కస్య ధర్మిణః కథం కుత్ర చ అధ్యాసః ? ధర్మమాత్రస్య వా క్వ అధ్యాసః ? ఇతి భాష్యకారః స్వయమేవ వక్ష్యతి ।
‘అహమిదం మమేదమ్ ఇతి’
అధ్యాసస్య స్వరూపం దర్శయతి । అహమితి తావత్ ప్రథమోఽధ్యాసః । నను అహమితి నిరంశం చైతన్యమాత్రం ప్రతిభాసతే, న అంశాన్తరమ్ అధ్యస్తం వా । యథా అధ్యస్తాంశాన్తర్భావః, తథా దర్శయిష్యామః । నను ఇదమితి అహఙ్కర్తుః భోగసాధనం కార్యకరణసఙ్ఘాతః అవభాసతే, మమేదమితి చ అహఙ్కర్త్రా స్వత్వేన తస్య సమ్బన్ధః । తత్ర న కిఞ్చిత్ అధ్యస్తమివ దృశ్యతే । ఉచ్యతే ; యదైవ అహఙ్కర్తా అధ్యాసాత్మకః, తదైవ తదుపకరణస్యాపి తదాత్మకత్వసిద్ధిః । న హి స్వప్నావాప్తరాజ్యాభిషేకస్య మాహేన్ద్రజాలనిర్మితస్య వా రాజ్ఞః రాజ్యోపకరణం పరమార్థసత్ భవతి, ఎవమ్ అహఙ్కర్తృత్వప్రముఖః క్రియాకారకఫలాత్మకో లోకవ్యవహారః అధ్యస్తః నిత్యశుద్ధబుద్ధముక్తస్వభావే ఆత్మని । అతః తాదృగ్బ్రహ్మాత్మానుభవపర్యన్తాత్ జ్ఞానాత్ అనర్థహేతోః అధ్యాసస్య నివృత్తిరుపపద్యతే, ఇతి తదర్థవిషయవేదాన్తమీమాంసారమ్భః ఉపపద్యతే ॥
కేవలస్యాత్మనో దేహాదిషు సర్వేష్వారోప్యత్వముత కేవలాత్మనోఽన్తఃకరణ ఎవాధ్యాసఃఎవ కేవలాధ్యాస ఇతి । దేహాదిషు అన్తఃకరణవిశిష్టాత్మన ఇతి సంశయే తన్నిరాసాయ భాష్యకారో వక్ష్యతీత్యాహ -
కస్య ధర్మిణ ఇతి ।
ఆత్మనో దేహాదిభిః సర్వైః తాదాత్మ్యాధ్యాసః, ఉత అహఙ్కారేణైక్యాధ్యాసః, ఇతరేణ తాదాత్మ్యాధ్యాస ఇతి చ సన్దేహే వక్ష్యతీత్యాహ -
కథమితి ।
దేహాదీనామాత్మని వా, ఆత్మని అధ్యస్తాన్తఃకరణోపహితాత్మని వా అధ్యాస ఇతి సంశయనిరాసాయ వక్ష్యతీత్యాహ -
కుత్ర చాధ్యాస ఇతి ।
క్వాధ్యాస ఇతి ।
కస్మిన్నుదాహరణ ఇత్యర్థః ।
అహమిదమితి కిమధ్యాసోఽస్తీతి, నేత్యాహ -
అహమితి ।
ప్రథమోఽధ్యాస ఇతి ।
తావదితి ।
అనాద్యజ్ఞానాధ్యాసాతిరిక్తకాదాచిత్కాధ్యాసానాం మధ్య ఇత్యర్థః ।
నన్వహమిత్యత్రాహమితి చైతన్యమవభాసత ఇత్యుక్తే చైతన్యస్యాధ్యస్తత్వేనాధిష్ఠానత్వేన వోపయోగః స్యాత్ , అతశ్చైతన్యావభాసో నాధ్యాసాభావహేతురిత్యాశఙ్క్య, సత్యమ్ , ఇదం రజతమిత్యధ్యాస ఇవాకారాన్తరానవభాసో దోష ఇత్యాహ -
చైతన్యమాత్రమితి ।
అహమనుభవామీత్యత్రాధారత్వేనాధేయత్వేన చ చైతన్యద్వయమవభాసత ఇతి, నేత్యాహ -
నిరంశమితి ।
అహం జానామీత్యత్ర బుద్ధితదాశ్రయత్వేనాకారద్వయమవభాసత ఇత్యాశఙ్క్య తదుభయాకారస్యారోప్యత్వేన అధిష్ఠానత్వేన చోపయోగః । అధ్యస్తత్వేనమధ్యస్తత్వేనేతి తదనర్హత్వేన చ ఉభయాకారో న ప్రతీయత ఇత్యాహ -
నాంశాన్తరమితి నాశాన్తరమితి ।
వాశబ్దశ్చార్థే ।
దర్శయిష్యామ ఇతి
అహఙ్కారటీకాయామిత్యర్థః । ।
స్థూలశరీరస్య ఆత్మన్యధ్యస్తత్వే అహఅధ్యస్తత్వోనహమితిమిత్యధిష్ఠానభూతాత్మతత్వైకతయోతత్త్వైకోపలభ్యత్వమితిపలభ్యత్వమ్ ఆత్మనఃసాకాశాపృథక్ ఇతిసకాశాత్ పృథక్సత్వేనానుపలభ్యత్వమాత్మతత్వావబోధేనాత్మమాత్రతయా లీనత్వం చ శుక్తిరూప్యస్యేవ వక్తవ్యమ్, న తు తదస్తి, ఇన్ద్రియైరిదన్తయా పృథక్సత్వేనోపలభ్యత్వాత్ , కేవలసాక్షిణా తు ఆత్మతయైవ సిద్ధ్యభావాత్ భూతేషు విలయశ్రవణాచ్చ, అతో నాధ్యస్తత్వమిత్యభిప్రాయేణాక్షిపతి -
నన్విదమితి ।
అత్రేదమితి పృథగుపలమ్భం దర్శయతి -
భోగసాధనమితి ।
ఆత్మతయా అనుపలమ్భం దర్శయతి । మమత్వేన గృహీతత్వాత్ పుత్రక్షేత్రాద్యపి నాధ్యస్తమిత్యాక్షిపతి -
మమేదమితి చేతి ।
అహం కర్తేతి అహఙ్కారేణ ఇతరేతరాధ్యాసేన సమ్పిణ్డిత ఆత్మేత్యర్థః ।
అభిమన్యమానస్థూలదేహస్య తదన్తర్వర్త్యభిమన్తుశ్చ అసత్యత్వే మాహేన్ద్రజాలదృష్టాన్తః । తస్యైవ దృష్టాన్తత్వే తద్వత్ స్థూలసూక్ష్మశరీరయోరుభయోః మిథ్యాత్వం వివక్షితం విహాయ సాక్షిచైతన్యస్యాపి అవిశేషాశఙ్కాయాం ప్రతీతేఽర్థే కిఞ్చిత్ కస్యచిత్ సత్యతయా అవశేషేసత్యేతయా అవశేష సహ స్వప్నమితి స్వప్నముదాహరతి । స్వప్నస్యైవోదాహరణత్వే తద్వత్ సాక్ష్యవశేషం విహాయ సూక్ష్మశరీరమప్యబాధ్యతయా శిష్యత ఇతి శఙ్కాయాం తస్యాపి బాధ్యత్వే మాహేన్ద్రజాలోదాహరణమ్ । పూర్వం భాష్యగతలోకశబ్దేన ప్రాణినికాయ ఉచ్యత ఇతి వ్యాఖ్యాతమ్ । ఇదానీం స్వీయలోకశబ్దేన సాక్షిణా దృశ్యం సర్వం స్వయమాహ -
అహఙ్కర్తృత్వ ఇత్యాదినా ।
జన్యఫలకల్పనాధిష్ఠానత్వాయ ఆత్మని తద్విపరీతాకారం దర్శయతి -
నిత్యేతి ।
కారకల్పనాధిష్ఠానత్వాయ విపరీతాకారం దర్శయతి -
ముక్తేతి ।
లోకవ్యవహారాఖ్యప్రపఞ్చతదజ్ఞానయోరధ్యస్తత్వాత్ బ్రహ్మాత్మతాఖ్యవిషయో బన్ధనివృత్తిరూపప్రయోజనం చోపపద్యత ఇత్యాహ -
అతస్తాదృగితి ।
బ్రహ్మాత్మానుభవ ఇత్యనేన విషయస్యోపాదానం ద్రష్టవ్యమ్ ।
విషయప్రయోజనయోరుపపత్తేః శాస్త్రారమ్భకర్తవ్యతా సిద్ధేత్యాహ -
తదర్థవిషయేతి ।
స ఎవ అర్థః ప్రయోజనం విషయశ్చ యస్య వేదాన్తమీమాంసరమ్భస్య సః తదర్థవిషయవేదాన్తమీమాంసారమ్భ ఇతి యోజనా ।