸತ್ಫಲಾನಪೇಕ್ಷಂ ಸಿದ್ಧವರ್ತಮಾನಾಪ್ರದೇಶಪ್ರತೀತಂ ನ ರಾತ್ರಿಸತ್ರವತ್ಫಲತಯಾ ಸ್ವೀಕರೋತೀತಿ । ಏವಮವ್ಯಭಿಚಾರಿತಕರ್ಮಸಂಬಂಧೋದ್ಗೀಥಗತಮುಪಾಸನಂ ಕರ್ಮಪ್ರಯೋಗವಚನಗೃಹೀತಂ ನ ಸಿದ್ಧವರ್ತಮಾನಾಪದೇಶಾವಗತಸಮಸ್ತಕಾಮವಾಪಕತ್ವಲಕ್ಷಣಫಲಕಲ್ಪನಾಯಾಲಮ್ । ಪರಾರ್ಥತ್ವಾತ್ । ತಥಾಚ ಪಾರಮರ್ಷಂ ಸೂತ್ರಮ್ “ದ್ರವ್ಯಸಂಸ್ಕಾರಕರ್ಮಸು ಪರಾರ್ಥತ್ವಾತ್ಫಲಶ್ರುತಿರರ್ಥವಾದಃ ಸ್ಯಾತ್”(ಜೈ.ಸೂ. ೪-೩-೧) ಇತಿ । ಏವಂಚ ಸತಿ ಕ್ರತೌ ಪರ್ಣತಾನಿಯಮವದುಪಾಸನಾನಿಯಮ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಉಚ್ಯತೇ - ಯುಕ್ತಂ ಪರ್ಣತಾಯಾಂ ಫಲಶ್ರುತೇರರ್ಥವಾದಮಾತ್ರತ್ವಮ್ । ನಹಿ ಪರ್ಣತಾನಾಶ್ರಯಾ ಯಾಗಾದಿವತ್ಫಲಸಂಬಂಧಮನುಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ಅವ್ಯಾಪಾರರೂಪತ್ವಾತ್ । ವ್ಯಾಪಾರಸ್ಯೈವ ಚ ಫಲವತ್ತ್ವಾತ್ । ಯಥಾಹುಃ “ಉತ್ಪತ್ತಿಮತಃಫಲದರ್ಶನಾತ್” ಇತಿ । ನಾಪಿ ಖಾದಿರತಾಯಾಮಿವ ಪ್ರಕೃತಕ್ರತುಸಂಬದ್ಧೋ ಯೂಪ ಆಶ್ರಯಸ್ತದಾಶ್ರಯಃ ಪ್ರಕೃತೋಽಸ್ತಿ ಅನಾರಭ್ಯಾಧೀತತ್ವಾತ್ಪರ್ಣತಾಯಾಃ । ತಸ್ಮಾದ್ವಾಕ್ಯೇನೈವ ಜುಹೂಸಂಬಂಧದ್ವಾರೇಣ ಪರ್ಣತಾಯಾಃ ಕ್ರತುರಾಶ್ರಯೋ ಜ್ಞಾಪನೀಯಃ । ನ ಚಾತತ್ಪರಂ ವಾಕ್ಯಂ ಜ್ಞಾಪಯಿತುಮರ್ಹತೀತಿ ತತ್ರ ವಾಕ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಮವಶ್ಯಾಶ್ರಯಣೀಯಮ್ । ತಥಾಚ ತತ್ಪರಂ ಸನ್ನ ಪರ್ಣತಾಯಾಃ ಫಲಸಂಬಂಧಮಪಿ ಗಮಯಿತುಮರ್ಹತಿ । ವಾಕ್ಯಭೇದಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಉಪಾಸನಾನಾಂ ತು ವ್ಯಾಪಾರಾತ್ಮತ್ವೇನ ಸ್ವತ ಏವ ಫಲಸಂಬಂಧೋಪಪತ್ತೇಃ ಉದ್ಗೀಥಾದ್ಯಾಶ್ರಯಣಂ ಫಲೇ ವಿಧಾನಂ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಧಾನಾತ್ । ಫಲಾಯ ಖಲೂದ್ಗೀಥಸಾಧನಕಮುಪಾಸನಂ ವಿಧೀಯಮಾನಂ ನ ವಾಕ್ಯಭೇದಮಾವಹತಿ । ನನು ಕರ್ಮಾಂಗೋದ್ಗೀಥಸಂಸ್ಕಾರ ಉಪಾಸನಂ ಪ್ರೋಕ್ಷಣಾದಿವದ್ವಿತೀಯಾಶ್ರುತೇರುದ್ಗೀಥಮಿತಿ । ತಥಾ ಚಾಂಜನಾದಿಷ್ವಿವ ಸಂಸ್ಕಾರೇಷು ಫಲಶ್ರುತೇರರ್ಥವಾದತ್ವಮ್ । ಮೈವಮ್ । ನಹ್ಯತ್ರೋದ್ಗೀಥಸ್ಯೋಪಾಸನಂ ಕಿಂತು ತದವಯವಸ್ಯೋಂಕಾರಸ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತಮಧಸ್ತಾತ್ । ನ ಚೋಂಕಾರಃ ಕರ್ಮಾಂಗಮಪಿ ತು ಕರ್ಮಾಂಗೋದ್ಗೀಥಾವಯವಃ । ನ ಚಾನುಪಯೋಗಮೀಪ್ಸಿತಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಕ್ತೂನ್ ಜುಹೋತೀತಿವದ್ವಿನಿಯೋಗಭಂಗೇನೋಂಕಾರಸಾಧಾನಾದುಪಾಸನಾತ್ಫಲಮಿತಿ ಸಂಬಂಧಃ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಥಾ ಕ್ರತ್ವಾಶ್ರಯಾಣ್ಯಪಿ ಗೋದೋಹನಾದೀನಿ ಫಲಸಂಯೋಗಾದನಿತ್ಯಾನಿ ಏವಮುದ್ಗೀಥಾದ್ಯುಪಾಸನಾನೀತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ಶೇಷಮುಕ್ತಂ ಭಾಷ್ಯೇ ।
ನ ಚೇದಂ ಫಲಶ್ರವಣಮರ್ಥವಾದಮಾತ್ರಮಿತಿ ।
ಅರ್ಥವಾದಮಾತ್ರತ್ವೇಽತ್ಯಂತಪರೋಕ್ಷಾ ವೃತ್ತಿರ್ಯಥಾ ನ ತಥಾ ಫಲಪರತ್ವೇ । ನ ತು ವರ್ತಮಾನಾಪದೇಶಾತ್ಸಾಕ್ಷಾತ್ಫಲಪ್ರತೀತಿಃ । ಅತ ಏವ ಪ್ರಯಾಜಾದಿಷು ನಾರ್ಥವಾದಾದ್ವರ್ತಮಾನಾಪದೇಶಾತ್ಫಲಕಲ್ಪನಾ । ಫಲಪರತ್ವೇ ತ್ವಸ್ಯ ನ ಶಕ್ಯಂ ಪ್ರಯಾಜಾದೀನಾಂ ಪಾರಾರ್ಥ್ಯೇನಾಫಲತ್ವಂ ವಕ್ತುಮಿತಿ ॥ ೪೨ ॥
ತನ್ನಿರ್ಧಾರಣಾನಿಯಮಸ್ತದ್ದೃಷ್ಟೇಃ ಪೃಥಗ್ಧ್ಯಪ್ರತಿಬಂಧಃ ಫಲಮ್ ॥೪೨॥ ಅನಿತ್ಯಭೋಜನಾಶ್ರಿತಪ್ರಾಣಾಗ್ನಿಹೋತ್ರವದ್ ನಿತ್ಯಕರ್ಮಾಂಗಾಶ್ರಿತೋಪಾಸ್ತೀನಾಂ ನಿತ್ಯತ್ವಮಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ –
ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಕರ್ಮಾಂಗಾಶ್ರಿತಸ್ಯಾಪಿ ಗೋದೋಹನವದನಿತ್ಯತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯಾನಾರಭ್ಯಾಧೀತತ್ವಾದುಪಾಸ್ತೀನಾಂ ವಾಕ್ಯಾತ್ ಕ್ರತುಸಂಬಂಧ ಏವ ಸಿಧ್ಯತಿ , ನ ಫಲಸಂಬಂಧ ಇತಿ ವಕ್ತುಂ ಪರ್ಣಮಯೀ , ತಾಮುದಾಹರತಿ –
ಯಸ್ಯೇತಿ ।
ನನು ಸಾಕ್ಷಾತ್ಫಲವತ್ತ್ವಸಂಭವೇ ಕಿಮಿತಿ ಕ್ರತುಪ್ರವೇಶಾತ್ಫಲಕಲ್ಪನಾ ? ಅತ ಆಹ –
ಸಿದ್ಧವರ್ತಮಾನೇತಿ ।
ರಾತ್ರಿಸತ್ರೇ ಹ್ಯಗತ್ಯಾ ವಿಪರಿಣಾಮಃ , ಇಹ ತ್ವಸ್ತಿ ಕರ್ಮಾಂಗತ್ವಂ ಗತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಮಸ್ತಕಾಮಾವಾಪಕತ್ವಲಕ್ಷಣೇತಿ ।
‘‘ಆಪಯಿತಾ ಹ ವೈ ಕಾಮಾನಾಂ ಭವತೀ’’ತ್ಯೇತದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಯೋಜನಮುಪಾಸನಾನಾಂ ಕರ್ಮಾಂಗಾಶ್ರಿತೋಪಾಸ್ತೀನಾಂ ನಿತ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –
ಏವಂ ಚೇತಿ ।
ಚತುರ್ಥೇ ಸ್ಥಿತಮ್ –
ದ್ರವ್ಯಸಂಸ್ಕಾರೇತಿ ।
‘‘ಯಸ್ಯ ಪರ್ಣಮಯೀ ಜುಹೂರ್ಭವತಿ ನ ಸ ಪಾಪಂ ಶ್ಲೋಕಂ ಶ್ರೃಣೋತಿ’’ ಇತ್ಯನಾರಭ್ಯ ಕಿಂಚಿದ್ದ್ರವ್ಯೇ ಫಲಮಧೀಯತೇ । ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಪ್ರಕರಣೇಽಸ್ತಿ ಸಂಸ್ಕಾರೇ ಫಲಶ್ರುತಿಃ -’‘ ಯದಂಕ್ತೇ ಅಂಜನಂ ಕರೋತಿ ಚಕ್ಷುರೇವ ಭ್ರಾತೃವ್ಯಸ್ಯ ವಂಕ್ತೇ’’ ಇತಿ । ಕರ್ಮಣಿ ಚ ಫಲಂ ಶ್ರೂಯತೇ - ‘‘ಯತ್ಪ್ರಯಾಜಾನೂಯಾಜಾ ಇಜ್ಯಂತೇ ವರ್ಮ ವಾ ಏತದ್ಯಜ್ಞಸ್ಯ ಕ್ರಿಯತೇ ವರ್ಮ ವಾ ಯಜಮಾನಸ್ಯ ಭ್ರಾತೃವ್ಯಭಿಭೂತ್ಯೈ’’ ಇತಿ । ತತ್ರ ಸಂಶಯಃ । ಕಿಮಿಮೇ ಫಲವಿಧಯ ಉತ ಕ್ರತ್ವರ್ಥೇಷು ಪರ್ಣತಾದಿಷು ಫಲಾರ್ಥವಾದಾ ಇತಿ ।
ತತ್ರ ‘‘ಖಾದಿರಂ ವೀರ್ಯಕಾಮಸ್ಯ ಯೂಪಂ ಕುರ್ಯಾ’’ದಿತ್ಯಾದಿವತ್ಫಲವಿಧಯಃ , ಕ್ರತೂಪಕಾರದ್ವಾರೇಣ ವ್ಯವಹಿತಫಲೋಪಾದಾನಾದ್ವರಮವ್ಯವಹಿತಶ್ರುತಫಲಸ್ಯ ಸಾಧ್ಯತ್ವವಿಪರಿಣಾಮ ಇತಿ ಫಲವಿಧಿತ್ವೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ರಾದ್ಧಾಂತಃ ಪರ್ಣತೋದಾಹರಣಮಾಶ್ರಿತ್ಯಾಚಾರ್ಯೇಣ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯತೇ –
ಯುಕ್ತಂ ಪರ್ಣತಾಯಾಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ತತ್ರೈತಾವತ್ಸರ್ವೋದಾಹರಣಶೇಷತ್ವೇನ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ ।
ರಾತ್ರಿಸತ್ರಾಣಾಮಗತ್ಯಾ ವಿಪರಿಣಾಮ ಆಶ್ರಿತಃ , ಇಹ ತು ಕ್ರತೂಪಕಾರಸ್ಯ ಸಿದ್ಧತ್ವಾನ್ನ ವಿಪರಿಣಾಮ ಇತಿ ಪರ್ಣತಾ ಕಿಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಫಲಸಾಧನಮುತ ಕ್ರಿಯಾದ್ರವ್ಯಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ? ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಉತ್ಪತ್ತಿಮತ ಇತಿ ।
ಸಾಕ್ಷಾದುತ್ಪತ್ತಿಮತ ಇತಿ , ಸಾಕ್ಷಾದುತ್ಪತ್ತಿಃ ಕ್ರಿಯಾಯಾ ಇತಿ ಕ್ರಿಯಾತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯತ್ತು - ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೇ ಉಕ್ತಂ ಖಾದಿರತಾವತ್ ಪರ್ಣತಾಯಾಃ ಫಲೇ ವಿಧಿರಿತಿ , ತನ್ನಿರಸ್ಯನ್ ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ –
ನಾಪೀತಿ ।
ಖಾದಿರತಾಯಾಂ ಯಥಾ ಪ್ರಕೃತಕ್ರತುಸಂಬಂಧವಾನ್ ಯೂಪ ಆಶ್ರಯಃ , ಏವಂ ತದಾಶ್ರಯಸ್ತಸ್ಯಾಃ ಪರ್ಣತಾಯಾಃ ಪ್ರಕೃತೇ ನಾಸ್ತಿ ; ತಸ್ಯಾ ಅನಾರಭ್ಯಾಧೀತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಖಾದಿರತಾಯಾಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿಧಿಶ್ರವಣಾತ್ ಸಾಕ್ಷತ್ಕರ್ಮಪದಯುಕ್ತಫಲಶ್ರವಣಾಚ್ಚ ಯುಕ್ತಃ ಫಲೇ ವಿಧಿರಿತ್ಯಪಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ಕ್ರತ್ವಂಗವಿಶಿಷ್ಟೋಪಾಸ್ತಿಕ್ರಿಯಾಣಾಂ ಫಲಸಾಧನತ್ವೇನ ಪ್ರಧಾನಕರ್ಮತ್ವಮುಕ್ತಮ್ , ತದಾಕ್ಷಿಪತಿ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ॐಕಾರಸ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ।
ವ್ಯಾಪ್ತೇಶ್ಚಾಸಮಂಜಸ (ಬ್ರ.ಅ.೩ ಪಾ.೩ ಸೂ.೯) ಮಿತ್ಯತ್ರೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಚಾನುಪಯೋಗಮೀಪ್ಸಿತಮಿತಿ ।
ಅನ್ಯಾರ್ಥೇ ವಿನಿಯುಕ್ತಂ ದ್ರವ್ಯಂ ಫಲವತ್ತ್ವಾದೀಪ್ಸಿತಮ್ , ಈಪ್ಸಿತಂ ಚ ಸಂಸ್ಕಾರ್ಯಂ , ನತ್ವೋಂಕಾರೋಽನುಪಯುಕ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಾ ತು ಕರ್ಮಾಂಗೇಷ್ವಪಿ ದ್ವಿತೀಯಾ ‘‘ಲೋಕೇಷು ಪಂಚವಿಧಂ ಸಾಮೋಪಾಸೀತೇ’’ತ್ಯಾದ್ಯಾ , ಸಾ ಸಪ್ತಮ್ಯರ್ಥೇತ್ಯಾದಿತ್ಯಾದಿಮತಯ (ಬ್ರ.ಅ.೪ ಪಾ.೧ ಸೂ.೬) ಇತ್ಯತ್ರ ವಕ್ಷ್ಯತೇ ।
ಅತ್ರ ಭಾಷ್ಯಂ - ನ ಚೇದಂ ಫಲಶ್ರವಣಮರ್ಥವಾದಮಾತ್ರಂ ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರತಿಪತ್ತುಮ್ ; ತಥಾ ಹಿ ಗುಣವಾದ ಆಪದ್ಯೇತ ಫಲೋಪದೇಶೇ ತು ಮುಖ್ಯವಾದೋಪಪತ್ತಿರಿತಿ , ತದನುಪಪನ್ನಮಿವ ; ವರ್ತಮಾನಾಪದೇಶತ್ವೇನೋಪಾಸನಫಲೇಷು ಸಾಧ್ಯತ್ವವಿಪರಿಣಾಮಾತ್ಮಕಲಕ್ಷಣಾಶ್ರಯಣಾದತ ಆಹ –
ಅರ್ಥವಾದಮಾತ್ರತ್ವ ಇತಿ ।
ವರ್ತಮಾನಾಪದೇಶಾದ್ವಿಪರಿಣಾಮಮಂತರೇಣ ಫಲಸಿದ್ಧೌ ವಿರೋಧಮಾಹ –
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ಪ್ರಯಾಜಾದೀನಾಮಫಲತ್ವಂ ಯತ್ಪ್ರಥಮೇ ಕಾಂಡೇ ಪಾರಾರ್ಥ್ಯೇನೋಕ್ತಂ , ತದಿಹಾಪಿ ಸ್ವೀಕೃತಂ ತದ್ವರ್ತಮಾನಾಪದೇಶಸ್ಯ ಫಲಪರತ್ವೇ ಸತಿ ನ ಶಕ್ಯಂ ನಿರ್ವೋಢುಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ತೇನೋಂಕಾರೇಣೋಭಾವಪಿ ಕರ್ಮ ಕುರುತಃ , ಯಶ್ಚೈತದಕ್ಷರಮೇವಮಾಪ್ತ್ಯಾದಿಗುಣಕಂ ವೇದ ಯಶ್ಚ ನ ವೇದ ।
ದೃಷ್ಟಂ ಹಿ ಹರೀತಕೀಂ ಭಕ್ಷಯತೋಸ್ತದ್ರಸಜ್ಞೇತರಯೋರ್ವಿರೇಚಕಂ ಫಲಮಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯಿತ್ವಾ ಸಿದ್ಧಾಂತಮಾಹ –
ನಾನಾ ತ್ವಿತಿ ।
ಕರ್ಮಾಂಗೋಂಕಾರಮಾತ್ರಜ್ಞಾನಾದಾಪ್ತ್ಯಾದಿಮದೋಂಕಾರವಿಜ್ಞಾನಂ ನಾನೈವ ಭಿನ್ನಮ್ । ತತೋಽಂಗಾಧಿಕ್ಯಾತ್ ಫಲಾಧಿಕ್ಯಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ದೃಷ್ಟೋ ಹಿ ಮಣಿವಿಕ್ರಯೇ ವಣಿಕ್ಛಬರಯೋರ್ಜ್ಞಾನಾಽಜ್ಞಾನಕೃತಃ ಫಲಭೇದಃ । ತಸ್ಮಾದ್ಯದೇವ ಕರ್ಮ ವಿದ್ಯಯೋದ್ನೀಥಾದಿವಿಷಯಯಾ ಶ್ರದ್ಧಯಾಽಽಸ್ತಿಕ್ಯಬುಧ್ದ್ಯಾ ಉಪನಿಷದಾ ತತ್ತದ್ದೇವತಾಧ್ಯಾನೇನ ಕರೋತಿ ತದೇವ ಕರ್ಮ ವೀರ್ಯವತ್ತರಂ ಭವತಿ ॥೪೨॥