కథం పునః నైమిత్తకవ్యవహారస్య నైసర్గికత్వమ్ ? అత్రోచ్యతే ; అవశ్యం ఎషా అవిద్యాశక్తిః బాహ్యాధ్యాత్మికేషు వస్తుషు తత్స్వరూపసత్తామాత్రానుబన్ధినీ అభ్యుపగన్తవ్యా ; అన్యథా మిథ్యార్థావభాసానుపపత్తేః । సా చ న జడేషు వస్తుషు తత్స్వరూపావభాసం ప్రతిబధ్నాతి ; ప్రమాణవైకల్యాదేవ తదగ్రహణసిద్ధేః, రజతప్రతిభాసాత్ ప్రాక్ ఊర్ధ్వం చ సత్యామపి తస్యాం స్వరూపగ్రహణదర్శనాత్ , అతః తత్ర రూపాన్తరావభాసహేతురేవ కేవలమ్ । ప్రత్యగాత్మని తు చితిస్వభావత్వాత్ స్వయమ్ప్రకాశమానే బ్రహ్మస్వరూపానవభాసస్య అనన్యనిమిత్తత్వాత్ తద్గతనిసర్గసిద్ధావిద్యాశక్తిప్రతిబన్ధాదేవ తస్య అనవభాసః । అతః సా ప్రత్యక్చితి బ్రహ్మస్వరూపావభాసం ప్రతిబధ్నాతి, అహఙ్కారాద్యతద్రూపప్రతిభాసనిమిత్తం చ భవతి, సుషుప్త్యాదౌ చ అహఙ్కారాదివిక్షేప సంస్కారమాత్రశేషం స్థిత్వా పునరుద్భవతి, ఇత్యతః నైసర్గికోఽపి అహఙ్కారమమకారాత్మకో మనుష్యాద్యభిమానో లోకవ్యవహారః మిథ్యాజ్ఞాననిమిత్తః ఉచ్యతే, న పునః ఆగన్తుకత్వేన ; తేన నైసర్గికత్వం నైమిత్తికత్వేన న విరుధ్యతే ॥
అధ్యాసస్య కారణాత్మనా నైసర్గికత్వమ్ , కార్యవ్యక్తిరూపేణకార్యవ్యక్తిరూపే ఇతి నైమిత్తికత్వముక్తమ్ । అజ్ఞానఅజ్ఞానం నైమిత్తికేతినిమిత్తకకార్యవ్యక్తిరూపేణైవ నైసర్గికత్వముక్తం మత్వా చోదయతి -
కథం పునరితి ।
అధ్యాసస్య కారణాత్మనా నైసర్గికత్వముక్తం కారణత్వయోగ్యభావరూపాజ్ఞానసిద్ధౌ సిద్ధ్యతీతి మత్వా ఆత్మని భావరూపమజ్ఞానం సాధయతి -
అవశ్యమిత్యాదినా ।
అత్ర శక్తిశబ్దేన భావత్వం వివక్షతి ।
అవిద్యాశక్తిరిత్యభ్యుపగన్తవ్యా,
భావరూపేత్యభ్యుపగన్తవ్యేత్యర్థః ।
భావరూపత్వే అనుమానమస్తీతి మత్వాహ -
అవశ్యమితి ।
ప్రత్యక్షమస్తీత్యాహ -
ఎషేతి ।
బాహ్యాధ్యాత్మికేషు వస్తుష్వితి ।
ఆధ్యాత్మికాన్తఃకరణదేహాద్యాశ్రయత్వేన బాహ్యఘటాదివిషయత్వేన చ ప్రతీయమానేత్యర్థః ।
నిరూప్యమాణే దేహఘటాద్యవచ్ఛిన్నసత్వమాశ్రయవిషయావిత్యాహ -
తత్స్వరూపేత్యాదినా ।
తత్స్వరూపానుబన్ధినీత్యుక్తే అజ్ఞానకార్యఘటదేహాదీనామజ్ఞానం స్వరూపమ్ । అతోఽజ్ఞానానుబన్ధ్యజ్ఞానమిత్యుక్తం స్యాత్ , తదపాకరోతి -
సత్తేతి ।
జడవిశిష్టసత్తాం వ్యావర్తయతి -
మాత్రేతి ।
ప్రమాణజ్ఞానం కస్యచిద్భావస్య నివర్తకమ్ , అప్రకాశితార్థప్రకాశకత్వాత్ , భావరూపతమోనివర్తకప్రదీపవదిత్యనుమానమత్రాభిప్రేతమ్ । అహమజ్ఞో మామన్యం చ న జానామీతి అపరోక్షానుభవోఽత్ర ప్రత్యక్షమభిప్రేతం ద్రష్టవ్యమ్ ।
భావత్వే అర్థాపత్తిమాహ -
అన్యథేతి ।
మిథ్యార్థాదవభాసానుపపత్తేరిత్యర్థః ।
ఘటాదిషు నాజ్ఞానమావరణమ్, ప్రకాశప్రాప్త్యభావాత్ । తత్ర కథం బాహ్యవస్తుష్వితి తద్విషయత్వం భణ్యత ఇతి । శఙ్కాయామావరణాభావమఙ్గీకరోతి -
సా చేతి ।
చైతన్యప్రకాశేన జడానాం నిత్యవదన్వయాదేవ ప్రకాశప్రాప్తౌ సత్యామావరణాభావే కథమనవభాస ఇతి తత్రాహ -
ప్రమాణవైకల్యాదితి ।
జడప్రమాణస్య చైతన్యస్య ఆవరణాజ్జడానామనవభాససిద్ధేరిత్యర్థః ।
అజ్ఞానస్య జడాఖ్యవిషయాచ్ఛాదకత్వే ప్రమాణాచ్ఛాదకత్వమేవాభ్యుపేయమ్ అనవభాసనిర్వాహాయేత్యాశఙ్క్య బహూనాం విషయాణాం బహ్వజ్ఞానైః బహ్వావరణకల్పనాద్వరమేకచైతన్యలక్షణప్రమాణస్యైకాజ్ఞానేనైకావరణకల్పనమిత్యాహ -
ప్రమాణవైకల్యాదేవేత్యేవకారేణ ।
కిఞ్చ శుక్త్యజ్ఞానే సంస్థితేఽపి శుక్తిత్వావభాసాద్ బాహ్యవస్తుష్వనావరకమిత్యాహ -
రజతప్రతిభాసాదితి ।
ఇదానీం రజతప్రతిభాసాత్ తత్కారణత్వేన ప్రాక్తస్యామవిద్యాయాం సత్యామేవ తస్య భావవదూర్ధ్వం చ రజతప్రతిభాసాత్ తత్కారణత్వేన స్యాత్ , సత్యామప్యవిద్యాయాం శుక్తిస్వరూపదర్శనాదితి యోజనా ।
కం చ తర్హ్యతిశయమజ్ఞానజన్యమాశ్రిత్య బాహ్యవస్తుష్వితి అనాత్మవిషయమజ్ఞానం దర్శితమితి తత్రాహ -
అతస్తత్రేతి ।
శుక్త్యజ్ఞానస్య ఘటాచ్ఛాదకత్వాభావే తస్మిన్ రూపాన్తరావభాసహేతుర్నభవతి తద్వచ్ఛుక్తావపి స్యాదిత్యాశఙ్క్య ఘటావచ్ఛిన్నచైతన్యగతత్వాభావాత్ తత్ర విపర్యయహేతుత్వాభావః, శుక్తౌ తు హేతురేవేత్యేవకారేణాహ ।
తర్హి విపర్యయహేతుత్వే చైతన్య ఇవ ఆచ్ఛాదకత్వమపి స్యాదిత్యశఙ్క్య సత్యమ్, శుక్తీదమంశావచ్ఛిన్నచైతన్యేన రూప్యాదివిపర్యయస్య ముఖ్యసమ్బన్ధః ఇదమంశేన సమ్బన్ధాభాస ఎవేత్యాహ -
కేవలమితి ।
ఆత్మన్యప్యజ్ఞాననిమిత్తమావరణం దుర్నిరూపమితి తత్రాహ -
ప్రత్యగాత్మని త్వితి ।
ప్రత్యగాత్మన్యనవభాసోఽవిద్యాశక్తిప్రతిబన్ధాదిత్యుక్తే ప్రాభాకరాద్యభిమతాత్మని సర్వగతత్వాద్యనవభాసోఽవిద్యాశక్తిప్రతిబన్ధాభావేఽపి దృశ్యత ఇత్యాశఙ్కాం వ్యావర్తయతి -
చితిస్వభావత్వాదితి ।
సాఙ్ఖ్యాభిమతాత్మని భావరూపావిద్యాప్రతిబన్ధాభావేఽపి అనవభాసోఽస్తీతి తద్వ్యావర్తయతి -
స్వయమ్ప్రకాశమాన ఇతి ।
ప్రత్యగాత్మన్యనవభాసో నాస్తీతి, నేత్యాహ -
బ్రహ్మస్వరూపేతి ।
ఆత్మనోఽన్యస్మిన్నధ్యస్తత్వాదధిష్ఠానస్యావృతత్వేన, బ్రహ్మరూపానవభాసః, న స్వగతేనావరణేనేత్యాశఙ్క్య ఆత్మనోఽధిష్ఠానాన్తరాభావాత్ తదావరణేన ఆత్మనో బ్రహ్మరూపానవభాసాసమ్భవ ఇత్యాహ -
అనన్యనిమిత్తత్వాదితి ।
తద్గతేనానవభాస ఇత్యుక్తే అహఙ్కారాదివిపర్యాసేన అనవభాస ఇతి స్యాత్ , తద్వ్యావర్తయతి -
నిసర్గసిద్ధేతి ।
పరిణామబ్రహ్మవాద్యభిమతసత్యానాదిశక్తిం వ్యావర్తయతి -
అవిద్యేతి ।
విద్యాభావం వ్యావర్తయతి -
శక్తీతి ।
భ్రాన్తిసంస్కారప్రతిబన్ధాత్ అనవభాసం వ్యావర్తయతి ఎవకారేణ ।
ఆవరణవిపర్యాసకారణత్వానుపపత్త్యా అజ్ఞానం భావరూపత్వేన కల్ప్యమితి మత్వాహ -
అతః సేతి ।
న కేవలమావరణవిపర్యాసహేతుత్వాయ భావరూపాజ్ఞానకల్పనా, కిన్తు అగ్రహణ మిథ్యాజ్ఞానతత్సంస్కారకర్మణాం సుషుప్తిప్రలయాదౌ బ్రహ్మరూపానవభాసహేతుత్వాయోగాత్ సుషుప్తాదాసుషుప్తాద్యనవభాసేతివనవభాసహేతుత్వాయ విపర్యాససంస్కారాశ్రయత్వాయ చ భావరూపాజ్ఞానం కల్ప్యమిత్యాహ -
సుషుప్తాదౌ చేతి ।
అహఙ్కారాదేర్మిథ్యాజ్ఞానవిషయస్య మిథ్యాజ్ఞానస్య చ సుషుప్తౌ స్థిత్యభావాత్ తత్సంస్కారస్య చ భ్రాన్తరూప్యసంస్కారవత్ భ్రమాధిష్ఠానతత్త్వాభ్రమాధిష్ఠానత్వేతినవభాసహేతుత్వాయోగాత్ గ్రహణస్య ఆత్మనః స్వరూపచైతన్యత్వాదేవ నిత్యత్వాత్ అగ్రహణాభావాత్ కాదాచిత్కగ్రహణాభావస్య స్వయమ్ప్రకాశసంవేదనేఽనవభాసహేతుత్వాభావాత్ కర్మణామపి సంస్కారరూపత్వాత్ ఇతరసంస్కారవత్ అనవభాసహేతుత్వాయోగాత్ భావరూపాజ్ఞానేనైవ సుషుప్తాదావనవభాస ఇతి భావః ।
విక్షేపసంస్కారాత్మనా ఆత్మని సుషుప్తాదౌ అజ్ఞానస్యావస్థానే కిం ప్రమాణమిత్యాశఙ్క్య పునర్భ్రమరూపేణోత్పత్త్యా కల్పత ఇత్యాహ -
పునరుద్భవతీతి ।
అతో నైసర్గికోఽపీత్యనేన కారణరూపేణేత్యర్థః ।
నైమిత్తికకార్యరూపమాహ -
అహఙ్కారమమకారేత్యాదినా ।
న పునరాగన్తుకత్వేనేతి ।
ఆగన్తుకకార్యరూపేణ నైసర్గికత్వం నోచ్యత ఇత్యర్థః ।