ಆದರಾದಲೋಪಃ ॥೪೦॥ ಉಪಾಸ್ತಿಲೋಪೇಽಪಿ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತ್ವೇನ ಗುಣಲೋಪವತ್ ‘‘ಪೂರ್ವೋಽತಿಥಿಭ್ಯ’’ ಇತ್ಯಾದಿಸ್ತುತ್ಯುಪಪತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಭೋಜನಲೋಪೇಽಪಿ ಪ್ರಾಣಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಲೋಪ ಇತ್ಯವಾಂತರಸಂಗತಿಃ ।

ಪಾದಸಂಗತಿಮಾಹ –

ಅಸ್ತೀತಿ ।

ಪೂರ್ವಭೋಜನಮಿತಿ ।

ತದ್ಯದ್ಭಕ್ತಂ ಪ್ರಥಮಮಿತಿ ವಾಕ್ಯವಿಹಿತಂ ಪ್ರಾಣಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಪದಕರ್ಮೇತಿ ।

‘‘ಏಕಹಾಯನ್ಯಾ ಕ್ರೀಣಾತೀ’’ತಿ ಪ್ರಕೃತ್ಯ ಶ್ರೂಯತೇ ‘‘ಷಟ್ ಪದಾನ್ಯನುನಿಷ್ಕಾಮತಿ ಸಪ್ತಮಂ ಪದಮಂಜಲಿನಾ ಗೃಹ್ಣಾತಿ ಯರ್ಹಿ ಹವಿರ್ಧಾನೇ ಪ್ರಾಚೀ ಪ್ರವರ್ತಯೇಯುಸ್ತರ್ಹಿ ತೇನಾಕ್ಷಮುಪಾಂಜ್ಯಾ’’ದಿತಿ ।ಸೋಮಕ್ರಯಾರ್ಥಂ ನೀಯಮಾನಾಯಾ ಏಕಹಾಯನ್ಯಾಃ ಷಟ್ಪದಾನ್ಯನುಗಚ್ಛೇದಧ್ವರ್ಯುಃ । ಸಪ್ತಮಪದಬಿಂಬಗತಪಾಂಸೂನಂಜಲಿನಾ ಗೃಹ್ಣೀಯಾದ್ , ಗೃಹೀತ್ವಾ ಸ್ಥಾಪಯೇತ್ಪುನರ್ಯಸ್ಮಿನ್ ದಿವಸೇ ಹವಿರ್ಧಾನೇ ಶಕಟೇ ದ್ವೇ ಪ್ರಾಙ್ಮುಖೇ ಪ್ರವರ್ತಯೇಯುಸ್ತದಾ ತೇನ ಪಾಂಶುನಾಽಕ್ಷಂ ರಥಸ್ಯಾಂಜೇಲ್ಲಿಂಪೇದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ರ ಸಂಶಯಃ - ಯದೇತದಕ್ಷಾಭ್ಯಂಜನಂ ಸಪ್ತಮಪದಸಾಧ್ಯಂ ತದರ್ಥಮಪ್ಯೇಕಹಾಯನೀನಯನಮ್ । ಅತಶ್ಚ ತೇನಾಪಿ ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ , ಉತ ಕ್ರಯಾರ್ಥಮೇವ , ತತಶ್ಚ ತೇನೈವ ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ ಇತಿ ತತ್ರ ದ್ವಯೋರಪ್ಯೇಕಹಾಯನೀನಯನಸಾಧ್ಯತ್ವಾತ್ಕಸ್ಯಚಿದಪಿ ವಾಕ್ಯತೋ ವಿಶೇಷಸಂಬಂಧಾಽನವಗಮಾತ್ ಸನ್ನಿಧ್ಯವಿಶೇಷಾಚ್ಚೋಭಯಾರ್ಥತ್ವಂ ಪ್ರಾಪಯ್ಯ ಚತುರ್ಥೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಿತಮ್ । ಯದ್ಯಪಿ ಕ್ರಯನಯನಯೋರ್ನ ಸಾಕ್ಷಾದಸ್ತಿ ವಾಕ್ಯಕೃತಃ ಸಬಂಧಃ ; ತಥಾಪ್ಯೇಕಹಾಯನೀದ್ವಾರಾ ವಿದ್ಯತೇ । ಸಾ ಹಿ ತೃತೀಯಯಾ ಕ್ರಯಾರ್ಥಾಽವಸೀಯತೇ । ಯದರ್ಥಾ ಚ ಸಾ ತದರ್ಥಮೇವ ತತ್ಸಂಸ್ಕಾರಾರ್ಥ ನಯನಮಿತ್ಯಸ್ತಿ ಕ್ರಯನಯನಯೋರ್ವಿಶೇಷಸಂಬಂಧಃ । ನೈವಮಸ್ತಿ ಪದಕರ್ಮಣಾ ನಯನಸ್ಯ ವಿಶೇಷಸಂಬಂಧಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಕ್ರಯಾರ್ಥಮೇವ ನಯನಮಿತಿ ।

ತದಿದಮಾಹ –

ಯಥೇತ್ಯಾದಿನಾ ।

ಸೋಮಕ್ರಯಾರ್ಥಾ ಚಾಸೌ ನೀಯಮಾನಾ ಚಾಸಾವೇಕಹಾಯನೀ ಚ ತಸ್ಯಾಃ ಸಪ್ತಮಪದಪಾಂಸುಗ್ರಹಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತಾವಚ್ಛಬ್ದೇನಾಸ್ಥಿರತ್ವಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಸ್ಯ ನೋಚ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ –

ತಾವಚ್ಛಬ್ದ ಇತಿ ।

ಸ್ವಾಮಿಭೋಜನಸ್ಯ ತ್ವತಿಥಿಭೋಜನಾದುತ್ತರಃ ಕಾಲಃ , ತಂ ಕಾಲಮತೀತ್ಯ ಪ್ರಾಕ್ಕಾಲೇ ಪ್ರಾಣಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರವಣಾತ್ ಭೋಜನಲೋಪೇಽಪಿ ಪ್ರಾಣಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಕರ್ತವ್ಯತಾಽವಗಮ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ –

ಜಾಬಾಲಾ ಹೀತಿ ।

ನನ್ವತ್ರಾಶನಮಾತ್ರಸ್ಯ ಭೋಜನಕಾಲಾದಪಕರ್ಷ ಪ್ರತೀಯತೇ , ನ ಪ್ರಾಣಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಸ್ಯೇತ್ಯತ ಆಹ –

ಅಶ್ರೀಯಾದಿತಿ ಚೇತಿ ।

‘ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಮುಪಾಸತ’ ಇತಿ ವಚನಾದತಿಥಿರೂಪಭೂತಾನಿ ಪ್ರತಿ ಉಪಜೀವ್ಯಮಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಶ್ರುತಮ್ , ಏವಂ ಸತಿ ಅತಿಥಿಭೋಜನರೂಪಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾತ್ಪ್ರಾಗುಚ್ಯಮಾನಮಶನಮಪ್ಯಗ್ನಿಹೋತ್ರಮೇವ ; ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರೇಣ ಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾದೇಕವಾಕ್ಯತ್ವಪ್ರತೀತೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಏವಂ ವಿಧಿಬಲಾತ್ಪ್ರಾಣಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಸ್ಯ ಭೋಜನಕಾಲಾದಪನಯನಂ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯಾದರಾದಿತಿ ಸೂತ್ರಸೂಚಿತಂ ವಾಕ್ಯಶೇಷಮೇತಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಸ್ತಾವಕಂ ದರ್ಶಯತಿ –

ತದೇವಂ ಸತೀತಿ ।

ನನು ಭಾಷ್ಯೇ ಭೋಜನಶಬ್ದಾತ್ಪ್ರಾಣಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದರೋ ನ ಪ್ರತೀಯತೇಽತ ಆಹ –

ಸ್ವಾಮಿನಃ ಪ್ರಾಣಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಮಿತಿ ।

ಅತಿಥಿಪ್ರಾಣಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾತ್ಪೂರ್ವಂ ಸ್ವೀಯಪ್ರಾಣಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಕುರ್ಯಾದಿತರಥಾ ಪೂರ್ವಮತಿಥಿಭ್ಯೋ ಭೋಜನದಾನೇ ಸ್ವಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಹೋಮೇನ ಪರಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಕರಣಮಿವಾಯುಕ್ತಂ ಕೃತಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾದರಃ ಸ್ವಾಮೀ ಯದಾ ಭುಂಕ್ತೇ ತದೈವ ।

ತಥಾ ಚ ಕಥಂ ಭೋಜನಲೋಪೇ ಪ್ರಾಣಾಹುತ್ಯಾಪತ್ತಿರಿತಿ ಶಂಕತೇ –

ನನ್ವಾದ್ರಿಯತಾಮಿತಿ ।

ಕರ್ತರ್ಯಯಂ ಪ್ರಯೋಗಃ । ಅತಿಥಿಭೋಜನಸ್ಯ ಪುರಸ್ತಾದ್ವಿಹಿತಂ ಸ್ವಾಮಿಭೋಜನಮಿತ್ಯಧ್ಯಾಹಾರಃ ।

ದೂಷಣಪರಭಾಷ್ಯಸ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯಮಾಹ –

ಯಥಾ ಹೀತಿ ।

ಕೌಂಡಪಾಯನೇಪ್ಯುಪಸದಾದಿಧರ್ಮೋಽಸ್ತೀತಿ – ದ್ರವ್ಯದೇವತಾರೂಪೇತ್ಯುಕ್ತಂ । ಯಾಗಸ್ಯ ರೂಪಂ ದ್ರವ್ಯದೇವತೇ , ತೇ ಏವ ಧರ್ಮಾಂತರಂ ದ್ರವ್ಯದೇವತಾರೂಪಧರ್ಮಾಂತರಂ । ಪ್ರಕರಣಾಂತರಾಧಿಕರಣಂ ಧರ್ಮಾತಿದೇಶಾಧಿಕರಣಂ ಚ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರೇಽನುಕ್ರಾಂತಮ್ ।

ನನು ವಿಧೀಯತಾಂ ಭಕ್ತದ್ರವ್ಯಕತಾ , ತಥಾಪಿ ಭಕ್ತಾಭಾವೇಽಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಲುಪ್ಯೇತೇತಿ , ನೇತ್ಯಾಹ –

ನ ಚೈತಾವತೇತಿ ।

ಅತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –

ಉಕ್ತಮಿತಿ ।

ಮಾ ಭೂತ್ ಭೋಜನಮಾಶ್ರಿತ್ಯ ವಿಧಾನಾದ್ಭೋಜನಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಂ ಪ್ರಾಣಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಸ್ಯ , ಭೋಜನಾರ್ಥಭಕ್ತೈಕದೇಶದ್ರವ್ಯಾಶ್ರಿತತ್ವಾದ್ಭೋಜನಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಂ ಕಿಂ ನ ಸ್ಯಾದತ ಆಹ –

ನ ಚೈಕದೇಶೇತಿ ।

‘‘ಮಧ್ಯಾತ್ಪೂರ್ವಾರ್ಧಾಚ್ಚ ದ್ವಿರ್ಹವಿಷೋಽವದ್ಯತ್ಯುತ್ತರಾರ್ಧಾಚ್ಚ ಸ್ವಿಷ್ಟಕೃತೇ ಸಮವದ್ಯತೀ’’ತಿ ಶ್ರೂಯತೇ । ಸ್ವಿಷ್ಟಕೃನ್ನಾಮ ದೇವತಾವಿಶೇಷಃ । ತನ್ನಾಮ್ನಾ ಯಾಗೋಪಿ ಪ್ರತೀಯತೇ । ತತ್ರ ಸ್ವಿಷ್ಟಕೃತ ಕಿಮುತ್ತರಾರ್ಧಪುರೋಡಾಶಯೋಃ ಪ್ರಯೋಜಕಃ , ಕಿಂ ವಾ ಯದಂಕೇ ಅಂಜನಂ ಕರೋತಿ ಚಕ್ಷುರೇವ ಭ್ರಾತೃವ್ಯಸ್ಯೇತಿ ಫಲಶ್ರುತಿಪ್ರಯುಕ್ತಪುರೋಡಾಶೋಪಜೀವೀತಿ ಸಂದೇಹೇ ಅಗ್ನ್ಯಾದ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ಹವಿಷೋ ದೇವತಾಂತರಾವರುದ್ಧತ್ವಾತ್ಸ್ವಿಷ್ಟಕೃದರ್ಥಮನ್ಯದ್ಧವಿಃ ಕೃತ್ವಾಽವದ್ಯತೀತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ರಾದ್ಧಾಂತಃ - ಕಸ್ಯೋತ್ತರಾರ್ಧಾದಿತಿ ನಿತ್ಯಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ಸ್ವವಾಕ್ಯೇ ಚ ಸಂಬಂಧಿನಿರ್ದೇಶಾದಗ್ನ್ಯಾದಿಪ್ರಯುಕ್ತಸ್ಯೈವ ಹವಿಷಃ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾತ್ತಸ್ಯೋತ್ತರಾರ್ಧಾದಿತ್ಯವಗಮಾದಪ್ರಯೋಜಕಃ ಸ್ವಿಷ್ಟಕೃತ್ । ಅನ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯಾಪಿ ಹವಿಷೋ ವಚನಾದನ್ಯಾರ್ಥತ್ವಮವಿರುದ್ಧಮಿತಿ । ತದ್ವದಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಂ ಪ್ರಾಣಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಸ್ಯ ।

ತತಶ್ಚ ಭೋಜನಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಮಿತ್ಯೇತತ್ತತ್ರಾಸ್ತೀತ್ಯತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –

ಏಕದೇಶದ್ರವ್ಯಸಾಧನಸ್ಯಾಪೀತಿ ।

ಏಕದೇಶೋ ದ್ರವ್ಯಂ ಸಾಧನಂ ಯಸ್ಯ ಯಾಗಸ್ಯ ತಸ್ಯಾಪಿ ದ್ರವ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಯೋಜಕತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತತ್ರೋದಾಹರಣಮಾಹ –

ಯಥೇತಿ ।

ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಯೋರಾಮ್ನಾಯತೇ – ‘ಜಾಘನ್ಯಾ ಪತ್ನೀಃ ಸಂಯಾಜಯಂತಿ’ ಇತಿ । ಪತ್ನ್ಯೋ ನಾಮ ದೇವತಾವಿಶೇಷಾಃ । ಜಘನಪ್ರದೇಶಾದವತ್ತೋ ಮಾಂಸಖಂಡೋ ಜಾಘನೀ ।

ತತ್ರೈಕದೇಶದ್ರವ್ಯತ್ವಾತ್ಪರಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಕೃತಪ್ರಯೋಜನಾಗ್ನೀಷೋಮೀಯಪಶುಜಾಘನೀಪ್ರತಿಪತ್ತಿಕರ್ಮತ್ವಾತ್ಪತ್ನೀಸಂಯಾಜಾನಾಂ ಪ್ರಕರಣೋತ್ಕರ್ಷಮಾಶಂಕ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತಿತಂ ಶೇಷಲಕ್ಷಣೇ , ತಂ ಪ್ರಕಾರಮಾಹ –

ಸ ಹಿ ನಾಮೇತಿ ।

ಉಕ್ತಮಗ್ನಿಹೋತ್ರಸಾಧನಂ ಭಕ್ತಂ ಭೋಜನಾಂಗಭಕ್ತಜ್ಞಾನಂ ವಿನಾಪಿ ಜಾಘನೀವಜ್ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।

ದೃಷ್ಟಾಂತಂ ಸಾಧಯತಿ –

ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।

ಜಾಘನೀತ್ಯೇತಾವನ್ಮಾತ್ರಂ ಶ್ರೂಯತೇ , ನ ತು ಪಶೋರಿತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಾಣಿಮಾತ್ರಸ್ಯ ಜಾಘನೀ ಪಶುಜ್ಞಾನಂ ವಿನಾಪಿ ಜ್ಞಾತುಂ ಶಕ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಆಗ್ನೀಷೋಮೀಯಯಾಗಪ್ರಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ಪರಪ್ರಯುಕ್ತಃ ಪಶುರಗ್ನೀಷೋಮೀಯಃ , ತದುಪಜೀವನಂ ಚಾಂತರೇಣ ಜಾಘನೀಜ್ಞಾನಾತ್ ತತ್ಸಾಧ್ಯದಾರ್ಶಪೌರ್ಣಮಾಸಿಕಪತ್ನೀಸಂಯೋಜೇಷ್ವಾಜ್ಯೇನ ಸಹ ಜಾಘನೀ ವಿಕಲ್ಪ್ಯತೇ ನ ತೂತ್ಕೃಷ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಹಿಂಸಾಪಿ ನ ಕಾರ್ಯೇತ್ಯಾಹ –

ಖಂಡಶ ಇತಿ ।

ಮನ್ಯತೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷೀತಿ ।

ತದ್ಧೋಮೀಯಮಿತಿ ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಾನಭಿಜ್ಞತ್ವಾನ್ಮನ್ಯತೇರ್ಗ್ರಹಣಮ್ ।

ನನ್ವೇವಂ ಭಕ್ತಸ್ಯೈವ ಭೋಜನಬಹಿರ್ಭೂತಸ್ಯ ಸಂಭವೇ ಕಥಮದ್ಭಿರಿತಿ ಪ್ರತಿನಿಧಿರ್ಭಾಷ್ಯೇ ಉಕ್ತೋಽತ ಆಹ –

ಅದ್ಭಿರಿತಿ ।

ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿನಿತ್ಯಕರ್ಮಸು ಶ್ರುತವ್ರೀಹ್ಯಾದ್ಯಲಾಭೇ ಕರ್ಮೋತ್ಸರ್ಗೇ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ನಿತ್ಯಾನಾಮನಿತ್ಯಾನಾಂ ಚ ಪ್ರಾರಬ್ಧಾನಾಮವಶ್ಯಕರ್ತವ್ಯತ್ವಾವಗಮಾತ್ ಶ್ರುತದ್ರವ್ಯೈಃ ಪ್ರತಿನಿಹಿತೈಶ್ಚ ಕ್ರಿಯಮಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಗಸ್ಯಾವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೇನ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ಪ್ರತಿನಿಧಾಯಾಪಿ ಕರ್ಮ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಷಷ್ಠೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಿತಮ್ ॥ ಭಾಷ್ಯೋದಾಹೃತಮಪ್ಯಧಿಕರಣಂ ಲಿಖ್ಯತೇ – ಸಂತ್ಯಗ್ನ್ಯಾಧಾನೇ ಪವಮಾನೇಷ್ಟಯಃ ‘‘ಅಗ್ನಯೇ ಪವಮಾನಾಯ ಪುರೋಡಾಶಮಷ್ಟಾಕಪಾಲಂ ನಿರ್ವಪೇದಿ’’ತ್ಯಾದ್ಯಾಃ । ತಾಸು ಪ್ರಕೃತೇರ್ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾದ’’ಗ್ನಿಹೋತ್ರಹವಣ್ಯಾ ಹವೀಂಷಿ ನಿರ್ವಪೇದಿ’’ತಿ ವಿಹಿತೋ ಹವಿರ್ನಿರ್ವಾಪೋಽತಿದೇಶೇನ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ । ಆಧಾನಕಾಲೇ ಚಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಾಭಾವಾನ್ನಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಹವಣೀ । ತತಸ್ತದ್ವಿಶಿಷ್ಟತ್ವೇನ ಶ್ರುತಸ್ಯ ನಿರ್ವಾಪಸ್ಯ ತಲ್ಲೋಪಾಲ್ಲೋಪಪ್ರಾಪ್ತೌ ದಶಮೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಿತಮ್ । ಗುಣಲೋಪೇ ಚ ಮುಖ್ಯಸ್ಯ (ಜೈ.ಅ.೧೦.ಪಾ.೨.ಸೂ.೬೩) । ವಿಕೃತೌ ಹಿ ಕಾರ್ಯದ್ವಾರಾ ಪದಾರ್ಥಾ ಪ್ರಾಪ್ನುವಂತಿ , ತೇನ ಹವಿಃ - ಸಂಸ್ಕಾರಾರ್ಥಂ ನಿರ್ವಾಪಃ ಪ್ರಥಮಂ ಪ್ರಾಪ್ತಃ , ತದ್ದ್ವಾರೇಣ ಚ ತದಂಗಮಗ್ನಿಹೋತ್ರಹವಣೀ ಪಶ್ಚಾತ್ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ , ತತೋ ನಿರಪೇಕ್ಷಾ ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ । ಪ್ರಧಾನಭೂತಶ್ಚ ನಿರ್ವಾಪೋಽಂಗಲೋಪೇಽಪಿ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ ಗುಣಲೋಪೇಽಪಿ ಮುಖ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಗ ಇತಿ ।

ಭಕ್ತಂ ವೇತಿ ।

ಭೋಜನಾನಂಗಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನನು ತದ್ಯದ್ಭಕ್ತಮಿತಿ ವಾಕ್ಯೋಕ್ತಸ್ಯ ತದ್ಧೋಮೀಯಮಿತ್ಯತ್ರತ್ಯತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಪರಾಮರ್ಶೇಽಪಿ ನ ಭೋಜನಾಂಗಭಕ್ತಪರಾಮರ್ಶಸಿದ್ಧಿಃ ।

ತದ್ಭಕ್ತಮಿತಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಽನ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮನೂದ್ಯ ನಿರಸ್ಯತಿ –

ಯಚ್ಚೋಕ್ತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।

ವಿಧ್ಯುದ್ದೇಶಗತಸ್ಯೇತಿ ।

ವಿಧ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತಾಪನ್ನೋ ಹ್ಯಗ್ನಿಹೋತ್ರಶಬ್ದೋ ಗೌಣಃ ಸನ್ ಕರ್ತವ್ಯಸಾದೃಶ್ಯಂ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ತಃ ; ಕರ್ತವ್ಯಾರ್ಥವಿಶೇಷಣಪರತ್ವಾತ್ । ಅರ್ಥವಾದಗತಸ್ತು ಸಿದ್ಧಮರ್ಥಂ ವಿಶಿಂಷನ್ ಸಿದ್ಧಮೇವ ಸಾದೃಶ್ಯಂ ವಕ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಕೃಷ್ಣಲಚರಾವಿತಿ ।

‘‘ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಂ ಚರುಂ ನಿರ್ವಪೇಚ್ಛತಕೃಷ್ಣಲಮಾಯುಷ್ಕಾಮಃ’’ ಇತಿ ಶ್ರೂಯತೇ । ಕೃಷ್ಣಲೋ ನಾಮ ಪರಿಮಾಣವಿಶೇಷವಾನ್ ಸುವರ್ಣಮಣಿಃ । ತತ್ರಾತಿದೇಶಪ್ರಾಪ್ತಾ ಅವಘಾತಾದಯೋ ದ್ವಾರಾಭಾವೇಽಪಿ ಪಾಕವತ್ಕರ್ತವ್ಯಾಃ । ಅಚರೌ ಚರುಶಬ್ದಸ್ಯಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಶಬ್ದವದ್ಧರ್ಮಾತಿದೇಶಕತ್ವಾದಿತಿ ಪ್ರಾಪಯ್ಯ ದಶಮೇ ಸಿದ್ಧಾಂತಿತಮ್ । ಕೃಷ್ಣಾಲಾಂಛ್ರಪಯೇದಿತಿ ಶ್ರೌತಃ ಪಾಕೋ ದ್ವಾರಾಭಾವೇಽಪಿ ಕರ್ತವ್ಯಃ । ಅತ ಏವ ಚರುಶಬ್ದೋಽಪಿ ಪಾಕಯೋಗಾದ್ವಿಭಕ್ತತ್ವಾಚ್ಚ ಸಿದ್ಧಸಾದೃಶ್ಯಪರಃ ; ಸತ್ಯಾಂ ಗತೌ ವಿಧೌ ಗೌಣತ್ವಾಯೋಗಾತ್ ।

ತಸ್ಮಾನ್ನಾವಘಾತಾದಿ ಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ ।

ಸೋಽಯಮತಿದೇಶಪ್ರಾಪ್ತಾವಘಾತಾದಿಬಾಧೋ ಗತ್ಯಭಾವಾತ್ ಸ್ವೀಕ್ರಿಯತೇ , ಪ್ರಕೃತೇ ತು ಭೋಜನಾರ್ಥಭಕ್ತಾನುವಾದಾದಸ್ತಿ ಗತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಾಮಿನ್ಯಾಂ ಸಿದ್ಧಂ ಯತ್ಕುಚವದನಾದಿ ತದಸತಾ ಚಕ್ರವಾಕಾದಿರೂಪೇಣ ಸಂಪಾದ್ಯತೇ ರೂಪ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯದಾ ಚೈವಂ ಭೋಜನಾರ್ಥಭಕ್ತಾಶ್ರಿತತ್ವಂ ಪ್ರಾಣಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಸ್ಯ ತಚ್ಛಬ್ದಾತ್ಸಿದ್ಧಂ , ತದಾ ‘‘ಪೂರ್ವೋಽತಿಥಿಭ್ಯೋಽಶ್ರಿತ್ಯಾ’’ದಿತ್ಯಾದ್ಯಾದರದರ್ಶನಂ ನ ಭೋಜನಕಾಲಾದಪಕೃಷ್ಯ ಕಾಲಾಂತರೇಽಗ್ನಿಹೋತ್ರವಿಧಿಪರಂ , ಕಿಂ ತು ಯದಾ ಸ್ವಾಮೀ ಭುಂಕ್ತೇ ತದಾ ಭೋಜನಸ್ಯ ಸ್ವಕಾಲಾದಪಕರ್ಷೇಣ ತದಾಶ್ರಿತಪ್ರಾಣಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಸ್ಯಾಪಕರ್ಷಕಮಿತ್ಯಾಹ –

ತದ್ಭೋಜನಪಕ್ಷ ಇತಿ ।

ಯದಾ ಚ ಪ್ರಾಥಮ್ಯಾತ್ಮಕೋ ಧರ್ಮಃ ಸತ್ಯೇವ ಭೋಜನೇ ವಿಹಿತಸ್ತದಾ ಧರ್ಮ್ಯಪಿ ಪ್ರಾಣಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಸತ್ಯೇವ ಭೋಜನೇ ಸ್ಯಾತ್ ।

ತಥಾ ಚ ಯಾ ಶ್ರುತಿರ್ಧರ್ಮಲೋಪಂ ನ ಸಹತೇ ಸಾ ನತರಾಂ ಧರ್ಮಿಲೋಪಂ ಸಹೇತೇತಿ ತನ್ನಿರಸ್ತಮ್ , ಅನಿತ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ತದುಪಪತ್ತೇರಿತ್ಯಾಹ –

ಯಸ್ಮಿನ್ಪಕ್ಷ ಇತಿ ।

ನನು ಸ್ವಾಮಿಭೋಜನಸ್ಯ ಸ್ವಕಾಲಾದಪಕರ್ಷ ಏವ ಯುಕ್ತಃ , ಶಾಸ್ತ್ರಾಂತರವಿರೋಧಾತ್ । ಅತಃ ಪ್ರಾಣಾಗ್ನಿಹೋತ್ರಸ್ಯೈವ ಭೋಜನಕಾಲಾದಪಕರ್ಷ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪರಿಹರತಿ – ನನ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ॥೪೧॥

ಇತಿ ಷಡ್ವಿಂಶಮಾದರಾಧಿಕರಣಮ್ ॥