ಏಕ ಆತ್ಮನಃ ಶರೀರೇ ಭಾವಾತ್ ।
ಅಧಿಕರಣತಾತ್ಪರ್ಯಮಾಹ –
ಇಹೇತಿ ।
ಸಮರ್ಥನಪ್ರಯೋಜನಮಾಹ –
ಬಂಧಮೋಕ್ಷೇತಿ ।
ಅಸಮರ್ಥನೇ ಬಂಧಮೋಕ್ಷಾಧಿಕಾರಾಭಾವಮಾಹ –
ನ ಹ್ಯಸತೀತಿ ।
ಅಧಸ್ತನತಂತ್ರೋಕ್ತೇನ ಪೌನರುಕ್ತ್ಯಂ ಚೋದಯತಿ –
ನನ್ವಿತಿ ।
ಪರಿಹರತಿ –
ಉಕ್ತಂ ಭಾಷ್ಯಕೃತೇತಿ ।
ನ ಸೂತ್ರಕಾರೇಣ ತತ್ರೋಕ್ತಂ ಯೇನ ಪುನರುಕ್ತಂ ಭವೇದಪಿ ತು ಭಾಷ್ಯಕೃತೇತ್ಯತ್ರತ್ಯಸ್ಯೈವಾರ್ಥಸ್ಯಾಪಕರ್ಷಃ ಪ್ರಮಾಣಲಕ್ಷಣೋಪಯೋಗಿತಯಾ ತತ್ರ ಕೃತ ಇತಿ । ಯತ ಇಹ ಸೂತ್ರಕೃದ್ವಕ್ಷ್ಯತ್ಯತ ಏವ ಭಗವತೋಪವರ್ಷೇಣೋದ್ಧಾರೋಽಪಕರ್ಷಸ್ಯ ಕೃತಃ ।
ವಿಚಾರಸ್ಯಾಸ್ಯ ಪೂರ್ವೋತ್ತರತಂತ್ರಶೇಷತ್ವಮಾಹ –
ಇಹ ಚೇತಿ ।
ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣಸಂಗತಿಮಾಹ –
ಅಪಿಚೇತಿ ।
ನನ್ವಾತ್ಮಾಸ್ತಿತ್ವೋಪಪತ್ತಯ ಏವಾತ್ರೋಚ್ಯಂತಾಂ ಕಿಂ ತದಾಕ್ಷೇಪೇಣೇತ್ಯತ ಆಹ - –
ಆಕ್ಷೇಪಪೂರ್ವಿಕಾ ಹೀತಿ ।
ಆಕ್ಷೇಪಮಾಹ –
ಅತ್ರೈಕೇ ದೇಹಮಾತ್ರಾತ್ಮದರ್ಶಿನ ಇತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಸಮಸ್ತವ್ಯಸ್ತೇಷು ಪೃಥಿವ್ಯಪ್ತೇಜೋವಾಯುಷು ನ ಚೈತನ್ಯಂ ದೃಷ್ಟಂ ತಥಾಪಿ ಕಾಯಾಕಾರಪರಿಣತೇಷು ಭವಿಷ್ಯತಿ । ನಹಿ ಕಿಣ್ವಾದಯಃ ಸಮಸ್ತವ್ಯಸ್ತಾ ನ ಮದನಾ ದೃಷ್ಟಾ ಇತಿ ಮದಿರಾಕಾರಪರಿಣತಾ ನ ಮದಯಂತಿ । ಅಹಮಿತಿ ಚಾನುಭವೇ ದೇಹ ಏವ ಗೌರಾದ್ಯಾಕಾರಃ ಪ್ರಥತೇ । ನ ತು ತದತಿರಿಕ್ತಃ ತದಧಿಷ್ಠಾನಃ ಕುಂಡ ಇವ ದಧೀತಿ । ಅತ ಏವಾಹಂ ಸ್ಥೂಲೋ ಗಚ್ಛಾಮೀತ್ಯಾದಿಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೋಪಪತ್ತಿರಹಮಃ ಸ್ಥೂಲಾದಿಭಿಃ । ನ ಜಾತು ದಧಿಸಮಾನಾಧಿಕರಣಾನಿ ಮಧುರಾದೀನಿ ಕುಂಡಸ್ಯೈಕಾಧಿಕರಣ್ಯಮನುಭವಂತಿ ಸಿತಂ ಮಧುರಂ ಕುಂಡಮಿತಿ । ನ ಚಾಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಮನುಮಾನಾದಿಭಿಃ ಶಕ್ಯಮುನ್ನೇತುಮ್ । ನ ಖಲ್ವಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಪ್ರಮಾಣಮಸ್ತಿ । ಉಕ್ತಂ ಹಿ “ದೇಶಕಾಲಾದಿರೂಪಾಣಾಂ ಭೇದಾದ್ಭಿನ್ನಾಸು ಶಕ್ತಿಷು । ಭಾವಾನಾಮನುಮಾನೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರತಿದುರ್ಲಭಾ” ಇತಿ । ಯದಾ ಚ ಉಪಲಬ್ಧಿಸಾಧ್ಯನಾಂತರೀಯಕಭಾವಸ್ಯ ಲಿಂಗಸ್ಯೇಯಂ ಗತಿಸ್ತದಾ ಕೈವ ಕಥಾ ದೃಷ್ಟವ್ಯಭಿಚಾರಸ್ಯ ಶಬ್ದಸ್ಯಾರ್ಥಾಪತ್ತೇಶ್ಚಾತ್ಯಂತಪರೋಕ್ಷಾರ್ಥಗೋಚರಾಯಾ ಉಪಮಾನಸ್ಯ ಚ ಸರ್ವೈಕದೇಶಸಾದೃಶ್ಯವಿಕಲ್ಪಿತಸ್ಯ । ಸರ್ವಸಾರೂಪ್ಯೇ ತತ್ತ್ವಾತ್ । ಏಕದೇಶಸಾರೂಪ್ಯೇ ಚಾತಿಪ್ರಸಂಗಾತ್ಸರ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವೇಣೋಪಮಾನಾತ್ । ಸೌತ್ರಸ್ತು ಹೇತುರ್ಭಾಷ್ಯಕೃತಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ । ಚೇಷ್ಟಾ ಹಿತಾಹಿತಪ್ರಾಪ್ತಿಪರಿಹಾರಾರ್ಥೋ ವ್ಯಾಪಾರಃ । ಸ ಚ ಶರೀರಾಧೀನತಯಾ ದೃಶ್ಯಮಾನಃ ಶರೀರಧರ್ಮ ಏವಂ ಪ್ರಾಣಃ ಶ್ವಾಸಪ್ರಶ್ವಾಸಾದಿರೂಪಃ ಶರೀರಧರ್ಮ ಏವ । ಇಚ್ಛಾಪ್ರಯತ್ನಾದಯಶ್ಚ ಯದ್ಯಪ್ಯಾಂತರಾಃ ತಥಾಪಿ ಶರೀರಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ತದಾಶ್ರಯಾನುಪಲಬ್ಧೇಃ ಸತಿ ಶರೀರೇ ಭಾವಾತಂತಃಶರೀರಾಶ್ರಯಾ ಏವ, ಅನ್ಯಥಾ ದೃಷ್ಟಹಾನಾದೃಷ್ಟಕಲ್ಪನಾಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ಶರೀರಾತಿರಿಕ್ತ ಆತ್ಮನಿ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾಚ್ಛರೀರೇ ಚ ಸಂಭವಾಚ್ಛರೀರಮೇವೇಚ್ಛಾದಿಮದಾತ್ಮೇತಿ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ ॥ ೫೩ ॥
ವ್ಯತಿರೇಕಸ್ತದ್ಭಾವಭಾವಿತ್ವಾನ್ನ ತೂಪಲಬ್ಧಿವತ್ ।
ನಾಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ಬ್ರುವಾಣಃ ಪ್ರಷ್ಟವ್ಯೋ ಜಾಯತೇ ಕುತೋ ಭವಾನನುಮಾನಾದೀನಾಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮವಧಾರಿತವಾನಿತಿ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಹಿ ಲಿಂಗಾದಿರೂಪಮಾತ್ರಗ್ರಾಹಿ ನಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮೇಷಾಂ ವಿನಿಶ್ಚೇತುಮರ್ಹತಿ । ನಹಿ ಧೂಮಜ್ಞಾನಮಿವೈಷಾಮಿಂದ್ರಿಯಾರ್ಥಸನ್ನಿಕರ್ಷಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಜ್ಞಾನಮುದೇತುಮರ್ಹತಿ । ಕಿಂತು ದೇಶಕಾಲಾವಸ್ಥಾರೂಪಭೇದೇನ ವ್ಯಭಿಚಾರೋತ್ಪ್ರೇಕ್ಷಯಾ । ನ ಚೈತಾವಾನ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಾರಃ ಸಂಭವತಿ । ಯಥಾಹುಃ - ನಹೀದಮಿಯತೋ ವ್ಯಾಪಾರಾನ್ಕರ್ತುಂ ಸಮರ್ಥಂ ಸಂನಿಹಿತವಿಷಯಬಲೇನೋತ್ಪತ್ತೇರವಿಚಾರಕತ್ವಾದಿತಿ । ತಸ್ಮಾದಸ್ಮಿನ್ನನಿಚ್ಛತಾಪಿ ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಮಭ್ಯುಪೇಯಮ್ । ಅಪಿಚ ಪ್ರತಿಪನ್ನಂ ಪುಮಾಂಸಮಪಹಾಯಾಪ್ರತಿಪನ್ನಸಂದಿಗ್ಧಾಃ ಪ್ರೇಕ್ಷಾವದ್ಭಿಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಂತೇ । ನ ಚೈಷಾಮಿತ್ಥಂಭಾವೋ ಭವತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಗೋಚರಃ । ನ ಖಲ್ವೇತೇ ಗೌರತ್ವಾದಿವತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಗೋಚರಾಃ ಕಿಂತು ವಚನಚೇಷ್ಟಾದಿಲಿಂಗಾನುಮೇಯಾಃ । ನಚ ಲಿಂಗಂ ಪ್ರಮಾಣಂ ಯತ ಏತೇ ಸಿಧ್ಯಂತಿ । ನ ಪುಂಸಾಮಿತ್ಥಂಭಾವಮವಿಜ್ಞಾಯ ಯಂ ಕಂಚನ ಪುರುಷಂ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷತೋಽನವಧೇಯವಚನಸ್ಯ ಪ್ರೇಕ್ಷಾವತ್ತಾ ನಾಮ । ಅಪಿಚ ಪಶವೋಽಪಿ ಹಿತಾಹಿತಪ್ರಾಪ್ತಿಪರಿಹಾರಾರ್ಥಿನಃ ಕೋಮಲಶಷ್ಪಶ್ಯಾಮಲಾಯಾಂ ಭುವಿ ಪ್ರವರ್ತಂತೇ । ಪರಿಹರಂತಿ ಚಾಶ್ಯಾನತೃಣಕಂಟಕಾಕೀರ್ಣಾಮ್ । ನಾಸ್ತಿಕಸ್ತು ಪಶೋರಪಿ ಪಶುರಿಷ್ಟನಿಷ್ಟಸಾಧನಮವಿದ್ವಾನ್ । ನ ಖಲ್ವಸ್ಮಿನ್ನನುಮಾನಗೋಚರಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿಗೋಚರೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಪ್ರಭವತಿ । ನಚ ಪರಪ್ರತ್ಯಾಯನಾಯ ಶಬ್ದಂ ಪ್ರಯುಂಜೀತ ಶಾಬ್ದಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯಾಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ತದೇವ ಮಾ ನಾಮ ಭೂನ್ನಾಸ್ತಿಕಸ್ಯ ಜನ್ಮಾಂತರಮಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಜನ್ಮನ್ಯುಪಸ್ಥಿತೋಽಸ್ಯ ಮೂಕತ್ವಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿವಿರಹರೂಪೋ ಮಹಾನ್ನರಕಃ । ಪರಾಕ್ರಾಂತಂ ಚಾತ್ರ ಸೂರಿಭಿಃ । ಅತ್ಯಂತಪರೋಕ್ಷಗೋಚರಾಪ್ಯನ್ಯಥಾನುಪಪದ್ಯಮಾನಾರ್ಥಪ್ರಭವಾರ್ಥಾಪತ್ತಿಃ । ಭೂಯಃಸಾಮಾನ್ಯಯೋಗೇನ ಚೋಪಮಾನಮುಪಪಾದಿತಂ ಪ್ರಮಾಣಲಕ್ಷಣೇ । ತದತ್ರಾಸ್ತು ತಾವತ್ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮೇವಾಹಂಪ್ರತ್ಯಯಃ ಶರೀರಾತಿರಿಕ್ತಮಾಲಂಬತ ಇತ್ಯನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಮವಧಾರ್ಯತೇ । ಯೋಗವ್ಯಾಘ್ರವತ್ಸ್ವಪ್ನದಶಾಯಾಂ ಚ ಶರೀರಾಂತರಪರಿಗ್ರಹಾಭಿಮಾನೇಽಪ್ಯಹಂಕಾರಾಸ್ಪದಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಮಾನತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸೂತ್ರಯೋಜನಾ ತು ನ ತ್ವವ್ಯತಿರಿಕ್ತಃ ಕಿಂತು ವ್ಯತಿರಿಕ್ತ ಆತ್ಮಾ ದೇಹಾತ್ । ಕುತಸ್ತದ್ಭಾವಾಭಾವಿತ್ವಾತ್ । ಚೈತನ್ಯಾದಿರ್ಯದಿ ಶರೀರಗುಣಃ ತತೋಽನೇನ ವಿಶೇಷಗುಣೇನ ಭವಿತವ್ಯಮ್ । ನ ತು ಸಂಖ್ಯಾಪರಿಮಾಣಸಂಯೋಗಾದಿವತ್ಸಾಮಾನ್ಯಗುಣೇನ । ತಥಾಚ ಯೇ ಭೂತವಿಶೇಷಗುಣಾಸ್ತೇ ಯಾವದ್ಭೂತಭಾವಿನೋ ದೃಷ್ಟಾ ಯಥಾ ರೂಪಾದಯಃ । ನಹ್ಯಸ್ತಿ ಸಂಭವಃ ಭೂತಂ ಚ ರೂಪಾದಿರಹಿತಂ ಚೇತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ಭೂತವಿಶೇಷಗುಣರೂಪಾದಿವೈಧರ್ಮ್ಯಾನ್ನ ಚೈತನ್ಯಂ ಶರೀರಗುಣಃ । ಏತೇನೇಚ್ಛಾದೀನಾಂ ಶರೀರವಿಶೇಷಗುಣತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಪ್ರಾಣಚೇಷ್ಟಾದಯೋ ಯದ್ಯಪಿ ದೇಹಧರ್ಮಾ ಏವ ತಥಾಪಿ ನ ದೇಹಮಾತ್ರಪ್ರಭವಾಃ । ಮೃತಾವಸ್ಥಾಯಾಮಪಿ ಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯೈತೇ ಅಧಿಷ್ಠಾನಾದ್ದೇಹಧರ್ಮಾ ಭವಂತಿ ಸ ದೇಹಾತಿರಿಕ್ತ ಆತ್ಮಾ । ಅದೃಷ್ಟಕಾರಣತ್ವೇಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಮಾನೇ ತಸ್ಯಾಪಿ ದೇಹಾಶ್ರಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇರಾತ್ಮೈವಾಭ್ಯುಪೇತವ್ಯ ಇತಿ ।
ವೈಧರ್ಮ್ಯಾಂತರಮಾಹ –
ದೇಹಧರ್ಮಾಶ್ಚೇತಿ ।
ಸ್ವಪರಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾ ಹಿ ದೇಹಧರ್ಮಾ ದೃಷ್ಟಾ ಯಥಾ ರೂಪಾದಯಃ । ಇಚ್ಛಾದಯಸ್ತು ಸ್ವಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾ ಏವೇತಿ ದೇಹಧರ್ಮವೈಧರ್ಮ್ಯಮ್ । ತಸ್ಮಾದಪಿ ದೇಹಾತಿರಿಕ್ತಧರ್ಮಾ ಇತಿ । ತತ್ರ ಯದ್ಯಪಿ ಚೈತನ್ಯಮಪಿ ಭೂತವಿಶೇಷಗುಣಸ್ತಥಾಪಿ ಯಾವದ್ಭೂತಮನುವರ್ತೇತ । ನಚ ಮದಶಕ್ತ್ಯಾ ವ್ಯಭಿಚಾರಃ । ಸಾಮರ್ಥ್ಯಸ್ಯ ಸಾಮಾನ್ಯಗುಣತ್ವಾತ್ । ಅಪಿಚ ಮದಶಕ್ತಿಃ ಪ್ರತಿಮದಿರಾವಯವಂ ಮಾತ್ರಯಾವತಿಷ್ಠತೇ ತದ್ವದ್ದೇಹೇಽಪಿ ಚೈತನ್ಯಂ ತದವಯವೇಷ್ವಪಿ ಮಾತ್ರಯಾ ಭವೇತ್ । ತಥಾ ಚೈಕಸ್ಮಿಂದೇಹೇ ಬಹವಶ್ಚೇತಯೇರನ್ । ನಚ ಬಹೂನಾಂ ಚೇತನಾನಾಮನ್ಯೋನ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯಾನುವಿಧಾನಸಂಭವ ಇತಿ ಏಕಪಾಶನಿಬದ್ಧಾ ಇವ ಬಹವೋ ವಿಹಂಗಮಾಃ ವಿರುದ್ಧಾದಿಕ್ರಿಯಾಭಿಮುಖಾಃ ಸಮರ್ಥಾ ಅಪಿ ನ ಹಸ್ತಮಾತ್ರಮಪಿ ದೇಶಮತಿಪತಿತುಮುತ್ಸಹಂತೇ । ಏವಂ ಶರೀರಮಪಿ ನ ಕಿಂಚಿತ್ಕರ್ತುಮುತ್ಸಹತೇ । ಅಪಿ ಚ ನಾನ್ವಯಮಾತ್ರಾತ್ತದ್ಧರ್ಮಧರ್ಮಿಭಾವಃ । ಶಕ್ಯೋ ವಿನಿಶ್ಚೇತುಂ, ಮಾ ಭೂದಾಕಾಶಸ್ಯ ಸರ್ವೋ ಧರ್ಮಃ ಸರ್ವೇಷ್ವನ್ವಯಾತ್ । ಅಪಿ ತ್ವನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾಭ್ಯಾಮ್ । ಸಂದಿಗ್ಧಶ್ಚಾತ್ರ ವ್ಯತಿರೇಕಃ ।
ತಥಾಚ ಸಾಧಕತ್ವಮನ್ವಯಮಾತ್ರಸ್ಯೇತ್ಯಾಹ –
ಅಪಿಚ ಸತಿ ಹಿ ತಾವದಿತಿ ।
ದೂಷಣಾಂತರಂ ವಿವಕ್ಷುರಾಕ್ಷಿಪತಿ –
ಕಿಮಾತ್ಮಕಂ ಚೇತಿ ।
ಸ ಏವೈಕಗ್ರಂಥೇನಾಹ –
ನಹೀತಿ ।
ನಾಸ್ತಿಕ ಆಹ –
ಯದನುಭವನಮಿತಿ ।
ಯಥಾ ಹಿ ಭೂತಪರಿಣಾಮಭೇದೋ ರೂಪಾದಿರ್ನ ತು ಭೂತಚತುಷ್ಟಯಾದರ್ಥಾಂತರಮೇವಂ ಭೂತಪರಿಣಾಮಭೇದ ಏವ ಚೈತನ್ಯಂ ನ ತು ಭೂತೇಭ್ಯೋಽರ್ಥಾಂತರಂ, ಯೇನ “ಪೃಥಿವ್ಯಾಪಸ್ತೇಜೋ ವಾಯುರಿತಿ ತತ್ತ್ವಾನಿ” ಇತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾವ್ಯಾಘಾತಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ - ಚತುರ್ಣಾಮೇವ ಭೂತಾನಾಂ ಸಮಸ್ತಂ ಜಗತ್ಪರಿಣಾಮೋ ನ ತ್ವಸ್ತಿ ತತ್ತ್ವಾಂತರಂ ಯಸ್ಯ ಪರಿಣಾಮೋ ರೂಪಾದಯೋಽನ್ಯದ್ವಾ ಪರಿಣಾಮಾಂತರಮಿತಿ ।
ಅತ್ರೋಕ್ತಾಭಿಸ್ತಾವದುಪಪತ್ತಿಭಿರ್ದೇಹಧರ್ಮತ್ವಂ ನಿರಸ್ತಂ ತಥಾಪ್ಯುಪಪತ್ತ್ಯಂತರಾಭಿಧಿತ್ಸಯಾಹ –
ಚೇತ್ತರ್ಹೀತಿ ।
ಭೂತಧರ್ಮಾ ರೂಪಾದಯೋ ಜಡತ್ವಾದ್ವಿಷಯಾ ಏವ ದೃಷ್ಟಾ ನ ತು ವಿಷಯಿಣಃ । ನಚ ಕೇಷಾಂಚಿದ್ವಿಷಯಾಣಾಮಪಿ ವಿಷಯಿತ್ವಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ವೃತ್ತಿವಿರೋಧಾತ್ । ನ ಚೋಪಲಬ್ಧಾವೇವ ಪ್ರಸಂಗಸ್ತಸ್ಯಾ ಅಜಡಾಯಾಃ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ । ಕೃತೋಪಪಾದನಂ ಚೈತತ್ಪುರಸ್ತಾತ್ ।
ಉಪಲಬ್ಧಿವದಿತಿ ಸೂತ್ರಾವಯವಂ ಯೋಜಯತಿ –
ಯಥೈವಾಸ್ಯಾ ಇತಿ ।
ಉಪಲಬ್ಧಿಗ್ರಾಹಿಣ ಏವ ಪ್ರಮಾಣಾಚ್ಛರೀವ್ಯತಿರೇಕೋಽಪ್ಯವಗಮ್ಯತೇ । ತಸ್ಯಾಸ್ತತಃ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶಪ್ರತ್ಯಯೇನ ಭೂತಧರ್ಮೇಭ್ಯೋ ಜಡೇಭ್ಯೋ ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯೇನ ವ್ಯತಿರೇಕನಿಶ್ಚಯಾತ್ ।
ಅಸ್ತು ತರ್ಹಿ ವ್ಯತಿರೇಕಾದುಪಲಬ್ಧಿರ್ಭೂತೇಭ್ಯಃ ಸ್ವತಂತ್ರಾ ತಥಾಪ್ಯಾತ್ಮನಿ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವ ಇತ್ಯತ ಆಹ –
ಉಪಲಬ್ಧಿಸ್ವರೂಪ ಏವ ಚ ನ ಆತ್ಮೇತಿ ।
ಆಜಾನತಸ್ತಾವದುಪಲಬ್ಧಿಭೇದೋ ನಾನುಭೂಯತ ಇತಿ ವಿಷಯಭೇದಾದಭ್ಯುಪೇಯಃ । ನ ಚೋಪಲಬ್ಧಿವ್ಯತಿರೇಕಿಣಾಂ ವಿಷಯಾಣಾಂ ಪ್ರಥಾ ಸಂಭವತೀತ್ಯುಪಪಾದಿತಮ್ । ನಚ ವಿಷಯಭೇದಗ್ರಾಹಿ ಪ್ರಮಾಣಮಸ್ತೀತಿ ಚೋಪಪಾದಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವಸಮೀಕ್ಷಾಯಾಮಸ್ಮಾಭಿಃ । ಏವಂ ಚ ಸತಿ ವಿಷಯರೂಪತದ್ಭೇದಾದೇವ ಸುದುರ್ಲಭಾವಿತಿ ದೂರನಿರಸ್ತಾ ವಿಷಯಭೇದಾದುಪಲಬ್ಧಿಭೇದಸಂಕಥಾ । ತೇನೋಪಲಬ್ಧೇರುಪಲಬ್ಧೃತ್ವಮಪಿ ನ ತಾತ್ತ್ವಿಕಮ್ । ಕಿಂತ್ವವಿದ್ಯಾಕಲ್ಪಿತಮ್ । ತತ್ರಾವಿದ್ಯಾದಶಾಯಾಮಪ್ಯುಪಲಬ್ಧೇರಭೇದ ಇತ್ಯಾಹ
ಅಹಮಿದಮದ್ರಾಕ್ಷಮಿತಿ ಚೇತಿ ।
ನ ಕೇವಲಂ ತಾತ್ತ್ವಿಕಾಭೇದಾನ್ನಿತ್ಯತ್ವಮತಾತ್ತ್ವಿಕಾದಪಿ ನಿತ್ಯತ್ವಮೇವೇತಿ ತಸ್ಯಾರ್ಥಃ ।
ಸ್ಮೃತ್ಯಾದ್ಯುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ।
ನಾನಾತ್ವೇ ಹಿ ನಾನ್ಯೇನೋಪಲಬ್ಧೇಽನ್ಯಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಸ್ಮೃತಿರುಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನಿರಾಕೃತಮಪ್ಯರ್ಥಂ ನಿರಾಕರಣಾಂತರಾಯಾನುಭಾಷತೇ –
ಯತ್ತೂಕ್ತಮಿತಿ ।
ಯೋ ಹಿ ದೇಹವ್ಯಾಪಾರಾದುಪಲಬ್ಧಿರುತ್ಪದ್ಯತೇ ತೇನ ದೇಹಧರ್ಮ ಇತಿ ಮನ್ಯತೇ ತಂ ಪ್ರತೀದಂ ದೂಷಣಮ್ –
ನ ಚಾತ್ಯಂತಂ ದೇಹಸ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರಕೃತಮುಪಸಂಹರತಿ –
ತಸ್ಮಾದನವದ್ಯಮಿತಿ ॥ ೫೪ ॥
ಏಕ ಆತ್ಮನಃ ಶರೀರೇ ಭಾವಾತ್ ॥೫೩॥
ಪ್ರಮಾಣಲಕ್ಷಣೋಪಯೋಗಿತಯೇತಿ ।
‘‘ಯಜ್ಞಾಯುಧೀ ಯಜಮಾನಃ ಸ್ವರ್ಗ ಲೋಕಂ ಯಾತೀತಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ದೇಹಾತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮಾಭಾವಾದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಪ್ರಾಪ್ತೌ ತತ್ಪರಿಹಾರೇಣ ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯೋಪಯೋಗಿತಯೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತ ಏವೇತಿ ಭಾಷ್ಯಗತಾತಃಶಬ್ದಂ ಪೂರಯತಿ –
ಯತ ಇಹೇತಿ ।
ವಕ್ಷ್ಯತೀತಿ ಭವಿಷ್ಯತ್ಪ್ರಯೋಗಃ ಪೂರ್ವಕಾಂಡಾಪೇಕ್ಷಃ । ಇತಃ ಪೂರ್ವಕಾಂಡೇ ನಯನಮಪಕರ್ಷಸ್ತಸ್ಯೋದ್ಧಾರೋ ನಿವೃತ್ತಿಃ ಕೃತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಮನಶ್ಚಿದಾದೀನಾಂ ಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಮನುಪಪನ್ನಂ ದೇಹವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ತತ್ಫಲಭೋಕ್ತುರಭಾವಾದಿತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಲಕ್ಷಣ ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣಸಂಗತಿಃ ।
ತಾಮಾಹೇತ್ಯಾಹ –
ಪೂರ್ವಾಧಿಕರಣೇತಿ ।
ನನು ನ ಭೂತಾನಾಮೇಕೈಕಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯಮುಪಲಭ್ಯತೇ ; ಘಟಾದೇರದರ್ಶನಾತ್ , ನಾಪಿ ಮಿಲಿತಾನಾಂ ;ವಹ್ನಿತಮೋಽಯಸಿ ದೃತಿವಾಯುಸಮಾಧ್ಮಾತೇ ಸಲಿಲಕಣಾಭ್ಯುಕ್ಷಿತೇ ಭೂತಚತುಷ್ಟಯಮೇಲನೇಽಪಿ ಚೈತನ್ಯಾನುಪಲಂಭಾತ್ ।
ತತ್ರ ಭೂತಸಂಘಾತೇ ಶರೀರೇ ಕಥಂ ಚೈತನ್ಯಸಂಭಾವನಾ ? ಅತಃ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾಭಾವ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಯದ್ಯಪಿ ಸಮಸ್ತೇತಿ ।
ದೇಹೋ ನ ಚೇತನಃ ಭೂತತ್ವಾದ್ ಘಟವದಿತ್ಯನುಮಾನಸ್ಯ ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಬಾಧಂ ವಕ್ಷ್ಯತ್ಯಹಮಿತಿ ಚಾನುಭವ ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ಅತಶ್ಚ ಬಾಧಿತವಿಷಯೇ ಪಕ್ಷೇತರಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಾಧಿತ್ವಾದ್ದೇಹತ್ವಮುಪಾಧಿರುನ್ನೀಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಥಾವಿಧೋದಾಹರಣೇನ ಪ್ರತಿಬಂದೀಲಕ್ಷಣೇನ ಪ್ರತಿಕೂಲತರ್ಕಪರಾಹತಿಂ ಚಾನುಮಾನಸ್ಯ ದರ್ಶಯತಿ –
ನ ಹೀತಿ ।
ಕಿಣ್ವಂ ನಾಮ ಮದಿರಾರಂಭಕದ್ರವ್ಯವಿಶೇಷಃ । ಯದಿ ಸಮಸ್ತವ್ಯಸ್ತವಿಕಲ್ಪೇನ ದೇಹಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯಮಪಹ್ನೂಯೇತ , ತರ್ಹಿ ಮದಿರಾಯಾಂ ಮದಕರಣತ್ವಮಪಹ್ನುತಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವಹಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇ ದೇಹಾಶ್ರಿತ ಆತ್ಮಾ ಭಾಸತೇಽತಃ ಕಥಂ ದೇಹೋಽಚೇತನ ಇತ್ಯನುಮಾನಸ್ಯ ಬಾಧಸ್ತತ್ರಾಹ –
ನ ತ್ವಿತಿ ।
ಸ ದೇಹೋಽಧಿಷ್ಠಾನಮಾಶ್ರಯೋ ಯಸ್ಯ ಸ ತದಧಿಷ್ಠಾನಃ ಕುಂಡ ಇವ ದಧೀತಿ ವೈಧರ್ಮ್ಯದೃಷ್ಟಾಂತಃ । ಯಥಾ ಕುಂಡೇ ದಧ್ಯಾಶ್ರಿತಂ ತದತಿರಿಕ್ತಂ ಪ್ರತೀಯತೇ , ನೈವಮಾತ್ಮಾ ದೇಹಾಶ್ರಿತೋಽಹಮಿತಿ ಪ್ರತೀಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತ್ರ ಹೇತುಮಾಹ –
ಅತ ಏವೇತಿ ।
ಯತ ಏವ ದೇಹಾತಿರಿಕ್ತ ಆತ್ಮಾಽಹಮನುಭವೇ ನ ಪ್ರತೀಯತೇ ಅತ ಏವಾಹಮಸ್ಯ ದೇಹಧರ್ಮೈಃ ಸ್ಥೌಲ್ಯಾದಿಭಿರಹಂ ಸ್ಥೂಲೋ ಗಚ್ಛಾಮೀತ್ಯಾದಿರೂಪೇಣ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೋಪಪತ್ತಿಃ । ನ ಹ್ಯಾಶ್ರಿತಸ್ಯ ವಸ್ತುನ ಆಶ್ರಯಧರ್ಮೈಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ಸಂಭವತಿ । ತಸ್ಮಾದ್ದೇಹಧರ್ಮೈಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾನುಭವಾದಹಂಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ದೇಹ ಏವಾತ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯಚ್ಚ ದೇಹವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮವಾದಿನೋಚ್ಯತೇ ದೇಹಾಶ್ರಿತಾತ್ಮಗತಾ ಏವ ಜ್ಞಾನಾದಯ ಆಶ್ರಯಭೂತತತ್ತದ್ದೇಹತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನ ಪ್ರತೀಯಂತೇಽಹಂ ಪಶ್ಯಾಮೀತ್ಯಾದಿವ್ಯವಹಾರಸಮಯ ಇತಿ , ತದಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ –
ನ ಜಾತು ದಧೀತಿ ।
ಯಥಾ ದಧಿಸಮಾನಾಧಿಕರಣಾನಿ ದಧ್ನಾ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಪ್ರತೀತಿಯೋಗ್ಯಾನಿ ಶೈತ್ಯಾದೀನಿ ದಧ್ಯಾಶ್ರಿತಕುಂಡೈಕಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ನಾನುಭವಂತಿ , ಏವಮಾತ್ಮಾಶ್ರಿತಾ ಜ್ಞಾನಾದಯೋ ನ ದೇಹತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನ ಪ್ರತೀಯೇರನ್ , ಯದಿ ದೇಹ ಆತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಾಶ್ರಯಃ । ಪ್ರತೀಯಂತೇ ಚ । ತಸ್ಮಾನ್ನ ದೇಹ ಆತ್ಮಾಶ್ರಯಃ ಕಿಂ ತ್ವಾತ್ಮೈವೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಯಮತ್ರ ಪ್ರಯೋಗಃ - ಜ್ಞಾನಂ ದೇಹಧರ್ಮಸ್ತಾದಾತ್ಮ್ಯೇನೋಪಲಬ್ಧತ್ವಾದ್ದೇಹರೂಪವದಿತಿ ।
ಏವಂ ದೇಹವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮಾನುಮಾನಸ್ಯ ಬಾಧಮುಪಾಧಿಂ ಸತ್ಪ್ರತಿಪಕ್ಷತಾಂ ಚೋಕ್ತ್ವಾ ಶಂಕಿತವ್ಯಭಿಚಾರತ್ವಮಾಹ –
ನ ಚಾಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾವಿಷಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ಖಲ್ವಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಿತಿ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾತಿರಿಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದೇಶಕಾಲಾದೀತಿ ।
ಭಾವಾನಾಮಗ್ನ್ಯಾದೀನಾಮನುಮಾನೇನ ಭೂಮಾದಿಲಿಂಗೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿರತಿದುರ್ಬಲಾ । ಕುತೋ ದೇಶಕಾಲಾವಸ್ಥಾದಿಸ್ವರೂಪಾಣಾಂ ಭೇದೇನ ವಸ್ತುಶಕ್ತಿಷು ಭಿನ್ನಾಸು ಸತೀಷು ವ್ಯಾಪ್ತಿಗ್ರಹಣದೇಶಾದಾವಗ್ನೇರ್ಧೂಮಜನನಶಕ್ತಿರಾಸೀದನುಮಾನದೇಶಾದೌ ಸಾ ನಾಸ್ತೀತಿ ಶಂಕಯಾಽಗ್ನೇರ್ಧೂಮಜನಕತ್ವಾಭಾವಸ್ಯಾಪಿ ಸಂಭವೇನ ಧೂಮಸ್ಯಾಗ್ನಿವ್ಯಭಿಚಾರಾಶಂಕೋತ್ಥಾನಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಮಾ ಭೂದನುಮಾನಾದ್ದೇಹಾತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮಸಿದ್ಧಿರಾಗಮಾದಿಭ್ಯಸ್ತು ಸ್ಯಾದಿತಿ , ನೇತ್ಯಾಹ –
ಯದಾ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಉಪಲಬ್ಧ್ಯಾ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರರೂಪಯಾ ಸಾಧ್ಯಃ ಪ್ರಮೇಯೋ ನಾಂತರೀಯಕಭಾವಃ । ನಾಂತರೇಣ ವ್ಯಾಪಕಂ ಲಿಂಗಂ ಭವತೀತ್ಯೇವಂಭಾವೋ ವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವಂ ಯಸ್ಯ ಲಿಂಗಸ್ಯ ತಲ್ಲಿಂಗಂ ತಥೋಕ್ತಂ ತಸ್ಯ ಯದಾ ಇಯಂ ಗತಿರ್ವ್ಯಭಿಚಾರಶಂಕಾ , ತದಾ ಕೈವ ಕಥಾ ತದ್ಧೀನಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಂಗುಲ್ಯಗ್ರೇ ಹಸ್ತಿಯೂಥಾದೌ ಶಬ್ದಸ್ಯ ದೃಷ್ಟವ್ಯಭಿಚಾರತ್ವಮ್ , ಅರ್ಥಾಪತ್ತೇಃ ಶಕ್ತ್ಯಾದ್ಯತ್ಯಂತಪರೋಕ್ಷಾರ್ಥಗೋಚರತ್ವೇನ ದೃಷ್ಟವ್ಯಾಪ್ತೇರ್ಲಿಂಗಾದ್ವೈಧರ್ಮ್ಯಮುಕ್ತಮ್ । ಗೋಸದೃಶಂ ಗವಯಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಗೌರನೇನ ಸದೃಶೀತ್ಯುಪಮಾನಂ ಪ್ರವರ್ತತೇ । ತತ್ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಸಾದೃಶ್ಯೇ ಪ್ರವರ್ತೇತೈಕದೇಶೇನ ವಾ ।
ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –
ಸರ್ವಸಾರೂಪ್ಯ ಇತಿ ।
ತತ್ತ್ವಾತ್ತಸ್ಯೈವ ತೇನ ಸರ್ವಸಾರೂಪ್ಯಾದ್ಭೇದೇ ಕಸ್ಯಚಿದಪಿ ವೈಸಾದೃಶ್ಯಸ್ಯ ಭಾವಾನ್ನೋಪಮಾನಸಂಭವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ –
ಏಕದೇಶೇತಿ ।
ಸೂತ್ರೇ ಪ್ರತಿಜ್ಞೈವ ಹೇತುಗರ್ಭಾ । ಏಕೇದೇಹವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಯಾತ್ಮನೋಽಭಾವಂ ಮನ್ಯಂತ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಆತ್ಮನಿ ತದುಪಲಂಭಕಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾದಭಾವಪ್ರಮಾಣಸ್ಯೈವಾತ್ಮಾಭಾವಸಾಧಕತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಾದವಗತೇರಿತಿ ಸ್ವೇನ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ।
ಶರೀರೇ ಭಾವಾದಿತ್ಯಪರೋ ಹೇತುಃ ಸ ಭಾಷ್ಯಕೃದ್ಭಿರ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತ ಇತ್ಯಾಹ –
ಸೌತ್ರಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಪ್ರಾಣಚೇಷ್ಟೇತ್ಯಾದಿ ಭಾಷ್ಯಂ ಸೌತ್ರಹೇತುವಿವರಣಪರಂ , ತತ್ರ ಚೇಷ್ಟೇತಿ ಕ್ರಿಯಾಮಾತ್ರಂ ದೇಹಸ್ಯಾತ್ಮತ್ವಸಾಧಕಂ ನ ಭವತಿ ; ಘಟಾದಾವಪಿ ತದ್ಭಾವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ –
ಹಿತಾಹಿತೇತಿ ।
ಅಂತಃಶರೀರಾಶ್ರಯಾ ಇತಿ ।
ದೇಹಾಭ್ಯಂತರಪ್ರದೇಶಸ್ಯ ಪರಿಣಾಮಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವಂತಃಶರೀರಪ್ರದೇಶಾಶ್ರಿತತ್ವಮಿಚ್ಛಾದೀನಾಮಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಪಿ ಯಥಾ ಕಲ್ಪ್ಯತೇ , ಏವಮಾತ್ಮಾಶ್ರಿತತ್ವಮಪಿ ಕಲ್ಪ್ಯತಾಮತ ಆಹ –
ಶರೀರಾತಿರಿಕ್ತ ಆತ್ಮನೀತಿ ।
ಅತ್ಯಂತಾಪ್ರಮಿತಾತ್ಮಾಶ್ರಿತತ್ವಕಲ್ಪನಾದ್ವರಂ ಪ್ರಮಿತದೇಹಸ್ಯಾಭ್ಯಂತರಪ್ರದೇಶೇ ಇಚ್ಛಾದಯಃ ಸಂತೀತಿ ಕಲ್ಪನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥೫೩॥
ಅನುಮಾನಾದಿಪ್ರಮಾಣಾನಾಮಸಿದ್ಧಿಮುಕ್ತಾಂ ತಾವತ್ಪರಿಹರತಿ –
ನಾಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಅನುಮಾನಾದೀನಾಮಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ವಾಽವಗಮ್ಯತೇ ಅನುಮಾನಾದಿಭಿರ್ವಾ ।
ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಹೀತಿ ।
ಇದಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಿಯತೋ ಲಿಂಗಸ್ವರೂಪತದ್ವ್ಯಭಿಚಾರತದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾದಿಪರಿಚ್ಛೇದಾನ್ ಕರ್ತುಂ ನ ಸಮರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ದ್ವಿತೀಯೇ ವ್ಯಾಘಾತ ಇತ್ಯಾಹ –
ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಪ್ರಮಾಣಾಂತರಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ತದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೋಕ್ತಿರ್ವ್ಯಾಹತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವ್ಯಾಘಾತಾಂತರಮಾಹ –
ಅಪಿ ಚೇತಿ ।
ಪ್ರತಿಪನ್ನಃ ಸಂಪ್ರತಿಪತ್ತಿಮಾನ್ ಪುಮಾನ್ । ತಂ ವಿಹಾಯಾಪ್ರತಿಪತ್ತಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸಂದೇಹವಂತಃ ಪುಮಾಂಸಃ ಪ್ರೇಕ್ಷಾವದ್ಭಿಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಂತೇ ವ್ಯುತ್ಪಾದ್ಯಂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಇತ್ಥಂಭಾವೋಽಪ್ರತಿಪತ್ತಿಮತ್ತ್ವಾದಯಃ ।
ಏವಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾವ್ಯಾಘಾತಂ ಕಥಾಪ್ರವೃತ್ತಿವ್ಯಾಘಾತಂ ಚೋಕ್ತ್ವಾ ಲೋಕಯಾತ್ರಾವಿರೋಧಮಾಹ –
ಅಪಿ ಚ ಪಶವೋಽಪೀತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಶಷ್ಪಂ ಬಾಲತೃಣಮ್ । ಆಶ್ಯಾನಮೀಷತ್ ಶುಷ್ಕಮ್ । ಇಷ್ಟಾನಿಷ್ಟಸಾಧನಮ್ ಅವಿದ್ವಾನ್ ಪಶೋರಪಿ ಪಶುರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನುಮಾನಗೋಚರಶ್ಚಾಸೌ ಪ್ರವೃತ್ತಿಗೋಚರಶ್ಚೇಷ್ಟಾನಿಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಮ್ । ತತ್ರ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ನ ಹಿ ಪ್ರಭವತೀತಿ ಯೋಜನಾ । ಅಯಮೋದನಃ ಕ್ಷುನ್ನಿವರ್ತಕಃ ಓದನತ್ವಾತ್ ಪ್ರಾಗ್ ಭುಕ್ತೌದನವದಿತ್ಯಾದ್ಯನುಮಾನಾದ್ಧಿ ಇಷ್ಟಾಽನಿಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಾವಗಮಃ , ತತಃಪ್ರವೃತ್ತಿರನಿಷ್ಟಸಾಧನತ್ವಾನುಮಾನಾಚ್ಚ ನಿವೃತ್ತಿರಿತಿ । ಏವಂ ವಿಪಕ್ಷೇ ವ್ಯಾಘಾತದಂಡಮಾಪಾದ್ಯಾಽನುಮಾನಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಸ್ವೀಕಾರಿತಮ್ ।
ಶಬ್ದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಪಿ ತಥೈವ ಸ್ವೀಕಾರಯತಿ –
ನ ಚ ಪರಪ್ರತ್ಯಾಯನಾಯೇತಿ ।
ಮೂಕತ್ವಂ ನಾಸ್ತಿಕಸ್ಯ ಶಬ್ದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾನಿಷ್ಟೇರಾಪನ್ನಮ್ । ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿವಿರಹೋಽನುಮಾನಪ್ರಾಮಾಣ್ಯವಿರಹಾದಾಪನ್ನ ಇತಿ ವಿಭಾಗಃ ।
ಯತ್ತೂಕ್ತಮದೃಷ್ಟವ್ಯಾಪ್ತಿಕಾಽರ್ಥಾಪತ್ತಿರತ್ಯಂತಪರೋಕ್ಷಾರ್ಥವಿಷಯತ್ವಾದಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ , ತತ್ರಾಹ –
ಅತ್ಯಂತೇತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ನ ವ್ಯಾಪ್ತಿದರ್ಶನಮಸ್ತಿ , ಅರ್ಥಸ್ಯಾತ್ಯಂತಪರೋಕ್ಷತ್ವಾತ್ ; ತಥಾಪ್ಯನ್ಯಥಾನುಪಪದ್ಯಮಾನಸ್ಫೋಟಾದಿಕಾರ್ಯರೂಪಾರ್ಥಜನ್ಯಾಽರ್ಥಾಪತ್ತಿಃ ಶಕ್ತ್ಯಾದಿವಿಷಯೋದೇಷ್ಯತೀತಿ ಭಾವಃ ।
ಯಚ್ಚ ಸರ್ವಸಾದೃಶ್ಯಕಿಂಚಿತ್ಸಾದೃಶ್ಯಾಭ್ಯಾಮುಪಮಾನದೂಷಣಮಭಾಣಿ , ತನ್ನಿರಾಕರೋತಿ –
ಭೂಯಃಸಾಮಾನ್ಯೇತಿ ।
ನ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಸಾದೃಶ್ಯಜ್ಞಾನಮುಪಮಾನಸಾಮಗ್ರೀ ; ನಾಪಿ ಕಿಂಚಿನ್ಮಾತ್ರಸಾದೃಶ್ಯಜ್ಞಾನಮ್ , ಅಪಿ ತು ಬಹುತರಸಾಮಾನ್ಯಯೋಗಜ್ಞಾನಮ್ । ತಚ್ಚ ಗೋಗವಯಾದೇರೇವೇತಿ ನಾತಿಪ್ರಸಂಗ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾ , ಸಾ ಚ ಜಾಗ್ರತ್ಸ್ವಪ್ನದೇಹಯೋರ್ಯೋಗವ್ಯಾಘ್ರಮನುಷ್ಯದೇಹಯೋಶ್ಚ ಭೇದೇಪ್ಯಭಿದ್ಯಮಾನಮಹಂಪ್ರತ್ಯಯಾಲಂಬನಂ ಶರೀರಾದ್ಭಿನತ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಥಮಸೂತ್ರೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಏವಮನುಮಾನಾದಿಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಸಾಮಾನ್ಯತಃ ಸಮರ್ಥ್ಯೋಭಯಸಂಮತಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ಚ ದೇಹವ್ಯತಿರೇಕಮಾತ್ಮನ ಉಕ್ತ್ವಾಽನುಮಾನಾದಪಿ ವ್ಯತಿರೇಕಂ ಸೂತ್ರವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇನ ದರ್ಶಯತಿ –
ಸೂತ್ರಯೋಜನಾ ತ್ವಿತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಇಹ ಹಿ ಸೂತ್ರಕಾರೇಣೇದಮುಕ್ತಮ್ । ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಂ ಧರ್ಮಃ ಸ ತಾವದಾತ್ಮಾ , ದೇಹಸ್ಯ ಚ ನ ಜ್ಞಾನಂ ಧರ್ಮಃ ; ದೇಹಭಾವೇಽಪಿ ಮೃತಾವಸ್ಯಾಯಾಂ ಜ್ಞಾನಾಭಾವಾದಿತಿ ।
ತದಯುಕ್ತಮ್ ; ಅಯಾವದ್ದೇಹಭಾವಿನೋಽಪಿ ಸಂಯೋಗಾದೇರ್ದೇಹಧರ್ಮತ್ವೇನಾನೇಕಾಂತಾದತ ಆಹ –
ಚೈತನ್ಯಾದಿರಿತಿ ।
ಚೈತನ್ಯಂ ಹಿ ಸ್ವಾಶ್ರಯಸ್ಯಾಷ್ಟದ್ರವ್ಯೇಭ್ಯೋ ವ್ಯಾವರ್ತಕಸಾಮಾನ್ಯವತ್ತ್ವಾದ್ವಿಶೇಷಗುಣಾಃ । ಇದಂ ಚ ಲಕ್ಷಣಂ ತರ್ಕಪಾದೋಕ್ತಯುಕ್ತಿನಿಷ್ಪೀಡನಾಸಹಮಪಿ ದೇಹಾತ್ಮಪ್ರತ್ಯಯವದ್ವ್ಯವಹಾರಾಂಗತ್ವಾದಭ್ಯುಪೇಯತೇ ।
ಅಸ್ತು ವಿಶೇಷಗುಣಶ್ಚೈತನ್ಯಂ , ತತಃ ಕಿಂ ಜಾತಮತ ಆಹ –
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ಯದಾ ನಿತ್ಯಸ್ಯಾತ್ಮನಶ್ಚೈತನ್ಯಮನಿತ್ಯವಿಶೇಷಗುಣಸ್ತದಾಽನೈಕಾಂತಿಕತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ಭೂತವಿಶೇಷಗುಣ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸಿದ್ಧಾಂತೇಽಪ್ಯಂತಃಕರಣವೃತ್ತಿಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಭೂತಾತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಸ್ತತ್ವೇನ ತದಾಶ್ರಿತತ್ವಾದ್ ವಿಶೇಷಗುಣತ್ವವ್ಯವಹಾರೇ ನ ಕಾಚಿತ್ ಕ್ಷತಿಃ । ಶಬ್ದಸ್ಯ ಚ ಸ್ಥಾಯಿತ್ವಾದ್ಯಾವದಾಕಾಶಭಾವಿತ್ವಮಿಷ್ಯತ ಏವೇತಿ ನ ತೇನಾಪಿ ವ್ಯಭಿಚಾರ ಇತಿ । ತದಯಂ ಪ್ರಯೋಗಃ - ಜ್ಞಾನಂ , ನ ದೇಹವಿಶೇಷಗುಣಃ , ಅಯಾವದ್ದೇಹಭಾವಿತ್ವಾದ್ ಘಟವದಿತಿ ।
ನನ್ವೇವಮಪಿ ಪ್ರಾಣಚೇಷ್ಟಾದೀನಾಂ ವಿಶೇಷಗುಣತ್ವಾಭಾವೇನಾಯಾವದ್ದೇಹಭಾವಿನಾಮಪಿ ದೇಹದರ್ಮತ್ವಸಂಭವಾತ್ಕಥಂ ದೇಹವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮಗಮಕತ್ವಮತ ಆಹ –
ಏವಮಿತಿ ।
ಪ್ರಾಣಾದಯೋ ನಾಸ್ಯ ಸಮವಾಯಿತ್ವೇನಾತ್ಮಾನಂ ಕಲ್ಪಯಂತಿ , ಕಿಂ ತು ನಿಮಿತ್ತತ್ವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ತಸ್ಯಾಪಿ ದೇಹಾಶ್ರಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇರಿತಿ ।
ಅದೃಷ್ಟಮಪಿ ಹಿ ವಿಶೇಷಗುಣಃ , ತಚ್ಚೇದ್ದೇಹಸ್ಯ , ತರ್ಹಿ ಭೂತವಿಶೇಷಗುಣತ್ವಾದ್ಯಾವದಾಶ್ರಯಮನುವರ್ತೇತೇತಿ ಮೃತಾವಸ್ಥಾಯಾಮಪಿ ಭಾವಾನ್ನ ಪ್ರಾಣಾದ್ಯಭಾವೋಪಪಾದಕಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಮತಾಃ, ನ ದೇವದತ್ತದೇಹವಿಶೇಷಗುಣಾಃ , ಗುಣತ್ವೇ ಸತಿ ದೇವದತ್ತೇತರಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವರಹಿತತ್ವಾದ್ , ಘಟವದಿತ್ಯನುಮಾನಮಾಹ –
ಸ್ವಪರಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾ ಹೀತಿ ।
ಯದ್ಯಪಿ ಘಟಾದಯಃ ಪರಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಃ ; ತಥಾಪಿ ಗುಣತ್ವೇ ಸತಿ ನ ಪರಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾಃ । ತೇಷಾಂ ಗುಣತ್ವಾಭಾವಾದ್ವಿಶೇಷಣಾಭಾವೇಽಪಿ ವಿಶಿಷ್ಟಾಭಾವಾದಿತಿ ನ ಸಾಧನವಿಕಲತಾ । ದೇಹಗತಗುರುತ್ವಾದೌ ಪರಾಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಽನೈಕಾಂತಿಕತ್ವಪರಿಹಾರಾರ್ಥಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯಾಂ ವಿಶೇಷಗ್ರಹಣಮ್ । ಯಥಾಶ್ರುತಸ್ತು ಗ್ರಂಥೋ ನ ಘಟತ ಏವ ; ಇಚ್ಛಾದಯೋ ನ ದೇಹವಿಶೇಷಗುಣಾಃ ಸ್ವಪರಾಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾದಿತ್ಯುಕ್ತೇ ಇಚ್ಛಾದ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ವಪರಾಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪದಾರ್ಥಸ್ಯ ಪರೇಷಾಮಸಿದ್ಧತ್ವೇನ ದೃಷ್ಟಾಂತಾಭಾವಾದ್ , ವೈಧರ್ಮ್ಯಮಾತ್ರಸ್ಯ ಚ ವ್ಯಾಪ್ತಿರಹಿತಸ್ಯಾಸಾದಕತ್ವಾದಿತಿ ।
ಯದುಕ್ತಂ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣಾ ಭೂತೇಷ್ವಯಾವದ್ಭೂತಭಾವ್ಯಪಿ ಚೈತನ್ಯಂ ದೇಹಾಕಾರಪರಿಣತೇಷು ಸ್ಯಾನ್ಮದಶಕ್ತಿವದಿತಿ , ತದಪಿ ನ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ ; ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಭೂತವಿಶೇಷಗುಣತ್ವೇನ ಯಾವದ್ದೇಹಭಾವಿತ್ವಾನುಮಾನವದ್ಯಾವದ್ಭೂತಭಾವಿತ್ವಾನುಮಾನಾದ್ , ಮದಶಕ್ತೇಶ್ಚ ವಿಶೇಷಗುಣತ್ವಾಭಾವೇನ ದೃಷ್ಟಾಂತವೈಧರ್ಮ್ಯಾದಿತ್ಯಾಹ –
ತತ್ರ ಯದ್ಯಪೀತಿ ।
ಪರಾಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವೇನ ಹಿ ಚೇತನ್ಯಸ್ಯ ಭೂತವಿಶೇಷಗುಣತ್ವಮನಂತರಮೇವ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಂ , ತದಭ್ಯುಪೇತ್ಯಾಪ್ಯಯಂ ವಾದ ಇತಿ ಸೂಚನಾರ್ಥಂ ಯದ್ಯಪೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಮದಶಕ್ತೇಃ ಕಿಣ್ವಾದಿಷು ಅಯಾವದಾಶ್ರಯಭಾವಿತ್ವಮಭ್ಯುಪೇತ್ಯ ದೃಷ್ಟಾಂತವೈಷಮ್ಯಮುಕ್ತಮ್ ।
ಇದಾನೀಂ ಮದಶಕ್ತಿವಚ್ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಪರಿಣಾಮಧರ್ಮತ್ವಮಭ್ಯುಪೇತ್ಯಾಪ್ಯಾಹ –
ಅಪಿ ಚ ಮದಶಕ್ತಿರಿತಿ ।
ಮಾತ್ರಯಾ ಏಕದೇಶೇನ । ಯಥಾ ವಿಹಂಗಮಾ ಹಸ್ತಮಾತ್ರಮಪಿ ದೇಶಮತಿಪತಿತುಮತಿಕ್ರಮಿತುಂ ನೋತ್ಸಹಂತೇ , ಏವಂ ನಾನಾಚೇತನಾಧಿಷ್ಠಿತಂ ಶರೀರಮಪಿ ನ ಕಿಂಚಿತ್ಕರ್ತುಮುತ್ಸಹೇತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಕಿಮಾತ್ಮಕಮಿತಿ ಭಾಷ್ಯೇ ಪ್ರಶ್ನೋ ನ ಕ್ರಿಯತೇ ; ದೇಹಧರ್ಮತ್ವೇನ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ತನ್ಮತೇ ಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ; ನಾಪ್ಯಾಕ್ಷೇಪಃ ; ದೇಹಧರ್ಮತ್ವನಿರಾಸೇನ ತಸ್ಯಾಪಿ ಜಾತತ್ವಾದತ ಆಹ –
ದೂಷಣಾಂತರಮಿತಿ ।
ಪೂರ್ವಂ ಹಿ ದೇಹಭಾವೇಽಪ್ಯಭಾವಾನ್ನ ದೇಹಧರ್ಮಶ್ಚೈತನ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ಇದಾನೀಂ ದೇಹಧರ್ಮಸ್ಯ ರೂಪಾದಿವದ್ದೇಹಸಾಕ್ಷಿತ್ವಾಯೋಗಾಚ್ಚೈತನ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವಮೇವಾನುಪಪನ್ನಮಿತಿ ದೂಷಣಾಂತರಮಭಿಧಾತುಂ ಪ್ರಥಮಂ ತಾವಲ್ಲೌಕಾಯತಿಕಸ್ಯ ಭೂತಚತುಷ್ಟಯಾತಿರಿಕ್ತಂ ಚೈತನ್ಯಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಕ್ಷೇಪಃ ಕ್ರಿಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ ಏವೇತಿ ।
ಆಕ್ಷೇಪ್ತೇತ್ಯರ್ಥಃ । ದೇವದತ್ತಚೈತನ್ಯಂ , ನ ದೇವದತ್ತದೇಹಧರ್ಮಃ , ತದ್ಗ್ರಾಹಕತ್ವಾದ್ ಯಜ್ಞದತ್ತಚೈತನ್ಯವದಿತ್ಯನುಮಾನಮ್ ।
ಕಾಲಾತೀತತ್ವಂ ಚ ದೇಹಧರ್ಮಗ್ರಾಹಿಣೋಽನುಮಾನಸ್ಯಾಹ –
ಉಪಲಬ್ಧಿಗ್ರಾಹಿಣ ಏವೇತಿ ।
ಉಪಲಬ್ಧೇರಾತ್ಮತ್ವಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಭೇದೋ ನಿರಾಕ್ರಿಯತೇ । ತತ್ರೋಪಲಬ್ಧೇರ್ಭೇದಃ ಸ್ವಾಭಾವಿಕ ಔಪಾಧಿಕೋ ವಾ ।
ನಾದ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ –
ಆಜಾನತ ಇತಿ ।
ಸ್ವಭಾವತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನ ದ್ವಿತೀಯ ಇತ್ಯಾಹ –
ನ ಚೇತಿ ।
ಅಧ್ಯಾಸಭಾಷ್ಯೇ ಹ್ಯುಪಲಬ್ಧಿವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ವಿಷಯಾಣಾಂ ಪ್ರಕಾಶೋ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತತಶ್ಚ ವಿಷಯಾ ಏವ ನ ಸಂತಿ , ಕೈರುಪಾಧಿಭಿರುಪಲಬ್ಧಿರ್ಭಿದ್ಯೇತೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಷಯಾಣಾಂ ಪರಸ್ಪರಭೇದಾಭಾವಾದಪಿ ನ ತದುಪಾಧಿಕ ಉಪಲಬ್ಧಿಭೇದ ಇತ್ಯಾಹ –
ನ ಚ ವಿಷಯಭೇದಗ್ರಾಹಿ ಪ್ರಮಾಣಮಸ್ತೀತಿ ।
ಉಪಲಬ್ಧಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತವಿಷಯಸ್ಯ ಸದ್ಭಾವೇ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾದ್ವಿಷಯಸ್ವರೂಪಂ ದುರ್ಲಭಮ್ । ವಿಷಯಾಣಾಮನ್ಯೋನ್ಯಭೇದಗ್ರಾಹಿಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾದ್ಭೇದಃ ಸುದುರ್ಲಭ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಬ್ರಹ್ಮತತ್ತ್ವಸಮೀಕ್ಷಾಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಸಿದ್ಧಿಟೀಕಾಯಾಮ್ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ವಸ್ತುಸತ್ತಾಮೇವ ಬೋಧಯತಿ , ನ ಭೇದಂ ; ವಿತ್ತೇಃ ಕ್ರಮವದ್ವ್ಯಾಪಾರಾಯೋಗಾತ್ । ನ ಚ ಮಾನಾಂತರಾದ್ಭೇದಸಿದ್ಧಿಃ , ಪ್ರತಿಯೋಗಿಭೇದಸಿಧ್ದ್ಯೋಃ ಪರಸ್ಪರಾಶ್ರಯತ್ವಾದ್ , ಇತ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ನನು ವಿಷಯಾಭಾವೇ ಉಪಲಬ್ಧೇಽನುಪಲಬ್ಧೃತ್ವಮಪಿ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಉಪಲಬ್ಧೇರಿಷ್ಟಪ್ರಸಂಗತಾಮಾಹ –
ತೇನೇತಿ ।
ಭಾಷ್ಯೇಽಹಮದ್ರಾಕ್ಷಮಿತ್ಯಹಂಕಾರಾವಚ್ಛಿನ್ನಾಯಾ ಉಪಲಬ್ಧೇಃ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಯೈಕತ್ವಂ ಸಮರ್ಥ್ಯತೇ , ನ ಶುದ್ಧಾ ಇತ್ಯಾಹ –
ತತ್ರಾವಿದ್ಯಾದಶಾಯಾಮಿತಿ ।
ನನು ನಿಶ್ಚೇಷ್ಟೇಽಪಿ ದೇಹೇ ತಸ್ಮಿನ್ಸತ್ಯೇವ ಸ್ವಪ್ನೇ ಉಪಲಬ್ಧಿದರ್ಶನಾದನುಪಯೋಗವರ್ಣನಂ ಭಾಷ್ಯೇಽನುಪಪನ್ನಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ಯೋ ಹೀತಿ ।
ತಸ್ಮಾದಿತ್ಯನಂತರಮುಕ್ತಾರ್ಥೋಪಸಂಹಾರೋ ನ ಕ್ರಿಯತೇ , ತಸ್ಯಾವ್ಯಾಪಕತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ – ಪ್ರಕೃತಮಿತಿ ॥೫೪॥