ಕಸ್ಯ ಧರ್ಮಿಣಃ ಕಥಂ ಕುತ್ರ ಚ ಅಧ್ಯಾಸಃ ? ಧರ್ಮಮಾತ್ರಸ್ಯ ವಾ ಕ್ವ ಅಧ್ಯಾಸಃ ? ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಕಾರಃ ಸ್ವಯಮೇವ ವಕ್ಷ್ಯತಿ ।
‘ಅಹಮಿದಂ ಮಮೇದಮ್ ಇತಿ’
ಅಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಂ ದರ್ಶಯತಿ । ಅಹಮಿತಿ ತಾವತ್ ಪ್ರಥಮೋಽಧ್ಯಾಸಃ । ನನು ಅಹಮಿತಿ ನಿರಂಶಂ ಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರಂ ಪ್ರತಿಭಾಸತೇ, ನ ಅಂಶಾಂತರಮ್ ಅಧ್ಯಸ್ತಂ ವಾ । ಯಥಾ ಅಧ್ಯಸ್ತಾಂಶಾಂತರ್ಭಾವಃ, ತಥಾ ದರ್ಶಯಿಷ್ಯಾಮಃ । ನನು ಇದಮಿತಿ ಅಹಂಕರ್ತುಃ ಭೋಗಸಾಧನಂ ಕಾರ್ಯಕರಣಸಂಘಾತಃ ಅವಭಾಸತೇ, ಮಮೇದಮಿತಿ ಚ ಅಹಂಕರ್ತ್ರಾ ಸ್ವತ್ವೇನ ತಸ್ಯ ಸಂಬಂಧಃ । ತತ್ರ ನ ಕಿಂಚಿತ್ ಅಧ್ಯಸ್ತಮಿವ ದೃಶ್ಯತೇ । ಉಚ್ಯತೇ ; ಯದೈವ ಅಹಂಕರ್ತಾ ಅಧ್ಯಾಸಾತ್ಮಕಃ, ತದೈವ ತದುಪಕರಣಸ್ಯಾಪಿ ತದಾತ್ಮಕತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ । ನ ಹಿ ಸ್ವಪ್ನಾವಾಪ್ತರಾಜ್ಯಾಭಿಷೇಕಸ್ಯ ಮಾಹೇಂದ್ರಜಾಲನಿರ್ಮಿತಸ್ಯ ವಾ ರಾಜ್ಞಃ ರಾಜ್ಯೋಪಕರಣಂ ಪರಮಾರ್ಥಸತ್ ಭವತಿ, ಏವಮ್ ಅಹಂಕರ್ತೃತ್ವಪ್ರಮುಖಃ ಕ್ರಿಯಾಕಾರಕಫಲಾತ್ಮಕೋ ಲೋಕವ್ಯವಹಾರಃ ಅಧ್ಯಸ್ತಃ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವೇ ಆತ್ಮನಿ । ಅತಃ ತಾದೃಗ್ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಾನುಭವಪರ್ಯಂತಾತ್ ಜ್ಞಾನಾತ್ ಅನರ್ಥಹೇತೋಃ ಅಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ನಿವೃತ್ತಿರುಪಪದ್ಯತೇ, ಇತಿ ತದರ್ಥವಿಷಯವೇದಾಂತಮೀಮಾಂಸಾರಂಭಃ ಉಪಪದ್ಯತೇ ॥
ಕೇವಲಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ದೇಹಾದಿಷು ಸರ್ವೇಷ್ವಾರೋಪ್ಯತ್ವಮುತ ಕೇವಲಾತ್ಮನೋಽಂತಃಕರಣ ಏವಾಧ್ಯಾಸಃಏವ ಕೇವಲಾಧ್ಯಾಸ ಇತಿ । ದೇಹಾದಿಷು ಅಂತಃಕರಣವಿಶಿಷ್ಟಾತ್ಮನ ಇತಿ ಸಂಶಯೇ ತನ್ನಿರಾಸಾಯ ಭಾಷ್ಯಕಾರೋ ವಕ್ಷ್ಯತೀತ್ಯಾಹ -
ಕಸ್ಯ ಧರ್ಮಿಣ ಇತಿ ।
ಆತ್ಮನೋ ದೇಹಾದಿಭಿಃ ಸರ್ವೈಃ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಧ್ಯಾಸಃ, ಉತ ಅಹಂಕಾರೇಣೈಕ್ಯಾಧ್ಯಾಸಃ, ಇತರೇಣ ತಾದಾತ್ಮ್ಯಾಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ಚ ಸಂದೇಹೇ ವಕ್ಷ್ಯತೀತ್ಯಾಹ -
ಕಥಮಿತಿ ।
ದೇಹಾದೀನಾಮಾತ್ಮನಿ ವಾ, ಆತ್ಮನಿ ಅಧ್ಯಸ್ತಾಂತಃಕರಣೋಪಹಿತಾತ್ಮನಿ ವಾ ಅಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ಸಂಶಯನಿರಾಸಾಯ ವಕ್ಷ್ಯತೀತ್ಯಾಹ -
ಕುತ್ರ ಚಾಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ।
ಕ್ವಾಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ।
ಕಸ್ಮಿನ್ನುದಾಹರಣ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಹಮಿದಮಿತಿ ಕಿಮಧ್ಯಾಸೋಽಸ್ತೀತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ಅಹಮಿತಿ ।
ಪ್ರಥಮೋಽಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ।
ತಾವದಿತಿ ।
ಅನಾದ್ಯಜ್ಞಾನಾಧ್ಯಾಸಾತಿರಿಕ್ತಕಾದಾಚಿತ್ಕಾಧ್ಯಾಸಾನಾಂ ಮಧ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ನನ್ವಹಮಿತ್ಯತ್ರಾಹಮಿತಿ ಚೈತನ್ಯಮವಭಾಸತ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವೇನಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇನ ವೋಪಯೋಗಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಅತಶ್ಚೈತನ್ಯಾವಭಾಸೋ ನಾಧ್ಯಾಸಾಭಾವಹೇತುರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಸತ್ಯಮ್ , ಇದಂ ರಜತಮಿತ್ಯಧ್ಯಾಸ ಇವಾಕಾರಾಂತರಾನವಭಾಸೋ ದೋಷ ಇತ್ಯಾಹ -
ಚೈತನ್ಯಮಾತ್ರಮಿತಿ ।
ಅಹಮನುಭವಾಮೀತ್ಯತ್ರಾಧಾರತ್ವೇನಾಧೇಯತ್ವೇನ ಚ ಚೈತನ್ಯದ್ವಯಮವಭಾಸತ ಇತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ನಿರಂಶಮಿತಿ ।
ಅಹಂ ಜಾನಾಮೀತ್ಯತ್ರ ಬುದ್ಧಿತದಾಶ್ರಯತ್ವೇನಾಕಾರದ್ವಯಮವಭಾಸತ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ತದುಭಯಾಕಾರಸ್ಯಾರೋಪ್ಯತ್ವೇನ ಅಧಿಷ್ಠಾನತ್ವೇನ ಚೋಪಯೋಗಃ । ಅಧ್ಯಸ್ತತ್ವೇನಮಧ್ಯಸ್ತತ್ವೇನೇತಿ ತದನರ್ಹತ್ವೇನ ಚ ಉಭಯಾಕಾರೋ ನ ಪ್ರತೀಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ನಾಂಶಾಂತರಮಿತಿ ನಾಶಾಂತರಮಿತಿ ।
ವಾಶಬ್ದಶ್ಚಾರ್ಥೇ ।
ದರ್ಶಯಿಷ್ಯಾಮ ಇತಿ
ಅಹಂಕಾರಟೀಕಾಯಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ।
ಸ್ಥೂಲಶರೀರಸ್ಯ ಆತ್ಮನ್ಯಧ್ಯಸ್ತತ್ವೇ ಅಹಅಧ್ಯಸ್ತತ್ವೋನಹಮಿತಿಮಿತ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಭೂತಾತ್ಮತತ್ವೈಕತಯೋತತ್ತ್ವೈಕೋಪಲಭ್ಯತ್ವಮಿತಿಪಲಭ್ಯತ್ವಮ್ ಆತ್ಮನಃಸಾಕಾಶಾಪೃಥಕ್ ಇತಿಸಕಾಶಾತ್ ಪೃಥಕ್ಸತ್ವೇನಾನುಪಲಭ್ಯತ್ವಮಾತ್ಮತತ್ವಾವಬೋಧೇನಾತ್ಮಮಾತ್ರತಯಾ ಲೀನತ್ವಂ ಚ ಶುಕ್ತಿರೂಪ್ಯಸ್ಯೇವ ವಕ್ತವ್ಯಮ್, ನ ತು ತದಸ್ತಿ, ಇಂದ್ರಿಯೈರಿದಂತಯಾ ಪೃಥಕ್ಸತ್ವೇನೋಪಲಭ್ಯತ್ವಾತ್ , ಕೇವಲಸಾಕ್ಷಿಣಾ ತು ಆತ್ಮತಯೈವ ಸಿದ್ಧ್ಯಭಾವಾತ್ ಭೂತೇಷು ವಿಲಯಶ್ರವಣಾಚ್ಚ, ಅತೋ ನಾಧ್ಯಸ್ತತ್ವಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ನನ್ವಿದಮಿತಿ ।
ಅತ್ರೇದಮಿತಿ ಪೃಥಗುಪಲಂಭಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಭೋಗಸಾಧನಮಿತಿ ।
ಆತ್ಮತಯಾ ಅನುಪಲಂಭಂ ದರ್ಶಯತಿ । ಮಮತ್ವೇನ ಗೃಹೀತತ್ವಾತ್ ಪುತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಾದ್ಯಪಿ ನಾಧ್ಯಸ್ತಮಿತ್ಯಾಕ್ಷಿಪತಿ -
ಮಮೇದಮಿತಿ ಚೇತಿ ।
ಅಹಂ ಕರ್ತೇತಿ ಅಹಂಕಾರೇಣ ಇತರೇತರಾಧ್ಯಾಸೇನ ಸಂಪಿಂಡಿತ ಆತ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಭಿಮನ್ಯಮಾನಸ್ಥೂಲದೇಹಸ್ಯ ತದಂತರ್ವರ್ತ್ಯಭಿಮಂತುಶ್ಚ ಅಸತ್ಯತ್ವೇ ಮಾಹೇಂದ್ರಜಾಲದೃಷ್ಟಾಂತಃ । ತಸ್ಯೈವ ದೃಷ್ಟಾಂತತ್ವೇ ತದ್ವತ್ ಸ್ಥೂಲಸೂಕ್ಷ್ಮಶರೀರಯೋರುಭಯೋಃ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ವಿವಕ್ಷಿತಂ ವಿಹಾಯ ಸಾಕ್ಷಿಚೈತನ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಅವಿಶೇಷಾಶಂಕಾಯಾಂ ಪ್ರತೀತೇಽರ್ಥೇ ಕಿಂಚಿತ್ ಕಸ್ಯಚಿತ್ ಸತ್ಯತಯಾ ಅವಶೇಷೇಸತ್ಯೇತಯಾ ಅವಶೇಷ ಸಹ ಸ್ವಪ್ನಮಿತಿ ಸ್ವಪ್ನಮುದಾಹರತಿ । ಸ್ವಪ್ನಸ್ಯೈವೋದಾಹರಣತ್ವೇ ತದ್ವತ್ ಸಾಕ್ಷ್ಯವಶೇಷಂ ವಿಹಾಯ ಸೂಕ್ಷ್ಮಶರೀರಮಪ್ಯಬಾಧ್ಯತಯಾ ಶಿಷ್ಯತ ಇತಿ ಶಂಕಾಯಾಂ ತಸ್ಯಾಪಿ ಬಾಧ್ಯತ್ವೇ ಮಾಹೇಂದ್ರಜಾಲೋದಾಹರಣಮ್ । ಪೂರ್ವಂ ಭಾಷ್ಯಗತಲೋಕಶಬ್ದೇನ ಪ್ರಾಣಿನಿಕಾಯ ಉಚ್ಯತ ಇತಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ಸ್ವೀಯಲೋಕಶಬ್ದೇನ ಸಾಕ್ಷಿಣಾ ದೃಶ್ಯಂ ಸರ್ವಂ ಸ್ವಯಮಾಹ -
ಅಹಂಕರ್ತೃತ್ವ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।
ಜನ್ಯಫಲಕಲ್ಪನಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾಯ ಆತ್ಮನಿ ತದ್ವಿಪರೀತಾಕಾರಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ನಿತ್ಯೇತಿ ।
ಕಾರಕಲ್ಪನಾಧಿಷ್ಠಾನತ್ವಾಯ ವಿಪರೀತಾಕಾರಂ ದರ್ಶಯತಿ -
ಮುಕ್ತೇತಿ ।
ಲೋಕವ್ಯವಹಾರಾಖ್ಯಪ್ರಪಂಚತದಜ್ಞಾನಯೋರಧ್ಯಸ್ತತ್ವಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮತಾಖ್ಯವಿಷಯೋ ಬಂಧನಿವೃತ್ತಿರೂಪಪ್ರಯೋಜನಂ ಚೋಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ -
ಅತಸ್ತಾದೃಗಿತಿ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಾನುಭವ ಇತ್ಯನೇನ ವಿಷಯಸ್ಯೋಪಾದಾನಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನಯೋರುಪಪತ್ತೇಃ ಶಾಸ್ತ್ರಾರಂಭಕರ್ತವ್ಯತಾ ಸಿದ್ಧೇತ್ಯಾಹ -
ತದರ್ಥವಿಷಯೇತಿ ।
ಸ ಏವ ಅರ್ಥಃ ಪ್ರಯೋಜನಂ ವಿಷಯಶ್ಚ ಯಸ್ಯ ವೇದಾಂತಮೀಮಾಂಸರಂಭಸ್ಯ ಸಃ ತದರ್ಥವಿಷಯವೇದಾಂತಮೀಮಾಂಸಾರಂಭ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।