ಲಿಂಗಭೂಯಸ್ತ್ವಾತ್ತದ್ಧಿ ಬಲೀಯಸ್ತದಪಿ ।
ಇಹ ಸಿದ್ಧಾಂತೇನೋಪಕ್ರಮ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಯಿತ್ವಾ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ । ತತ್ರ ಯದ್ಯಪಿ ಭೂಯಾಂಸಿ ಸಂತಿ ಲಿಂಗಾನಿ ಮನಶ್ಚಿದಾದೀನಾಂ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಸೂಚಕಾನಿ ತಥಾಪಿ ನ ತಾನಿ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಾಪಕಾಣಿ । ಪ್ರಮಾಣಪ್ರಾಪಿತಂ ತು ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಮುಪೋದ್ಬಲಯಂತಿ । ನ ಚಾತ್ರಾಸ್ತಿ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಪ್ರಾಪಕಂ ಪ್ರಮಾಣಮ್ । ನ ಚೇದಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಲಕ್ಷಣಂ ಲಿಂಗಂ ಯೇನಾಸ್ಯ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಪ್ರಾಪಕಂ ಭವೇತ್ । ತದ್ಧಿ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಾಭಿಧಾನಸ್ಯ ವಾರ್ಥಸ್ಯ ವಾ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಪೂಷಾದ್ಯನುಮಂತ್ರಣಮಂತ್ರಸ್ಯ ಪೂಷಾನುಮಂತ್ರಣೇ, ಯಥಾ ವಾ ‘ಪಶುನಾ ಯಜೇತ’ ಇತ್ಯೇಕತ್ವಸಂಖ್ಯಾಯಾ ಅರ್ಥಸ್ಯ ಸಂಖ್ಯೇಯಾವಚ್ಛೇತಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ । ನ ಚೇದಮನ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥದರ್ಶನಲಕ್ಷಣಂ ಲಿಂಗಂ ತಥಾ । ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತ್ವೇನಾಸ್ಯ ವಿಧ್ಯುದ್ದೇಶೇನೈಕವಾಕ್ಯತಯಾ ವಿಧಿಪರತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಸತಿ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಲಕ್ಷಣೇ ವಿರೋದ್ಧರಿ ಪ್ರಕರಣಪ್ರತ್ಯೂಹಂ ಮನಶ್ಚಿದಾದೀನಾಂ ಕ್ರಿಯಾಶೇಷತಾಮವಗಮಯತಿ । ನಚ ತೇ ಹೈತೇ ವಿದ್ಯಾಚಿತ ಏವೇತ್ಯವಧಾರಣಶ್ರುತಿಃ ಕ್ರಿಯಾನುಪ್ರವೇಶಂ ವಾರಯತಿ । ಯೇನ ಶ್ರುತಿವಿರೋಧೇ ಸತಿ ನ ಪ್ರಕರಣಂ ಭವೇತ್ , ಬಾಹ್ಯಸಾಧನತಾಪಾಕರಣಾರ್ಥತ್ವಾದವಧಾರಣಸ್ಯ । ನಚ ವಿದ್ಯಯಾ ಹೈವೈತ ಏವಂವಿದಶ್ಚಿತಾ ಭವಂತೀತಿ ಪುರುಷಸಂಬಂಧಮಾಪಾದಯದ್ವಾಕ್ಯಂ ಪ್ರಕರಣಮಪಬಾಧಿತುಮರ್ಹತಿ । ಅನ್ಯಾರ್ಥದರ್ಶನಂ ಖಲ್ವೇತದಪಿ । ನಚ ತತ್ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಪ್ರಾಪಕಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ತದಪಿ ನ ಪ್ರಕರಣವಿರೋಧಾಯಾಲಮಿತಿ ಸಾಂಪಾದಿಕಾ ಅಪ್ಯೇತೇ ಅಗ್ನಯಃ ಪ್ರಕರಣಾತ್ಕ್ರಿಯಾನುಪ್ರವೇಶಿನ ಏವ ಮಾನಸವತ್ । ದ್ವಾದಶಾಹೇ ತು ಶ್ರೂಯತೇ “ಅನಯಾ ತ್ವಾ ಪಾತ್ರೇಣ ಸಮುದ್ರಂ ರಸಯಾ ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಂ ಮನೋಗ್ರಹಂ ಗೃಹ್ಣಾಮಿ” ಇತಿ । ತತ್ರ ಸಂಶಯಃ ಕಿಂ ಮಾನಸಂ ದ್ವಾದಶಾಹಾ ದಹರಂತರಮುತ ತನ್ಮಧ್ಯಪಾತಿನೋ ದಶಮಸ್ಯಾಹ್ನಾಂಗಮಿತಿ । ತತ್ರ ವಾಗ್ವೈ ದ್ವಾದಶಾಹೋ ಮನೋ ಮಾನಸಮಿತಿ ಮಾನಸಸ್ಯ ದ್ವಾದಶಾಹಾದ್ಭೇದೇನ ವ್ಯಪದೇಶಾದ್ವಾಙ್ಮನಸಭೇದವದ್ಭೇದಃ । ನಿರ್ಧೂತಾನಿ ದ್ವಾದಶಾಹಸ್ಯ ಗತರಸಾನಿ ಛಂದಾಂಸಿ ತಾನಿ ಮಾನಸೇನೈವಾಪ್ಯಾಯಂತೀತಿ ಚ ದ್ವಾದಶಾಹಸ್ಯ ಮಾನಸೇನ ಸ್ತೂಯಮಾನತ್ವಾದ್ಭೇದೇ ಚ ಸತಿ ಸ್ತುತಿಸ್ತುತ್ಯಭಾವಸ್ಯೋಪಪತ್ತೇರ್ದ್ವಾದಶಾಹಾದಹರಂತರಂ ನ ತದಂಗಂ, ಪತ್ನೀಸಂಯಾಜಾಂತತ್ವಾಚ್ಚಾಹ್ನಾಂ ಪತ್ನೀಃ ಸಂಯಾಜ್ಯ ಮಾನಸಾಯ ಪ್ರಸರ್ಪಂತೀತಿ ಚ ಮಾನಸಸ್ಯ ಪತ್ನೀಸಂಯಾಜಸ್ಯ ಪರಸ್ತಾಚ್ಛ್ರುತೇಃ । ತ್ರಯೋದಶಾಹೇಽಪ್ಯವಯುಜ್ಯ ದ್ವಾದಶಸಂಖ್ಯಾಸಮವಾಯಾತ್ಕಥಂಚಿಜ್ಜಘನ್ಯಯಾಪಿ ವೃತ್ತ್ಯಾ ದ್ವಾದಶಾಹಸಂಜ್ಞಾವಿರೋಧಾಭಾವಾದಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರೇಣ ಹಿ ತ್ರಯೋದಶತ್ವೇಽಹ್ನಾಂ ಸಿದ್ಧೇ ದ್ವಾದಶಾಹ ಇತಿ ಜಘನ್ಯಯಾ ವೃತ್ತ್ಯೋನ್ನೀಯೇತ । ನ ತ್ವಸ್ತಿ ತಾದೃಶಂ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಮ್ । ನಚ ವ್ಯಪದೇಶಭೇದೋಽಹರಂತರತ್ವಂ ಕಲ್ಪಯಿತುಮರ್ಹತಿ । ಅಂಗಾಂಗಿಭೇದೇನಾಪಿ ತದುಪಪತ್ತೇಃ । ಅತ ಏವ ಚ ಸ್ತುತ್ಯಸ್ತಾವಕಭಾವಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಪತ್ತಿಃ ದೇವದತ್ತಸ್ಯೇವ ದೀರ್ಘೈಃ ಕೇಶೈಃ । ಪತ್ನೀಸಂಯಾಜಾಂತತಾ ತು ಯದ್ಯಪ್ಯೌತ್ಸರ್ಗಿಕೀ ತಥಾಪಿ ದಶಮಸ್ಯಾಹ್ನೋ ವಿಶೇಷವಚನಾನ್ಮಾನಸಾನಿ ಗ್ರಹಣಾಸಾದನಹವನಾದೀನಿ ಪತ್ನೀಸಂಯಾಜಾತ್ಪರಾಂಚಿ ಭವಿಷ್ಯಂತಿ । ಕಿಮಿವ ಹಿ ನ ಕುರ್ಯಾದ್ವಚನಮಿತಿ । ಏಷ ವೈ ದಶಮಸ್ಯಾಹ್ನೋ ವಿಸರ್ಗೋ ಯನ್ಮಾನಸಮಿತಿ ವಚನಾದ್ದಶಮಾಹರಂಗತಾ ಗಮ್ಯತೇ । ವಿಸರ್ಗೋಽಂತೋಽಂತವತೋ ಧರ್ಮೋ ನ ಸ್ವತಂತ್ರ ಇತಿ ದಶಮೇಽಹನಿ ಮಾನಸಾಯ ಪ್ರಸರ್ಪಂತೀತಿ ದಶಮಸ್ಯಾಹ್ನ ಆಧಾರತ್ವನಿರ್ದೇಶಾಚ್ಚ ತದಂಗಂ ಮಾನಸಂ ನಾಹರಂತರಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ತದಿಹ ದ್ವಾದಶಾಹಸಂಬಂಧಿನೋ ದಶಮಸ್ಯಾಹ್ನೋಽಂಗಂ ಮಾನಸಮಿತಿ ಧರ್ಮಮೀಮಾಂಸಾಸೂತ್ರಕೃತೋಕ್ತಮ್ । ದಶರಾತ್ರಗಸ್ಯಾಪಿ ದಶಮಸ್ಯಾಹ್ನೋಽಂಗಮಿತಿ ಭಗವನ್ಭಾಷ್ಯಕಾರಃ ।
ಶ್ರುತ್ಯಂತರಬಲೇನಾಹ –
ಯಥಾ ದಶರಾತ್ರಸ್ಯ ದಶಮೇಽಹನ್ಯವಿವಾಕ್ಯ ಇತಿ ।
ಅವಿವಾಕ್ಯ ಇತಿ ದಶಮಸ್ಯಾಹ್ನೋ ನಾಮ ॥ ೪೪ ॥
ಪೂರ್ವವಿಕಲ್ಪಃ ಪ್ರಕರಣಾತ್ಸ್ಯಾತ್ಕ್ರಿಯಾಮಾನಸವತ್ ॥ ೪೫ ॥
ಅತಿದೇಶಾಚ್ಚ ।
ನಹಿ ಸಾಂಪಾದಿಕಾನಾಮಗ್ನೀನಾಮಿಷ್ಟಕಾಸು ಚಿತೇನಾಗ್ನಿನಾ ಕಿಂಚಿದಸ್ತಿ ಸಾದೃಶ್ಯಮನ್ಯತ್ರ ಕ್ರಿಯಾನುಪ್ರವೇಶಾತ್ । ತಸ್ಮಾದಪಿ ನ ಸ್ವತಂತ್ರ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇಽಭಿಧೀಯತೇ ॥ ೪೬ ॥
ವಿದ್ಯೈವ ತು ನಿರ್ಧಾರಣಾತ್ ।
ಮಾ ಭೂದನ್ಯೇಷಾಂ ಶ್ರುತವಿಧ್ಯುದ್ದೇಶಾನಾಮನ್ಯಾರ್ಥದರ್ಶನಾನಾಮಪ್ರಾಪ್ತಪ್ರಾಪಕತ್ವಮೇತೇಷು ತ್ವಶ್ರುತವಿಧ್ಯುದ್ದೇಶೇಷು “ವಚನಾನಿ ತ್ವಪೂರ್ವತ್ವಾತ್” ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾದ್ವಿಧಿರುನ್ನೇತವ್ಯಃ । ತಥಾ ಚೈತೇಭ್ಯೋ ಯಾದೃಶೋಽರ್ಥಃ ಪ್ರತೀಯತೇ ತದನುರೂಪ ಏವ ಸ ಭವತಿ । ಪ್ರತೀಯತೇ ಚೈತೇಭ್ಯೋ ಮನಶ್ಚಿದಾದೀನಾಂ ಸಾಂತತ್ಯಂ ಚಾವಧಾರಣಂ ಚ ಫಲಭೇದಸಮನ್ವಯಶ್ಚ ಪುರುಷಸಂಬಂಧಶ್ಚ । ನ ಚಾಸ್ಯ ಗೋದೋಹನಾದಿವತ್ಕ್ರತ್ವರ್ಥಾಶ್ರಿತತ್ವಂ ಯೇನ ಪುರುಷಾರ್ಥಸ್ಯ ಕರ್ಮಪಾರತಂತ್ರ್ಯಂ ಭವೇತ್ । ನಚ ವಿದ್ಯಾಚಿತ ಏವೇತ್ಯವಧಾರಣಂ ಬಾಹ್ಯಸಾಧನಾಪಾಕರಣಾರ್ಥಮ್ । ಸ್ವಭಾವತ ಏವ ವಿದ್ಯಾಯಾ ಬಾಹ್ಯಾನುಪೇಕ್ಷತ್ವಸಿದ್ಧೇಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಪರಿಶೇಷಾನ್ಮಾನಸಗ್ರಹವತ್ಕ್ರಿಯಾನುಪ್ರವೇಶಶಂಕಾಪಾಕರಣಾರ್ಥಮವಧಾರಣಮ್ । ನ ಚೈವಮರ್ಥತ್ವೇ ಸಂಭವತಿ । ದ್ಯೋತಕತ್ವಮಾತ್ರೇಣ ನಿಪಾತಶ್ರುತಿಃ ಪೀಡನೀಯಾ । ತಸ್ಮಾಚ್ಛ್ರುತಿಲಿಂಗವಾಕ್ಯಾನಿ ಪ್ರಕರಣಮಪೋದ್ಯ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಂ ಮನಶ್ಚಿದಾದೀನಾಮವಗಮಯಂತೀತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಅನುಬಂಧಾತಿದೇಶಶ್ರುತ್ಯಾದಿಭ್ಯ ಏವಮೇವ ವಿಜ್ಞೇಯಮ್ । ತೇ ಚ ಭಾಷ್ಯ ಏವ ಸ್ಫುಟಾಃ । ಯದುಕ್ತಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣಾ ಕ್ರತ್ವಂಗತ್ವೇ ಪೂರ್ವೇಣೇಷ್ಟಕಾಚಿತೇನ ಮನಶ್ಚಿದಾದೀನಾಂ ವಿಕಲ್ಪ ಇತಿ ।
ತದುತಲ್ಯಕಾರ್ಯತ್ವೇನ ದೂಷಯತಿ –
ನಚ ಸತ್ಯೇವ ಕ್ರಿಯಾಸಂಬಂಧ ಇತಿ ।
ಅಪಿಚ ಪೂರ್ವಾಪರಯೋರ್ಭಾಗಯೋರ್ವಿದ್ಯಾಪ್ರಾಧಾನ್ಯದರ್ಶನಾತ್ತನ್ಮಧ್ಯಪಾತಿನೋಽಪಿ ತತ್ಸಾಮಾನ್ಯಾದ್ವಿದ್ಯಾಪ್ರಧಾನತ್ವಮೇವ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ ನ ಕರ್ಮಾಂಗತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ ಸೂತ್ರೇಣ –
ಪರೇಣ ಚ ಶಬ್ದಸ್ಯ ತಾದ್ವಿಧ್ಯಂ ಭೂಯಸ್ತ್ವಾತ್ತ್ವನುಬಂಧಃ ।
ಸ್ಫುಟಮಸ್ಯ ಭಾಷ್ಯಮ್ । ಅಸ್ತಿ ರಾಜಸೂಯಃ “ರಾಜಾ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಕಾಮೋ ರಾಜಸೂಯೇನ ಯಜೇತ” ಇತಿ । ತಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯಾಮನಂತಿ ಅವೇಷ್ಟಿಂ ನಾಮೇಷ್ಟಿಮ್ । ಆಗ್ನೇಯೋಽಷ್ಟಾಕಪಾಲೋ ಹಿರಣ್ಯಂ ದಕ್ಷಿಣೇತ್ಯೇವಮಾದಿ ತಾಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯಾಧೀಯತೇ । ಯದಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಯಜೇತ ಬಾರ್ಹಸ್ಪತ್ಯಂ ಮಧ್ಯೇ ನಿಧಾಯಾಹುತಿಂ ಹುತ್ವಾಭಿಧಾರಯೇದ್ಯದಿ ವೈಶ್ಯೋ ವೈಶ್ವದೇವಂ ಯದಿ ರಾಜನ್ಯ ಐಂದ್ರಮಿತಿ । ತತ್ರ ಸಂದಿಹ್ಯತೇ ಕಿಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದೀನಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತಾನಾಂ ನಿಮಿತ್ತಾರ್ಥೇನ ಶ್ರವಣಮುತ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದೀನಾಮಯಂ ಯಾಗೋ ವಿಧೀಯತ ಇತಿ । ತತ್ರ ಯದಿ ಪ್ರಜಾಪಾಲನಕಂಟಕೋದ್ಧರಣಾದಿ ಕರ್ಮ ರಾಜ್ಯಂ ತಸ್ಯ ಕರ್ತಾ ರಾಜೇತಿ ರಾಜಶಬ್ದಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ತತೋ ರಾಜಾ ರಾಜಸೂಯೇನ ಯಜೇತೇತಿ ರಾಜ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ತೂ ರಾಜಸೂಯೇಽಧಿಕಾರಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಸಂಭವಂತ್ಯವಿಶಿಷೇಣ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಕ್ಷತ್ರಿಯವೈಶ್ಯಾ ರಾಜ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ತಾರ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಂ ಸರ್ವಮ್ ಏವೈತೇ ರಾಜಸೂಯೇ ಪ್ರಾಪ್ತಾ ಇತಿ “ಯದಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಯಜೇತ” ಇತ್ಯೇವಮಾದಯೋ ನಿಮಿತ್ತಾರ್ಥಾಃ ಶ್ರುತಯಃ । ಅಥ ತು ರಾಜ್ಞಃ ಕರ್ಮ ರಾಜ್ಯಮಿತಿ ರಾಜಕರ್ತೃಯೋಗಾತ್ತತ್ಕರ್ಮ ರಾಜ್ಯಂ ತತಃ ಕೋ ರಾಜೇತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಾರ್ಯೇಷು ತತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧೇರಭಾವಾತ್ಪಿಕನೇಮತಾಮರಸಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಾವಧಾರಣಾಯ ಮ್ಲೇಚ್ಛಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಿವಾಂಧ್ರಾಣಾಂ ಕ್ಷತ್ರಿಯಜಾತೌ ರಾಜಶಬ್ದಪ್ರಸಿದ್ಧಿಸ್ತದವಧಾರಣಕಾರಣಮಿತಿ ಕ್ಷತ್ರಿಯ ಏವ ರಾಜೇತಿ ನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣವೈಶ್ಯಯೋಃ ಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ ರಾಜಸೂಯಪ್ರಕರಣಂ ಭಿತ್ತ್ವಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದಿಕರ್ತೃಕಾಣಿ ಪೃಥಗೇವ ಕರ್ಮಾಣಿ ಪ್ರಾಪ್ಯಂತ ಇತಿ ನ ನೈಮಿತ್ತಿಕಾನಿ । ತತ್ರ ಕಿಂ ತಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಂ, ನೈಮಿತ್ತಿಕಾನೀತಿ । ರಾಜ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ತಾ ರಾಜೇತ್ಯಾರ್ಯಾಣಾಮಾಂಧ್ರಾಣಾಂ ಚಾವಿವಾದಃ । ತಥಾಹಿ - ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದಿಷು ಪ್ರಜಾಪಾಲನಕರ್ತೃಷು ಕನಕದಂಡಾತಪತ್ರಶ್ವೇತಚಾಮರಾದಿಲಾಂಛನೇಷು ರಾಜಪದಮಾಂಧ್ರಾಶ್ಚಾರ್ಯಾಶ್ಚಾವಿವಾದಂ ಪ್ರಯುಂಜಾನಾ ದೃಶ್ಯಂತೇ । ತೇನಾವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇರ್ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಾವಪ್ಯಾರ್ಯಾಂಧ್ರಪ್ರಯೋಗಯೋರ್ಯವವರಾಹವದಾಯರ್ಪ್ರಸಿದ್ಧೇರಾಂಧ್ರಪ್ರಸಿದ್ಧಿತೋ ಬಲೀಯಸೀತ್ವಾತ್ । ಬಲವದಾರ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧಿವಿರೋಧೇ ತ್ವತನ್ಮೂಲಾಯಾಃ ಪಾಣಿನೀಯಪ್ರಸಿದ್ಧೇಃ “ವಿರೋಧೇ ತ್ವನಪೇಕ್ಷಂ ಸ್ಯಾತ್”( ಜೈ೦ ಸೂ೦ ೧೧೩ ॥ ೩ ) ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಬಾಧನಾತ್ತದನುಗುಣತಯಾ ವಾ ಕಥಂಚಿನ್ನಖನಕುಲಾದಿವದನ್ವಾಖ್ಯಾನಾಮಾತ್ರಪರತಯಾ ನೀಯಮಾನತ್ವಾದ್ರಜ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ತಾ ರಾಜೇತಿ ಸಿದ್ಧೇ ನಿಮಿತ್ತಾರ್ಥಾಃ ಶ್ರುತಯಃ । ತಥಾಚ ಯದಿಶಬ್ದೋಽಪ್ಯಾಂಜಸಃ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ । ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ - “ರೂಪತೋ ನ ವಿಶೇಷೋಽಸ್ತಿ ಹ್ಯಾರ್ಯಮ್ಲೇಚ್ಛಪ್ರಯೋಗಯೋಃ । ವೈದಿಕಾದ್ವಾಕ್ಯಶೇಷಾತ್ತು ವಿಶೇಷಸ್ತತ್ರ ದರ್ಶಿತಃ” ॥ ತದಿಹ ರಾಜಶಬ್ದಸ್ಯ ಕರ್ಮಯೋಗಾದ್ವಾ ಕರ್ತರಿ ಪ್ರಯೋಗಃ ಕರ್ತೃಪ್ರಯೋಗಾದ್ವಾ ಕರ್ಮಣೀತಿ ವಿಶಯೇ ವೈದಿಕವಾಕ್ಯಶೇಷವದಭಿಯುಕ್ತತರಸ್ಯಾತ್ರಭವತಃ ಪಾಣಿನೇಃ ಸ್ಮೃತೇರ್ನಿರ್ಣೀಯತೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಾಂಧ್ರಣಾಮನಾದಿರಾದಿಮತೀ ಚಾರ್ಯಾಣಾಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರ್ಗೋಗಾವ್ಯಾದಿಶಬ್ದವತ್ । ನಚ ಸಂಭಾವಿತಾದಿಮದ್ಭಾವಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ ಪಾಣಿನಿಸ್ಮೃತಿಮಪೋದ್ಯಾನಾದಿಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮಾದಿಮತೀಂ ಕರ್ತುಮುತ್ಸಹತೇ । ಗಾವ್ಯಾದಿಶಬ್ದಪ್ರಸಿದ್ಧೇರನಾದಿತ್ವೇನ ಗವಾದಿಪದಪ್ರಸಿದ್ಧೇರಪ್ಯಾದಿಮತ್ತ್ವಾಪತ್ತೇಃ । ತಸ್ಮಾತ್ಪಾಣಿನೀಯಸ್ಮೃತ್ಯನುಮತಾಂಧ್ರಪ್ರಸಿದ್ಧಿಬಲೀಯಸ್ತ್ವೇನ ಕ್ಷತ್ರಿಯತ್ವಜಾತೌ ರಾಜಶಬ್ದೇ ಮುಖ್ಯೇ ತತ್ಕರ್ತರ್ಯತಜ್ಜಾತೌ ರಾಜಶಬ್ದೋ ಗೌಣ ಇತಿ ಕ್ಷತ್ರಿಯಸ್ಯೈವಾಕಾರಾದ್ರಾಜಸೂಯೇ ತತ್ಪ್ರಕರಣಮಪೋದ್ಯಾವೇಷ್ಟೇರುತ್ಕರ್ಷಃ । ಅನ್ವಯಾನುರೋಧೀ ಯದಿಶಬ್ದೋ ನ ತ್ವಪೂರ್ವವಿಧೌ ಸತಿ ತಮನ್ಯಥಯಿತುಮರ್ಹತಿ । ಅತ ಏವಾಹುಃ “ಯದಿ ಶಬ್ದಪರಿತ್ಯಾಗೋ ರುಚ್ಯಧ್ಯಹಾರಕಲ್ಪನಾ” ಇತಿ । ಇಯಂ ಚ ರಾಜಸೂಯಾದಧಿಕಾರಾಂತರಮೇತಯಾನ್ನಾದ್ಯಕಾಮಂ ಯಾಜಯೇದಿತಿ ನಾಸ್ತೀತಿಕೃತ್ವಾ ಚಿಂತಾ । ಏತಸ್ಮಿಂಸ್ತ್ವಧಿಕಾರೇಽನ್ನಾದ್ಯಕಾಮಸ್ಯ ತ್ರೈವರ್ಣಿಕಸ್ಯ ಸಂಭವಾತ್ಪ್ರಾಪ್ತೇರ್ನಿಮಿತ್ತಾರ್ಥತಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದಿಶ್ರವಣಸ್ಯ ದುರ್ವಾರೈವೇತಿ ॥ ೪೭ ॥
ದರ್ಶನಾಚ್ಚ ॥ ೪೮ ॥
ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾಚ್ಚ ನ ಬಾಧಃ ॥ ೪೯ ॥
ಅನುಬಂಧಾದಿಭ್ಯಃ ಪ್ರಜ್ಞಾಂತರಪೃಥಕ್ತ್ವವದ್ದೃಷ್ಟಶ್ಚ ತದುಕ್ತಮ್ ॥ ೫೦ ॥
ನ ಸಾಮಾನ್ಯಾದಪ್ಯುಪಲಬ್ಧೇರ್ಮೃತ್ಯುವನ್ನ ಹಿ ಲೋಕಾಪತ್ತಿಃ ॥ ೫೧ ॥
ಪರೇಣ ಚ ಶಬ್ದಸ್ಯ ತಾದ್ವಿಧ್ಯಂ ಭೂಯಸ್ತ್ವಾತ್ತ್ವನುಬಂಧಃ ॥ ೫೨ ॥
ಲಿಂಗಭೂಯಸ್ತ್ವಾತ್ತದ್ಧಿ ಬಲೀಯಸ್ತದಪಿ ॥೪೪॥ ಪೂರ್ವತ್ರೈಕಪ್ರಯೋಗಾಸಂಭವಾದ್ವಾಯುಪ್ರಾಣೌ ಪ್ರಯೋಗಭೇದೇನ ಧ್ಯೇಯಾವಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ಇಹ ತು ಮನಶ್ಚಿದಾದೀನಾಂ ಕರ್ಮಾಂಗತ್ವೇನೈಕಪ್ರಯೋಗತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯತೇ ।
ಲಿಂಗವಿರೋಧೇ ದುರ್ಬಲೇನ ಪ್ರಕರಣೇನ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾನುತ್ಥಾನಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ತತ್ರ ಯದ್ಯಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾನಪೇಕ್ಷಯಾ ಮನಶ್ಚಿದಾದೀನಾಂ ನ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಪ್ರಾಪಕಾಣೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನು ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯೇಣಾಪ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ವಿನಿಯೋಜಕಂ ಲಿಂಗಂ ದೃಷ್ಟಮ್ ; ಯಥಾ ಶಬ್ದಾರ್ಥಯೋಃ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಪ್ರಕೃತಲಿಂಗಸ್ಯ ತತೋ ವೈಷಮ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ನ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಲಿಂಗಂ ಹಿ ದ್ವಿವಿಧಂ ಸಾಮರ್ಥ್ಯರೂಪಮನ್ಯಾರ್ಥದರ್ಶನಂ ಚೇತಿ । ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಚ ದ್ವಿವಿಧಂ ಶಬ್ದಗತಮರ್ಥಗತಂ ಚ ।
ಶಬ್ದಗತಮುದಾಹರತಿ –
ಯಥಾ ಪೂಷೇತಿ ।
‘‘ಪೂಷ್ಣೋಽಹಂ ದೇವಯಜ್ಯಯೇ’’ ತ್ಯಾದಿಮಂತ್ರಃ ।
ಅರ್ಥಗತಮುದಾಹರತಿ –
ಯಥಾ ಚೇತಿ ।
ತಥೇತ್ಯತ್ರ ಗ್ರಂಥಚ್ಛೇದಃ । ವಿರೋದ್ಧರಿ ವಿರೋಧಕರ್ತರಿ ।
ಶ್ರುತಿವಾಕ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ಪ್ರಕರಣಸ್ಯ ವಿರೋಧಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ನ ಚ ತೇ ಹೈತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಪೂರ್ವತಂತ್ರಸಿದ್ಧಮಾನಸಗ್ರಹಾಧಿಕರಣಮುದಾಹರತಿ – ದ್ವಾದಶಾಹೇ ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ತ್ವಾಂ ಸಮುದ್ರಮನಯಾ ರಸಯಾ ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಪಾತ್ರೇಣ ಪ್ರಜಾಪತಿದೇವತಾಕಂ ಮನೋಗ್ರಹಂ ಧ್ಯಾನಮಯಗ್ರಹಮಾಪಾದ್ಯ ಗೃಹ್ಣಾಮೀತ್ಯರ್ಥಃ । ನಿರ್ಧೂತಾನಿ । ನಿತರಾಂ ಪ್ರಕ್ಷಾಲಿತಾನಿ ಅತ ಏವ ಗತರಸಾನಿ ರಸವತ್ತಾಪಾದಕಸಹಕಾರಿಮತ್ತ್ವೇನ ದ್ವಾದಶಾಹಸ್ಯ ಶ್ರೂಯಮಾಣತ್ವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ‘‘ಪತ್ನೀಸಂಯಾಜಾಂತಾನ್ಯಹಾನಿ ಸಂತಿಷ್ಠಂತ’’ ಇತಿ ವಚನಾದ್ ದ್ವಾದಶಾಹಾಂತರ್ಗತಾನಾಮಹ್ನಾಂ ಪತ್ನೀಸಯಾಜಾಂತತ್ವಮ್ । ಅವಯುಜ್ಯ ಏಕದೇಶಂ ವಿಭಜ್ಯ । ದೇವದತ್ತಸ್ಯಾಂಗಿನೋ ದೀರ್ಘೈಃ ಕೇಶೈಃ ಸ್ತುತಿಃ ।
ನನು ವಿಸರ್ಗಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಮಾಪ್ತಿವಚನತ್ವಾತ್ಕಥಮ್ ಅಂಗತ್ವಬೋಧಕತ್ವಮತ ಆಹ –
ಅಂತ ಇತಿ ।
ಶ್ರುತ್ಯಂತರಬಲೇನೇತಿ ।
ಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಮೇತತ್ । ಏತಚ್ಛ್ರುತಿಬಲೇನಾಪಿ ಭಾಷ್ಯಮುಪಪನ್ನಮ್ ; ದಶರಾತ್ರಸ್ಯ ದ್ವಾದಶಾಹವಿಕೃತಿತ್ವಾತ್ । ತತ್ಕ್ರಮೇಣಾಹರ್ಧರ್ಮೇಷ್ವತಿದೇಶಪ್ರಾಪ್ತೇಷು ದಶರಾತ್ರಗತಶಮಾಹನ್ಯಪಿ ದ್ವಾದಶಾಹಾಂತರ್ವರ್ತಿದಶಮಾಹರಂಗಸ್ಯ ಮಾನಸಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ ವಿವಿಧಾನಿ ವಾಕ್ಯಾನಿ ಯತ್ರ ನ ಸಂತಿ ಮಾನಸತ್ವಾತ್ತದವಿವಾಕ್ಯಮಿತಿ ನಾಮಾರ್ಥಃ ॥೪೪॥೪೫॥
ವಚನಾನಿ ತ್ವಿತಿ ।
ಏತಜ್ಜ್ಯೋತಿಶ್ಚರಣಾಭಿಧಾನಾ (ಬ್ರ.ಅ.೧ ಪಾ.೧ ಸೂ.೨೪) ದಿತ್ಯತ್ರಾನುಕ್ರಾಂತಮ್ ।
ನನು ಫಲಾರ್ಥಸ್ಯಾಪಿ ಕ್ರತ್ವಂಗಾಶ್ರಿತತ್ವಾದೇಕಪ್ರಯೋಗತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ನ ಚಾಸ್ಯೇತಿ ।
ಮನೋವೃತ್ತಿಷ್ವಗ್ನಿತ್ವದೃಷ್ಟಿವಿಧೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ‘‘ಷಟ್ತ್ರಿಂಶತಂ ಸಹಸ್ರಾಣ್ಯಾತ್ಮನೋ ವೃತ್ತೀರಗ್ನೀನಪಶ್ಯದ್ ಮನ’’ ಇತಿ ಶ್ರುತಿರಿತಿ ।
ನನು ನಿಪಾತಾನಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತಾರ್ಥದ್ಯೋತಕತ್ವಂ ದೃಶ್ಯತೇ , ಏವಮೇವಕಾರಸ್ಯಾಪಿ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ನ ಚೈವಮಿತಿ ।
ಕ್ರಿಯಾನುಪ್ರವೇಶಮಾತ್ರಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣೋ ವಿವಕ್ಷಿತಂ , ತಚ್ಚ ದೂಷಿತಮ್ , ಸ ಯದಿ ವಿಕಲ್ಪಂ ಬ್ರೂಯಾತ್ , ತರ್ಹಿ ಸ ದೂಷತ ಇತ್ಯಾಹ –
ತದತುಲ್ಯಕಾರ್ಯತ್ವೇನೇತಿ ।
ದೃಷ್ಟಶ್ಚೇತಿ ಸೌತ್ರಪದಸೂಚಿತಂ ದ್ವಿತೀಯಗತಮವೇಷ್ಠ್ಯಧಿಕರಣ (ಜೈ.ಅ.೨ ಪಾ.೩ ಸೂ.೩) ಮನುಕ್ರಮತಿ –
ಅಸ್ತೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಬಾರ್ಹಸ್ಪತ್ಯಂ ಚರುಮಾಗ್ನೇಯೈಂದ್ರಪುರೋಡಾಶಯೋರ್ಮಧ್ಯೇ ನಿಧಾಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದಯಸ್ತ್ರಯೋಽಪ್ಯವೇಷ್ಠ್ಯಾಮನ್ಯತಃ ಪ್ರಾಪ್ತಾಸ್ತರ್ಹಿ ಯದಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರಾಪ್ತಾರ್ಥತ್ವಾನ್ನಿಮಿತ್ತಾರ್ಥಾ , ಅಪ್ರಾಪ್ತೌ ತು ತತ್ಕರ್ತೃಕಯಾಗವಿಧಿರಿತಿ ।
ತತ್ರ ಪ್ರಾಪ್ತಿಪ್ರಕಾರಮಾಹ –
ಅತ್ರ ಯದೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಯದಿ ರಾಜ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ತಾ ರಾಜಾ , ತರ್ಹಿ ತ್ರಯಾಣಾಂ ವರ್ಣಾನಾಂ ರಾಜ್ಯಕರ್ತೃತ್ವಾದ್ರಾಜಸೂಯೇ ಚ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವೇನ ತದಂಗಾವೇಷ್ಟಾವಪಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇರ್ನಿಮಿತ್ತಾರ್ಥತ್ವಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ ಇತ್ಯಾದೇರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಪ್ರಾಪ್ತಿಪ್ರಕಾರಮಾಹ –
ಅಥ ತ್ವಿತಿ ।
ಪಿಕನೇಮೇತಿ ।
ಯೇಷಾಂ ಶಬ್ದಾನಾಮ್ ಆರ್ಯೇಷು ನ ಪ್ರಸಿದ್ಧೋಽರ್ಥಃ ಪಿಕನೇಮಾದೀನಾಂ , ತೇಷಾಂ ಕಿಂ ನಿಗಮಾದಿಭ್ಯೋಽರ್ಥಃ ಕಲ್ಪನೀಯ ಉತ ಮ್ಲೇಚ್ಛಪ್ರಸಿದ್ಧ ಏವ ಗ್ರಾಹ್ಯ ಇತಿ ಸಂದೇಹೇ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಥತ್ವಾನ್ನಿಗಮಾದಿಪ್ರಸಿದ್ಧ ಏವ ಗ್ರಾಹ್ಯೋ ಮ್ಲೇಚ್ಛಪ್ರಸಿದ್ಧೇರಾರ್ಯಾಣಾಮರ್ಥಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ವಿಪ್ಲವಪ್ರಸಂಗಾದಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತೇ – ಸಮುದಾಯಪ್ರಸಿದ್ಧೇರವಯವಪ್ರಸಿದ್ಧಿತೋ ಬಲವತ್ತ್ವಾದ್ ಪಿಕಾದೀನಿ ಪದಾನಿ ಯದ್ರೂಪಾಣಿ ವೇದೇ ದೃಶ್ಯಂತೇ ತದ್ರೂಪಾಣಾಮೇವ ತೇಷಾಂ ಮ್ಲೇಚ್ಛೈರರ್ಥವಿಶೇಷೇಷು ಪ್ರಯುಜ್ಯಮಾನತ್ವಾತ್ ತದರ್ಥಸಂಬಂಧೇ ಚ ಪದಾನಾಂ ಬಾಧಾಭಾವಾದ್ ವಿಪ್ಲುತಿಶಂಕಾನುತ್ಥಾನಾದ್ ಮ್ಲೇಚ್ಛಪ್ರಸಿದ್ಧ ಏವಾರ್ಥೋ ಗ್ರಾಹ್ಯಃ । ಪಿಕಃ ಕೋಕಿಲಃ । ನೇಮೋಽರ್ಧಮ್ । ತಾಮರಸಂ ಪದ್ಮಮಿತಿ ಪ್ರಮಾಣಲಕ್ಷಣೇ ಸ್ಥಿತಮ್ । ಏವಂ ಯಥಾ ಮ್ಲೇಚ್ಛಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ ಪಿಕಾದಿಶಬ್ದಾರ್ಥಾವಧಾರಣಕಾರಣಮ್ , ಏವಮಾಂಧ್ರಾಣಾಂ ಮ್ಲೇಚ್ಛಾದೀನಾಮೇವ ಕ್ಷತ್ರಿಯತ್ವಜಾತೌ । ರಾಜಶಬ್ದಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ ರಾಜಶಬ್ದಾರ್ಥಾವಧಾರಣಕಾರಣಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಂ ಸಂದೇಹೇ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಮಾಹ –
ನೈಮಿತ್ತಿಕಾನೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ರಾಜ್ಯಕರ್ತೃಮಾತ್ರೇ ರಾಜಶಬ್ದ ಆರ್ಯೈರ್ಮ್ಲೇಚ್ಛೈಶ್ಚ ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ ಇತ್ಯವಿವಾದಮ್ । ರಾಜ್ಯಮಕುರ್ವತಿ ತು ಕ್ಷತ್ರಿಯಜಾತಿಮಾತ್ರೇ ಆರ್ಯಾರಾಜಶಬ್ದಂ ನ ಪ್ರಯುಂಜತೇ , ಮ್ಲೇಚ್ಛಾಸ್ತು ಪ್ರಯುಂಜತೇ ಇತಿ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ । ತತ್ರಾವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸ್ಥಲೇ ವಿರೋಧಾಭಾವಾದ್ ರಾಜ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ತಾ ರಾಜೇತಿ ತ್ರೈವರ್ಣಿಕಾನಾಂ ರಾಜತ್ವಾದೇವೇಷ್ಟೌ ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ । ಪ್ರಾಪ್ತೌ ಚ ಸತ್ಯಾಂ ನಿಮಿತ್ತಾರ್ಥತ್ವಂ ‘‘ಯದಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ’’ ಇತ್ಯಾದೇಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ – ರಾಜ್ಯಸ್ಯ ಕರ್ತೇತ್ಯಾರಭ್ಯ ತೇನಾವಿಪ್ರತಿಪತ್ತೇರಿತ್ಯಂತೇನ । ಯಾ ತು ಕ್ಷತ್ರಿಯಮಾತ್ರ ರಾಜಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗೇ ಮ್ಲೇಚ್ಛಾನಾಮಾರ್ಯೈಃ ಸಹ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ , ತತ್ರ ಶಾಸ್ತ್ರಸಹಿತಾರ್ಯಪ್ರಸಿಧ್ದ್ಯಾ ತದ್ವಿಹೀನಮ್ಲೇಚ್ಛಪ್ರಸಿದ್ಧಿಬಾಧಾನ್ನ ಜಾತಿಮಾತ್ರಂ ರಾಜಶಬ್ದಾರ್ಥಃ , ಕಿಂತು ರಾಜ್ಯಕರ್ತೈವ ।
ಅತಶ್ಚ ನಿಮಿತ್ತಾರ್ಥತ್ವಂ ಸುಸ್ಥಮಿತ್ಯಾಹ –
ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಾವಿತಿ ।
ಯವವರಾಹವದಿತಿ ।
‘‘ಯವಮಯಶ್ಚರುರ್ಭವತಿ ವಾರಾಹೀ ಉಪಾನಹಾವಿ’’ತ್ಯತ್ರ ಯವವರಾಹಶಬ್ದಯೋರ್ಮ್ಲೇಚ್ಛೈಃ ಪ್ರಿಯಂಗುವಾಯಸಯೋಃ ಪ್ರಯೋಗಾದಾರ್ಯೈಶ್ಚ ದೀರ್ಘಶೂಕಸೂಕರಯೋಃ ಪ್ರಯೋಗಾದುಭಯೋಶ್ಚ ಪ್ರಯೋಗಯೋರನಾದಿತ್ವೇನ ತುಲ್ಯಬಲತ್ವಾದ್ ವಿಕಲ್ಪೇನಾಭಿಧಾನಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮ್ ।
ತದುಕ್ತಂ ಪ್ರಮಾಣಲಕ್ಷಣೇ –
‘‘ಸಮಾ ವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ಸ್ಯಾತ್’’ (ಜೈ.ಅ.೧ ಪಾ.೩ ಸೂ.೮) ಇತಿ ।
ಅಭಿಧಾನವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸ್ತುಲ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಿದ್ಧಾಂತಸ್ತು - ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಥಾ ವಾ ತನ್ನಿಮಿತ್ತತ್ವಾತ್ । (ಜೈ.ಅ.೧ ಪಾ.೩ ಸೂ.೯) ಯವಮಯ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಹಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ‘‘ಯದಾನ್ಯಾ ಓಷಧಯೋ ಮ್ಲಾಯಂತ್ಯಥೈತೇ ಮೋದಮಾನಾಸ್ತಿಷ್ಠಂತೀ’’ತಿ ಶ್ರೂಯತೇ । ಯವಾಶ್ಚಾನ್ಯೌಷಧಿಮ್ಲಾನೌ ಮೋದಂತೇ ನ ಪ್ರಿಯಂಗವಃ । ಉಕ್ತಂ ಹಿ – ‘‘ಫಾಲ್ಗುನೇ ಹ್ಯೌಷಧೀನಾಂ ಹಿ ಜಾಯತೇ ಪತ್ರಶಾತನಮ್ । ಮೋದಮಾನಾಸ್ತು ತಿಷ್ಠಂತಿ ಯವಾಃ ಕಣಿಶಶಾಲಿನಃ ॥ ಪ್ರಿಯಂಗವಃ ಶರತ್ಪಕ್ವಾಸ್ತಾವದ್ಗಚ್ಛಂತಿ ಹಿ ಕ್ಷಯಮ್ । ಯದಾ ವರ್ಷಾಸು ಮೋದಂತೇ ಸಮ್ಯಗ್ಜಾತಾಃ ಪ್ರಿಯಂಗವಃ ॥ ತದಾ ನಾನ್ಯೌಷಧಿಮ್ಲಾನಿಃ ಸರ್ವಾಸಾಮೇವ ಮೋದನಾತ್’’॥ ಇತಿ । ‘‘ವಾರಾಹೀ ಉಪಾನಹೌ’’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಚ ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ‘‘ವರಾಹಂ ಗಾವೋಽನುಧಾವಂತೀ’’ತಿ ಶ್ರೂಯತೇ । ಸೂಕರಂ ಚ ಗಾವೋಽನುಧಾವಂತಿ ನ ಕಾಕಮ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಯವವರಾಹಶಬ್ದಯೋರ್ದೀರ್ಘಶೂಕಸೂಕರಾವರ್ಥಾವಿತಿ । ನನು ಮ್ಲೇಚ್ಛಪ್ರಸಿದ್ಧಿಮಾತ್ರೇಣ ಕ್ಷತ್ರಿಯಜಾತೀ ರಾಜಶಬ್ದಾರ್ಥ ಇತಿ ನ ಬ್ರೂಮಃ , ಕಿಂತು ‘‘ಗುಣವಚನಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದಿಭ್ಯಃ ಕರ್ಮಣಿ’’ ಚೇತಿ ಪಾಣಿನಿನಾ ಗುಣವಚನೇಭ್ಯಃ ಶುಕ್ಲಾದಿಶಬ್ದೇಭ್ಯೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದಿಶಬ್ದೇಭ್ಯಶ್ಚ ಷ್ಯಞ್ ಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಮರಣಾದ್ರಾಜ್ಞಃ ಕರ್ಮ ರಾಜ್ಯಮಿತಿ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ ।
ತತಶ್ಚ ಕ್ಷತ್ರಿಯೋ ರಾಜೇತ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದೀನಾಂ ರಾಜಸೂಯ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಿಮತಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ ಪೂರ್ವವಾದೀ –
ಬಲವದಾರ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರಯೋಗಮೂಲಾ ಹಿ ಪಾಣಿನಿಸ್ಮೃತಿರಾರ್ಯಪ್ರಯೋಗವಿರೋಧೇ ಚಾತನ್ಮೂಲಾ ಮ್ಲೇಚ್ಛಪ್ರಯೋಗಮೂಲಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಅತೋ ಮೂಲಬಾಧೇನ ಬಾಧ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಖನಕುಲಾದಿವದಿತಿ ।
ಖಂ ನ ಭವತಿ ಇತಿ ನಖಂ , ಕುಲಂ ನ ಭವತೀತಿ ನಕುಲಮಿತ್ಯತ್ರ ರೂಢಾವೇವ ಶಬ್ದೌ ಯಥಾ ವ್ಯುತ್ಪಾದ್ಯೇತೇ , ಏವಂ ರಾಜಶಬ್ದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪಾಣಿನಿರ್ಹಿ ; ನಭ್ರಾಣ್ನಪಾನ್ನವೇದಾನಾಸತ್ಯಾನಮುಚಿನಕುಲನಖನಪುಂಸಕನಕ್ಷತ್ರನಕ್ರನಾಕೇಷು ಪ್ರಕೃತ್ಯೇ’’ತಿ ನಖಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ನಞ್ ಸಮಾಸಮಂಗೀಕೃತ್ಯ ನಲೋಪಾಭಾವಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಪ್ರಕೃತಿಭಾವಂ ಸಸ್ಮಾರ ।
ಯದುಕ್ತಂ ಯವವರಾಹಾದಿಶಬ್ದೇಷ್ವಿವ ರಾಜಶಬ್ದೇಽಪಿ ಕ್ಷತ್ರಿಯಮಾತ್ರವಿಷಯತ್ವಗೋಚರಾ ಮ್ಲೇಚ್ಛಪ್ರಸಿದ್ಧಿರಾರ್ಯಪ್ರಸಿಧ್ದ್ಯಾ ಬಾಧ್ಯೇತಿ , ತತ್ರಾಹ –
ರೂಪತ ಇತಿ ।
ಅನಾದಿವೃದ್ಧವ್ಯವಹಾರರೂಢತ್ವಾದಾರ್ಯಮ್ಲೇಚ್ಛಪ್ರಯೋಗಯೋಃ ಸ್ವರೂಪತಸ್ತಾವನ್ನ ವಿಶೇಷೋಽಸ್ತಿ , ಯವಾದಿಶಬ್ದೇಷು ತು ವೈದಿಕವಾಕ್ಯಶೇಷಾನುಗೃಹೀತಾರ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧೇರ್ಬಲವತ್ತ್ವಮುಕ್ತಂ , ರಾಜಶಬ್ದೇ ತ್ವಾರ್ಯಪ್ರಸಿದ್ಧೇರ್ನಾಸ್ತಿ ವೇದಾನುಗ್ರಹ ಇತಿ ದ್ವಯೋಃ ಪ್ರಸಿಧ್ದ್ಯೋರವಿಶೇಷ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಮವಿಶೇಷಮುಕ್ತ್ವಾ ಮ್ಲೇಚ್ಛಪ್ರಸಿದ್ಧೇ ರಾಜಶಬ್ದವಿಷಯೇ ವಿಶೇಷಮಾಹ –
ವೈದಿಕವಾಕ್ಯಶೇಷವದಿತಿ ।
ಪ್ರಯೋಗೋ ಹಿ ನಾನಾದೇಶೇಷು ನಾನಾಪುರುಷೈರ್ವಿರಚ್ಯತೇ ಇತಿ ಸಂಭವದ್ವಿಪ್ಲವಃ । ಸ್ಮೃತಿಸ್ತು ಶಿಷ್ಟಪರಿಗೃಹೀತಾ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಾ । ತತಶ್ಚ ತದನುಗೃಹೀತಮ್ಲೇಚ್ಛಪ್ರಯೋಗ ಆರ್ಯಪ್ರಯೋಗಾದ್ ಬಲೀಯಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಕ್ತಂ ಹಿ – ‘‘ಆಚಾರಯೋರ್ವಿರೋಧೇನ ಸಂದೇಹೇ ಸತಿ ನಿರ್ಣಯಃ । ಸನಿಬಂಧನಯಾ ಸ್ಮೃತ್ಯಾ ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾದವಾಪ್ಯತೇ’’ ಇತಿ ।
ಅನಾದಿರಿತಿ ।
ಮುಖ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಗೋಗಾವ್ಯಾದೀತಿ ।
ಗಾವೀಶಬ್ದೋ ಹ್ಯಶತ್ತಯಾ ಪ್ರಯುಕ್ತೋ ನ ಗೋಶಬ್ದಸ್ಯ ಗೌಣತ್ವಮಾಪಾದಯತಿ , ಏವಮಿದಮಪೀತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತತ್ಕಿಂ ರಾಜ್ಯಕರ್ತರಿ ರಾಜಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಃ ಸರ್ವಥಾ ತ್ಯಾಜ್ಯಃ ? ನೇತ್ಯಾಹ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ತದೇವಂ ಯಥಾ ಕ್ಷತ್ರಿಯಕರ್ತೃಕೇ ರಾಜಸೂಯೇ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದೇರನಧಿಕಾರಾದವೇಷ್ಟೇಃ ಪ್ರಕರಣಾದುತ್ಕರ್ಷಃ , ಏವಂ ಮನಶ್ಚಿದಾದೀನಾಮಪಿ ಕ್ರಿಯಾಪ್ರಕರಣಾಲ್ಲಿಂಗಾದಿಭಿರುತ್ಕರ್ಷ ಇತ್ಯಾಹ –
ಕ್ಷತ್ರಿಯಸ್ಯೈವಾಧಿಕಾರಾದಿತಿ ।
ನನು ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದಿವಾಕ್ಯಾನಾಮಪ್ರಾಪ್ತಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದಿಪ್ರಾಪಕತ್ವೇ ಯದಿಶಬ್ದವಿರೋಧ ಉಕ್ತ ಇತಿ , ತತ್ರಾಹ –
ಅನ್ವಯಾನುರೋಧೀತಿ ।
ಅನ್ವಯಃ ಪ್ರಾಪ್ತಿಃ । ಯದಿಶಬ್ದೋ ಹಿ ನಿಪಾತಃ । ನಿಪಾತಾಶ್ಚೋತ್ಸರ್ಗತಃ ಪ್ರಾಪ್ತಿಮಪೇಕ್ಷಂತೇ । ಅಪ್ರಾಪ್ತೇ ಚಾರ್ಥೇ ವಾಕ್ಯಾದ್ಗಮ್ಯಮಾನೇ ಯದಿಶಬ್ದೋ ಭಂಜನೀಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತದಾಹುಃ ಭಟ್ಟಾಚಾರ್ಯಾಃ - ‘‘ಯದಿಶಬ್ದಪರಿತ್ಯಾಗೋ ರುಚ್ಯಧ್ಯಾಹಾರಕಲ್ಪನಾ । ವ್ಯವಧಾನೇನ ಸಬಂಧೋ ಹೇತುಹೇತುಮತೋಶ್ಚ ಲಿಙ್’’ ಇತಿ ಶೇಷಃ । ಯದಿ ರೋಚಯೇತ ಫಲಂ ಮೇ ಸ್ಯಾದಿತಿ , ತರ್ಹಿ ‘‘ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಯಜೇತೇ’’ತಿ ರುಚ್ಯಧ್ಯಾಹಾರಕಲ್ಪನಾನ್ನ ವಿಧಿತ್ವಕ್ಷತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವ್ಯವಧಾನೇನ ಸಂಬಂಧ ಇತಿ ।
ಯದಿ ಬಾರ್ಹಸ್ಪತ್ಯಂ ಮಧ್ಯೇ ನಿಧಾಯಾಹುತಿಂ ಹುತ್ವಾಽಭಿಘಾರಯೇದಭಿಘಾರಯಿತುಮಿಚ್ಛೇದಿತಿ ಕಾಮಪ್ರವೇದನೇ ಲಿಙ್ । ಅರ್ಥಾತ್ತು ವಿಧಿಃ । ಏಕಸ್ಮಿನ್ ವಾಕ್ಯೇ ವಿಧಿದ್ವಯಾಯೋಗಾತ್ , ತರ್ಹಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಯಜೇತೇತಿ ವಿಧಿರೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಹೇತುಹೇತುಮತೋರಿತಿ ।
ಯದಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಯಜನಮಾಹುತ್ಯಭಿಘಾರಣೇ ಹೇತುಸ್ತದಾಽಽಹುತ್ಯಭಿಘಾರಣಮೇವಂ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ರೈಕೋ ಲಿಙ್ ಹೇತುಮತ್ತ್ವೇ ಅಪರೋ ವಿಧೌ । ತತ್ರಾಪ್ಯೇಕಸ್ಯ ವಿಧಿರರ್ಥಾದಪರಸ್ಯ ಶ್ರೌತ ಇತಿ ।
ನನ್ವಿದಮಧಿಕರಣಮನಾರಂಭಣೀಯಮ್ ; ಫಲಾಭಾವಾತ್ , ಅವೇಷ್ಟಿಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯೈತಯಾಽನ್ನಾದ್ಯಕಾಮಂ ಯಾಜಯೇದಿತಿ ಪೃಥಗಧಿಕಾರಶ್ರವಣಾತ್ , ತ್ರಯಾಣಾಂ ವರ್ಣಾನಾಮವೇಷ್ಟಾವಧಿಕಾರಸಿದ್ಧೌ ಯದಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ ಇತ್ಯಾದೇರ್ನಿಮಿತ್ತಾರ್ಥತಾಯಾ ದುರ್ವಾರತ್ವಾತ್ , ಅತ ಆಹ –
ಇಯಂ ಚೇತಿ ।
ನನು ‘‘ರಾಜಾ ರಾಜಸೂಯೇನ ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಕಾಮೋ ಯಜೇತೇ’’ತಿ ವಾಕ್ಯೇ ರಾಜಪದಂ ಕರ್ತೃಸಮರ್ಪಕಮ್ ; ಸ್ವಾರಾಜ್ಯಕಾಮಸ್ಯೋದ್ದೇಶ್ಯತ್ವೇನ ತದ್ವ್ಯಾವರ್ತಕತ್ವೇ ವಾಕ್ಯಭೇದಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ತಥಾ ಚ ಪ್ರಕೃತಯಾಗಮಾತ್ರೇ ರಾಜವಿಧೇರನ್ನಾದ್ಯಕಾಮಾಧಿಕಾರೇಽಪಿ ರಾಜಪದಾನುವೃತ್ತೇರ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದೀನಾಮಪ್ರಾಪ್ತತ್ವೇನ ನಿಮಿತ್ತಾರ್ಥತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ಕಥಂ ಕೃತ್ವಾಚಿಂತಾಽಽಶ್ರಿತಾ ? ನ ಹ್ಯಧಿಕಾರವಾಕ್ಯಾಂತರಗತಂ ರಾಜಪದಮಧಿಕಾರವಾಕ್ಯಾಂತರೇ ರಾಜಾನಂ ವಿಧಾತುಂ ಕ್ಷಮಮ್ । ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತ ರಾಜಸೂಯಮಧ್ಯಸ್ಥಾಯಾಸ್ತಾವದವೇಷ್ಟೇಃ ರಾಜಕರ್ತೃಕತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಮ್ । ಏವಂ ಸತ್ಯೇತಯೇತಿ ಸಾಂಗೇಷ್ಟೇಃ ಪರಾಮರ್ಶೇನ ಫಲೇ ವಿಧಾನಾದಧಿಕಾರಾಂತರೇಽಪಿ ರಾಜಕರ್ತೃಕೇಷ್ಟಿಲಾಭ ಇತಿ , ತದಪಿ ನ ; ಉತ್ಪನ್ನಮಾತ್ರಂ ಹಿ ಕರ್ಮ ಫಲೇ ವಿಧೇಯಂ ನಾಂಗವಿಶಿಷ್ಟಮ್ ; ಅಂಗವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಫಲಸಂಬಂಧೇಽಂಗಾನಾಂ ಫಲವದಂಗಭಾವಾಭಾವಪ್ರಸಂಗಾತ್ ।
ತಸ್ಮಾತ್ಸೂಕ್ತಂ ಕೃತ್ವಾಚಿಂತೇತಿ ।
ನನು ಭಾಷ್ಯಕಾರೈರೇಕಾದಶಗತಮಧಿಕರಣಮುದಾಹೃತಂ , ಟೀಕಾಕೃತಾ ದ್ವಿತೀಯಗತಂ , ತತ್ರ ಕೋಽಭಿಪ್ರಾಯಃ । ತಂ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಃ । ತದರ್ಥಮೇಕಾದಶಾಧಿಕರಣಮನುಕ್ರಮ್ಯತೇ । ಅವೇಷ್ಟೌ ಚೈಕತಂತ್ರ್ಯಂ ಸ್ಯಾಲ್ಲಿಂಗದರ್ಶನಾತ್ । (ಬ್ರ.೯.ಅ.೧೧.ಪಾ.೪) ರಾಜಸೂಯೇಽವೇಷ್ಟಿರಾಮ್ನಾಯತೇ – ‘‘ಆಗ್ನೇಯೋಽಷ್ಟಾಕಪಾಲೋ ಹಿರಣ್ಯಂ ದಕ್ಷಿಣಾ ಬಾರ್ಹಸ್ಪತ್ಯಶ್ಚರುಃ ಶಿತಿಪೃಷ್ಠೋ ದಕ್ಷಿಣೇ’’ ಇತಿ ।
ತತ್ರಾಗ್ನೇಯಾದಿಹವಿಃಷ್ವಂಗಾನಾಂ ತಂತ್ರೇಣ ಪ್ರಯೋಗ ಉತಾವೃತ್ತ್ಯೇತಿ ಸಂಶಯಃ । ತತ್ರ ಬಾರ್ಹಸ್ಪತ್ಯಂ ಮಧ್ಯೇ ನಿಧಾಯೇತಿ ಲಿಂಗದರ್ಶನಾತ್ ಪ್ರಯೋಗಭೇದೇ ಚ ಮಧ್ಯೇ ನಿಧಾನಾಸಂಭವಾದೇತಯಾಽನ್ನಾದ್ಯಕಾಮಮಿತ್ಯೇಕವಚನಾಚ್ಚೈಕತಂತ್ರ್ಯಮೇಕಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಯೋಗೇಽಂಗಾನಾಂ ತಂತ್ರೇಣ ಭಾವಃ ಸಕೃದನುಷ್ಠಾನಮಿತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ಕೃತ್ವಾ ರಾದ್ಧಾಂತಿತಮ್ - ಅನ್ನಾದ್ಯಕಾಮಪ್ರಯೋಗೇಽವೇಷ್ಟೇರಿದಂ , ಲಿಂಗದರ್ಶನಾದಿತಿ ನ ಕ್ರತ್ವರ್ಥಪ್ರಯೋಗೇ , ತಸ್ಯ ತು ದಕ್ಷಿಣಾಭೇದಾದ್ಭೇದ ಇತ್ಯಂಗಾವೃತ್ತಿರೇವ । ತತ್ರ ಕ್ರತ್ವರ್ಥಾಯಾಮವೇಷ್ಟೌ ಇದಂ ಲಿಂಗದರ್ಶನಾದಿಕಮಿತ್ಯಾಶಂಕಾನಿರಾಸಾರ್ಥಂ ಕ್ರತ್ವರ್ಥಾಯಾಮಿತಿ ಚೇದಿತಿ ಸೂತ್ರಮ್ । ಕಾಮ್ಯಾಯಾಂ ‘‘ಯದಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ’’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ವರ್ಣಮಾತ್ರಸಂಯೋಗಾತ್ , ತಸ್ಯಾಂ ಚ ಮಧ್ಯನಿಧಾನಾದಿಪ್ರತೀತೇರ್ನ ರಾಜಮಾತ್ರಕರ್ತೃಕಕ್ರತ್ವರ್ಥೇಷ್ಟೌ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತತ್ರ ವರ್ಣಸಂಯೋಗಾದಿಹೇತೋಃ ಕ್ರತ್ವರ್ಥೇಷ್ಟಾವಪಿ ಗತತ್ವೇನ ವಿರುದ್ಧತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ತತ್ಪರಿಹಾರಾರ್ಥಂ ದ್ವಿತೀಯಾಧಿಕರಣಾನುಕ್ರಮಣಮಿತಿ । ಏಕಪ್ರಯೋಗತ್ವಂ ಲಿಂಗಸ್ಯ ಕ್ರತ್ವರ್ಥೇಷ್ಟಾವಸಂಭವಂ ಕಾಮ್ಯೇಷ್ಟೌ ಚ ಸಂಭವಂ ವದತಾ ತೇನ ಸೂತ್ರೇಣ ಕಾಮ್ಯೇಷ್ಟೇಃ ಕ್ರತ್ವರ್ಥೇಷ್ಟಿವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಸೂಚನದ್ವಾರೇಣಾರ್ಥಾತ್ ಪ್ರಕರಣೋತ್ಕರ್ಷೋಽಪಿ ಗಮಿತ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಕಾರಸ್ಯೈತತ್ಸೂತ್ರೋದಾಹರಣಂ ನಾಸಂಗತಮ್ ॥೪೭॥೪೮॥೪೯॥೫೦॥೫೧॥೫೨॥ ಪುರುಷಾಯುಷಸ್ಯಾಹಾನಿ ಷಟ್ತ್ರಿಶತ್ಸಹಸ್ರಾಣಿ ತೈರವಚ್ಛಿನ್ನಾ ಮನೋವೃತ್ತಯಃ ಪ್ರತ್ಯಹೋರಾತ್ರಮೇಕೈಕಾ ಭೂತ್ವಾ ಷಟ್ ತ್ರಿಂಶತ್ಸಹಸ್ರಾ ಭವಂತಿ । ತಾ ಏತಾವತ್ಸಂಖ್ಯಾಕೇಷ್ಟಕಾ ಮಮಾಽಗ್ನಿತ್ವೇನ ಸಂಪಾದ್ಯಂತೇ ಷಟ್ತ್ರಿಂಶತ್ ಸಹಸ್ರಾಣೀತ್ಯಾದಿನಾ ಮನ ಏವಾತ್ಮನಃ ಸಂಬಂಧಿಭೂತಾನಗ್ನೀನರ್ಕ್ಯಾನ್ವರ್ಣವ್ಯತ್ಯಯೇನಾರ್ಚ್ಯಾನ್ಪೂಜ್ಯಾನಪಶ್ಯದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಮನಸಾ ಚೀಯಂತ ಇತಿ ಮನಶ್ಚಿತಃ ಸುಖಾದಿಪ್ರತ್ಯಯರೂಪಾಃ । ಏವಂ ವಾಗಾದಿವೃತ್ತಯೋ ವಾಗಾದಿಭಿಶ್ಚೀಯಮಾನತ್ವಾದ್ವಾಗಾದಿಚಿತಃ । ಪ್ರಾಣಶಬ್ದೇನ ಘ್ರಾಣಮುಕ್ತಮಿಂದ್ರಿಯಾಧಿಕಾರಾರ್ । ಕರ್ಮಶಬ್ದೇನ ವಾಗತಿರಿಕ್ತಕರ್ಮೇಂದ್ರಿಯಾಣಿ । ಪ್ರತೀಂದ್ರಿಯವೃತ್ತ್ಯೈಕೈಕಮಗ್ನೀಚಯನಂ ಸಂಪಾದ್ಯಮ್ ।
ಅತ ಏವ ಭಾಷ್ಯಂ ಪೃಥಗಗ್ನೀನಿತಿ ।
ತೇಷಾಮೇವಾಗ್ನೀನಾಮೇವ ಸಾ ಕೃತಿಃ ಸಂಕಲ್ಪಮಾತ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಗ್ರಹಣಾಸಾದನೇತ್ಯಾದಿ ಭಾಷ್ಯಮ್ ॥ ತತ್ರ ಗ್ರಹಣಂ ಸೋಮಸ್ಯ ಪಾತ್ರೇ ಉಪಾದಾನಮ್ । ಆಸಾದನಂ ಸ್ಥಾಪನಮ್ । ಹವನಾನಂತರಂ ಹುತಶೇಷೋಪಾದಾನಮಾಹರಣಮ್ । ಪಶ್ಚಾದೃತ್ವಿಜಾಂ ಭಕ್ಷಣಾರ್ಥಮನ್ಯೋನ್ಯಮನುಜ್ಞಾಕರಣಮುಪಹ್ವಾನಮ್ । ತೇ ಅಗ್ನಯೋ ಮನಸೈವ ಆಧೀಯಂತ ಆಹಿತಾಃ । ಅಚೀಯಂತ ಚಿತಾಃ । ಏಷ್ವಗ್ನಿಷು ಗ್ರಹಾ ಅಗೃಹ್ಯಂತ ಗೃಹೀತಾಃ । ಅಸ್ತುವತ ಸ್ತೋತ್ರ ಕೃತವಂತ ಉದ್ಗಾತಾರಃ । ಅಶಂಸನ್ ಶಂಸನಂ ಕೃತವಂತೋ ಹೋತಾರಃ । ಕಿಂ ಬಹುನಾ ? ಯತ್ಕಿಂಚಿದ್ಯಜ್ಞೇ ಕರ್ಮ ಕ್ರಿಯತೇ ಆರಾದುಪಕಾರಕಂ , ಯಚ್ಚ ಯಜ್ಞೀಯಂ ಯಜ್ಞನಿಷ್ಪತ್ತ್ಯರ್ಥತ್ವೇನ ಯಜ್ಞಾರ್ಥಂ ಸನ್ನಿಪತ್ಯೋಪಕಾರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ತನ್ಮನಸೈವಾಕ್ರಿಯತ ಕೃತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯೋಽಗ್ನಿಶ್ಚಿತಃ ಸೋಽಯಮೇವ ಲೋಕ ಇತಿ ಚಿತೇಽಗ್ನೌ ಪೃಥಿವೀದೃಷ್ಟಿರ್ವಿಧೀಯತೇ ॥