ಭೂಮ್ನಃ ಕ್ರತುವಜ್ಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವಂ ತಥಾ ಹಿ ದರ್ಶಯತಿ ।
ವೈಶ್ವಾನರವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಛಾಂದೋಗ್ಯೇ ಕಿಂ ವ್ಯಸ್ತೋಪಾಸನಂ ಸಮಸ್ತೋಪಾಸನಂ ಚ ಉತಾ ಸಮಸ್ತೋಪಾಸನಮೇವೇತಿ । ತತ್ರ ದಿವಮೇವ ಭಗವೋ ರಾಜನ್ನಿತಿ ಹೋವಾಚೇತಿ ಪ್ರತ್ಯೇಕಮುಪಾಸನಶ್ರುತೇಃ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಚ ಫಲವತ್ತ್ವಾಮ್ನಾನಾತ್ಸಮಸ್ತೋಪಾಸನೇ ಚ ಫಲವತ್ತ್ವಶ್ರುತೇರುಭಯಥಾಪ್ಯುಪಾಸನಮ್ । ನಚ ಯಥಾ ವೈಶ್ವಾನರೀಯೇಷ್ಟೌ ಯದಷ್ಟಾಕಪಾಲೋ ಭವತೀತ್ಯಾದೀನಾಮವಯುಜ್ಯವಾದಾನಾಂ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ಫಲಶ್ರವಣೇಽಪ್ಯರ್ಥವಾದಮಾತ್ರತ್ವಂ ವೈಶ್ವಾನರಂ ದ್ವಾದಶಕಪಾಲಂ ನಿರ್ವಪೇದಿತ್ಯಸ್ಯೈವ ತು ಫಲವತ್ತ್ವಮೇವಮತ್ರಾಪಿ ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ । ತತ್ರ ಹಿ ದ್ವಾದಶಕಪಾಲಂ ನಿರ್ವಪೇದಿತಿ । ವಿಧಿಭಕ್ತಿಶ್ರುತಿರ್ಯದಷ್ಟಾಕಪಾಲೋ ಭವತೀತ್ಯಾದಿಷು ವರ್ತಮಾನಾಪದೇಶಃ । ನಚ ವಚನಾನಿ ತ್ವಪೂರ್ವತ್ವಾದಿತಿ ವಿಧಿಕಲ್ಪನಾ । ಅವಯುಜ್ಯವಾದೇನ ಸ್ತುತ್ಯಾಪ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ । ಇಹ ತು ಸಮಸ್ತೇ ವ್ಯಸ್ತೇ ಚ ವರ್ತಮಾನಾಪದೇಶಸ್ಯಾವಿಶೇಷಾದಗೃಹ್ಯಮಾಣವಿಶೇಷತಯಾ ಉಭಯತ್ರಾಪಿ ವಿಧಿಕಲ್ಪನಾಯಾಃ ಫಲಕಲ್ಪನಾಯಾಶ್ಚ ಭೇದಾತ್ । ನಿಂದಾಯಾಶ್ಚ ಸಮಸ್ತೋಪಾಸನಾರಂಭೇ ವ್ಯಸ್ತೋಪಾಸನೇಽಪ್ಯುಪಪತ್ತೇಃ । ಶ್ಯಾಮೋ ವಾಶ್ವಾಹುತಿಮಭ್ಯವಹರತೀತಿವದುಭಯವಿಧಮುಪಾಸನಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತ ಉಚ್ಯತೇ - ಸಮಸ್ತೋಪಾಸನಸ್ಯೈವ ಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವಂ ನ ವ್ಯಸ್ತೋಪಾಸನಸ್ಯ । ಯದ್ಯಪಿ ವರ್ತಮಾನಾಪದೇಶತ್ವಮುಭಯತ್ರಾಪ್ಯವಿಶಿಷ್ಟಂ ತಥಾಪಿ ಪೌರ್ವಾಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಸಮಸ್ತೋಪಾಸನಪರತ್ವಸ್ಯಾವಗಮಃ । ಯತ್ಪರಂ ಹಿ ವಾಕ್ಯಂ ತದಸ್ಯಾರ್ಥಃ । ತಥಾಹಿ - ಪ್ರಾಚೀನಶಾಲಪ್ರಭೃತಯೋ ವೈಶ್ವಾನರವಿದ್ಯಾನಿರ್ಣಯಾಯಾಶ್ವಪತಿಂ ಕೈಕೇಯಮಾಜಗ್ಮುಃ । ತೇ ಚ ತತ್ತದೇಕದೇಶೋಪಾಸನಮುಪನ್ಯಸ್ತವಂತಃ । ತತ್ರ ಕೈಕೇಯಸ್ತತ್ತದುಪಾಸನನಿಂದಾಪೂರ್ವಂ ತನ್ನಿವಾರಣೇನ ಸಮಸ್ತೋಪಾಸನಮುಪಸಂಜಹಾರ । ತಥಾ ಚೈಕವಾಕ್ಯತಾಲಾಭಾಯ ವಾಕ್ಯಭೇದಪರಿಹಾರಾಯ ಚ ಸಮಸ್ತೋಪಾಸನಪರತೈವ ಸಂದರ್ಭಸ್ಯ ಲಕ್ಷ್ಯತೇ । ತಸ್ಮಾದ್ಬಹುಫಲಸಂಕೀರ್ತನಮ್ । ಪ್ರಧಾನಸ್ತವನಾಯ । ಸಮಸ್ತೋಪಾಸನಸ್ಯೈವ ತು ಫಲವತ್ತ್ವಮಿತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।
ಏಕದೇಶಿವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮುಪನ್ಯಸ್ಯ ದೂಷಯತಿ –
ಕೇಚಿತ್ತ್ವತ್ರೇತಿ ।
ಸಂಭವತ್ಯೇಕವಾಕ್ಯತ್ವೇ ವಾಕ್ಯಭೇದಸ್ಯಾನ್ಯಾಯ್ಯತ್ವಾತ್ನೇದೃಶಂ ಸೂತ್ರವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂ ಸಮಂಜಸಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ॥ ೫೭ ॥
ಭೂಮ್ನಃ ಕ್ರತುವಜ್ಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವಂ ತಥಾ ಹಿ ದರ್ಶಯತಿ ॥೫೭॥ ಸೈವ ಹಿ ಸತ್ಯಾದಯ (ಬ್ರ.ಅ.೩ ಪಾ.೩ ಸೂ.೩೮) ಇತ್ಯತ್ರ ತದ್ಯತ್ತತ್ಸತ್ಯಮಿತಿ ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಪ್ರಕೃತಪರಾಮರ್ಶಾದ್ ವಿದ್ಯೈಕ್ಯಮುಕ್ತಮ್ । ಅತ್ರ ತದ್ವದಭೇದಹೇತ್ವಭಾವಾದಗತಾರ್ಥತ್ವಮ್ । ಪೂರ್ವತ್ರೋದ್ಗೀಥಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾ ಸನ್ನಿಧಿಂ ಬಾಧಿತ್ವೋದ್ಗೀಥಾದ್ಯುಪಾಸ್ತೀನಾಂ ಸರ್ವಶಾಖಾಸೂಪಸಂಹಾರ ಉಕ್ತಃ ।
ಏವಮತ್ರಾಪಿ ವ್ಯಸ್ತೋಪಾಸನಸ್ಯ ವಿಧಿಶ್ರುತೇಃ ಫಲಶ್ರುತೇಶ್ಚ ಸಮಸ್ತೋಪಾಸನಸನ್ನಿಧಾನಪ್ರಾಪ್ತಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತ್ವಂ ಬಾಧಿತ್ವಾ ವಿಧೇಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –
ತತ್ರ ದಿವಮೇವೇತಿ ।
ಉಭಯಥಾಽಪ್ಯುಪಾಸನಂ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಶೇಷಃ ।
ವ್ಯಸ್ತೋಪಾಸನಫಲಶ್ರವಣಸ್ಯ ಸಮಸ್ತೋಪಾಸನಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತ್ವೇನಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಮಾಶಂಕ್ಯಾಹ –
ನ ಚೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ನ ಚೇತ್ಯಸ್ಯೈವಮತ್ರಾಪಿ ನ ಚ ಭವಿತುಮರ್ಹತೀತಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣೇನಾನ್ವಯಃ ॥
ಯಥಾ ವೈಶ್ವಾನರೀಯೇಷ್ಟಾವಿತಿ ।
‘‘ವೈಶ್ವಾನರಂ ದ್ವಾದಶಕಪಾಲಂ ನಿರ್ವಪೇತ್ ಪುತ್ರೇ ಜಾತೇ’’ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ‘‘ಯದಷ್ಟಾಕಪಾಲೋ ಭವತಿ ಬ್ರಹ್ಮವರ್ಚಸೇನ ಪುತ್ರಂ ಪುನಾತೀ’’ತ್ಯಾದಿನಾ ಕಪಾಲವಿಶೇಷೇಷು ಫಲವಿಶೇಷಾನಾಮ್ನಾಯ ‘‘ದ್ವಾದಶಕಪಾಲೋ ಭವತಿ ಯಸ್ಮಿನ್ ಜಾತೇ ಏತಾಮಿಷ್ಟಿಂ ನಿರ್ವಪತಿ ಪೂತ ಏವ ಸ ತೇಜಸ್ವೀ’’ತ್ಯಾದಿ ಸಮಾಮನಂತಿ । ತತ್ರ ಯದ್ಯಪಿ ದ್ವಾದಶತ್ವೇಽಷ್ಟತ್ವಾದೀನಾಂ ವಸ್ತುತೋಽಂತರ್ಭಾವಃ ; ತಥಾಪಿ ನ ಪರಿಚ್ಛೇದಕತ್ವಮ್ । ತಸ್ಮಾದಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾದ್ವೈಶ್ವಾನರೇಷ್ಟಾವಷ್ಟಾಕಪಾಲತ್ವಾದಿಗುಣವಿಧಾನಮಿತಿ ಪ್ರಾಪಯ್ಯ ರಾದ್ಧಾಂತಿತಂ ಪ್ರಮಾಣಲಕ್ಷಣೇ । ಉತ್ಪತ್ತಿಶಿಷ್ಟಾದ್ವಾದಶತ್ವಾವರೋಧಾನ್ನ ಪ್ರಕೃತಕರ್ಮಣ್ಯಷ್ಟತ್ವಾದಿಗುಣವಿಧಿಃ । ಅಪಿ ಚ ‘‘ಪುತ್ರೇ ಜಾತೇ ದ್ವಾದಶಕಪಾಲ’’ಮಿತಿ , ತೇನೈಕಂ ವಾಕ್ಯಂ ದ್ವಾದಶಕಪಾಲವಿಧಿಪರಮ್ , ಅಷ್ಟತ್ವಾದೀನಿ ತು ವಸ್ತುತಃ ಪ್ರಾಪ್ತಾನ್ಯನೂದ್ಯಂತೇ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥಮಿತಿ ಕ್ಲೃಪ್ತವಿಧಸ್ತಾವಕತ್ವೇನ ವರ್ತಮಾನಾಪದೇಶಾನಾಮೇಕವಾಕ್ಯತ್ವೇ ಚ ಸಂಭವತಿ ನ ವಾಕ್ಯಭೇದೇನ ವಿಧಿಕಲ್ಪನಮ್ ।
ತಸ್ಮಾದಪ್ಯಷ್ಟತ್ವಾದೀನಾ ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತ್ವಮತ್ಯಾಹ –
ತತ್ರ ಹೀತಿ ।
ವೈಶ್ವಾನರೇಷ್ಟೌ ಹಿ ದ್ವಾದಶಕಪಾಲೇ ವಿಧೇಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತ್ವಾದ್ಯದಷ್ಟಾಕಪಾಲೋ ಭವತೀತ್ಯಾದೀನಾಂ ವರ್ತಮಾನಪದೇಶಾನಾಂ ಚ ತತ್ಸ್ತುತ್ಯರ್ಥತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮ್ , ವೈಶ್ವಾನರೋಪಾಸನೇ ತು ಸಮಸ್ತೇ ವ್ಯಸ್ತೇ ಚ ವಿಧೇಃ ಕಲ್ಪನೀಯತ್ವಾದೇವಂ ಕಾಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಕ್ವಾಪ್ಯಶ್ರವಣಾತ್ಫಲತ್ವಕಲ್ಪನಾಯಾಶ್ಚಾವಿಶೇಷಾತ್ಸರ್ವತ್ರ ವಿಧಿಕಲ್ಪನಮಿತ್ಯಾಹ –
ಇಹ ತ್ವಿತಿ ।
ತರ್ಹಿ ‘‘ಮೂರ್ಧಾ ತೇ ವ್ಯಪತಿಷ್ಯದಿ’’ತ್ಯಾದಿವ್ಯಸ್ತೋಪಾಸನನಿಂದಾ ಕಿಮರ್ಥಾ ? ಅತ ಆಹ –
ನಿಂದಾಯಾಶ್ಚೇತಿ ।
ಯೇನ ಹಿ ಯಾವಜ್ಜೀವಂ ಸಮಸ್ತೋಪಾಸನಂ ಸಂಕಲ್ಪಪೂರ್ವಂ ಕರ್ತುಂ ಪ್ರಾರಬ್ಧಂ ತಸ್ಯ ತಥಾವಿಧಸಮಸ್ತೋಪಾಸನಪ್ರಾರಂಭೇ ಸತಿ ವ್ಯಸ್ತೋಪಾಸನನಿಂದೋಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅತ್ರೋದಾಹರಣಮಾಹ –
ಶ್ಯಾಮ ಇತಿ ।
‘‘ಶ್ಯಾಮಃ ಶ್ವಾ ಆಹುತಿಮಭ್ಯವಹರತಿ ತಸ್ಯ ಯೋಽನುದಿತೇ ಜುಹೋತಿ , ಶಬಲಃ ಶ್ವಾ ಆಹುತಿಮಭ್ಯವಹರತಿ ಯ ಉದಿತೇ ಜುಹೋತಿ’’ ಇತಿ ಉದಿತಾಽನುದಿತಹೋಮಯೋರ್ನಿಂದಾಯಾಮಪಿ ವಾಕ್ಯಾಂತರೇಣ ತಯೋರ್ವಿಹಿತತ್ವಾದುದಿತಹೋಮಪ್ರಾರಂಭೇಽನುದಿತಹೋಮನಿಂದಾ , ಏವಮನುದಿತಹೋಮಪ್ರಾರಂಭೇ ತತ್ತ್ಯೋಗೇ ಚ ಉದಿತಹೋಮನಿಂದಾ । ತದಾಹಾಕ್ಷಪಾದಃ - ಅಭ್ಯುಪೇತ್ಯ ಕಾಲಭೇದೇ ದೋಷವಚನಾದಿತಿ । ಕಾಲಭೇದೇ ಕಾಲಾನ್ಯತ್ವಕರಣೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಯೋರೇಕವಿದ್ಯಾವಿಷಯತ್ವೇನೈಕವಾಕ್ಯತ್ವಾವಗಮಾನ್ನ ವ್ಯಸ್ತೋಪಾಸನವಿಧಿರಿತಿ ಸಿದ್ಧಾಂತಯತಿ –
ಸಮಸ್ತೋಪಾಸನಸ್ಯೈವೇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಉಪಕ್ರಮಮಾಹ –
ವೈಶ್ವಾನರವಿದ್ಯಾನಿರ್ಣಯಾಯೇತಿ ।
ವ್ಯಸ್ತೋಪಾಸ್ತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾಮೇವ ಸಮಸ್ತವಿಷಯಜಿಜ್ಞಾಸಾದರ್ಶನಾದುಪಕ್ರಮಸ್ಯ ಸಮಸ್ತೋಪಾಸ್ತಿಪರತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಉಪಸಂಹಾರಮಾಹ –
ತತ್ರ ಕೈಕೇಯ ಇತಿ ।
ಸುತಂ ಕಂಡಿತಂ ಸೋಮದ್ರವ್ಯಮ್ । ಪ್ರಸುತಮಾಸಮಂತಾತ್ಸುತತ್ವಮವಸ್ಥಾಭೇದಃ । ಸೋಮಯಾಗಸಂಪತ್ತಿಸ್ತವ ಕುಲೇ ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಸುತಂ ಸೋಮರೂಪಂ ಪ್ರಸುತಮಭ್ಯಸ್ತಮ್ ಆಸುತಂ ವಿಕೃತಿಷು ॥೫೭॥