ಅಪರ ಆಹ — ನನು ಅನ್ಯಸಂಪ್ರಯುಕ್ತೇ ಚಕ್ಷುಷಿ ಅನ್ಯವಿಷಯಜ್ಞಾನಂ ಸ್ಮೃತಿರೇವ, ಪ್ರಮೋಷಸ್ತು ಸ್ಮರಣಾಭಿಮಾನಸ್ಯ । ಇಂದ್ರಿಯಾದೀನಾಂ ಜ್ಞಾನಕಾರಣಾನಾಂ ಕೇನಚಿದೇವ ದೋಷವಿಶೇಷೇಣ ಕಸ್ಯಚಿದೇವ ಅರ್ಥವಿಶೇಷಸ್ಯ ಸ್ಮೃತಿಸಮುದ್ಬೋಧಃ ಕ್ರಿಯತೇ । ಸಂಪ್ರಯುಕ್ತಸ್ಯ ಚ ದೋಷೇಣ ವಿಶೇಷಪ್ರತಿಭಾಸಹೇತುತ್ವಂ ಕರಣಸ್ಯ ವಿಹನ್ಯತೇ । ತೇನ ದರ್ಶನಸ್ಮರಣಯೋಃ ನಿರಂತರೋತ್ಪನ್ನಯೋಃ ಕರಣದೋಷಾದೇವ ವಿವೇಕಾನವಧಾರಣಾದ್ ದೂರಸ್ಥಯೋರಿವ ವನಸ್ಪತ್ಯೋಃ ಅನುತ್ಪನ್ನೇ ಏವ ಏಕತ್ವಾವಭಾಸೇ ಉತ್ಪನ್ನಭ್ರಮಃ । ನನು ಅನಾಸ್ವಾದಿತತಿಕ್ತರಸಸ್ಯಾಪಿ ಬಾಲಕಸ್ಯ ಪಿತ್ತದೋಷಾತ್ ಮಧುರೇ ತಿಕ್ತಾವಭಾಸಃ ಕಥಂ ಸ್ಮರಣಂ ಸ್ಯಾತ್ ? ಉಚ್ಯತೇ — ಜನ್ಮಾಂತರಾನುಭೂತತ್ವಾತ್ , ಅನ್ಯಥಾ ಅನನುಭೂತತ್ವಾವಿಶೇಷೇ ಅತ್ಯಂತಮ್ ಅಸನ್ನೇವ ಕಶ್ಚಿತ್ ಸಪ್ತಮೋ ರಸಃ ಕಿಮಿತಿ ನಾವಭಾಸೇತ । ತಸ್ಮಾತ್ ಪಿತ್ತಮೇವ ಮಧುರಾಗ್ರಹಣೇ ತಿಕ್ತಸ್ಮೃತೌ ತತ್ಪ್ರಮೋಷೇ ಚ ಹೇತುಃ ; ಕಾರ್ಯಗಮ್ಯತ್ವಾತ್ ಹೇತುಭಾವಸ್ಯ । ಏತೇನ ಅನ್ಯಸಂಪ್ರಯೋಗೇ ಅನ್ಯವಿಷಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ಮೃತಿತ್ವತತ್ಪ್ರಮೋಷೌ ಸರ್ವತ್ರ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತೌ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯೌ ॥ ಉಚ್ಯತೇ — ಕೋಽಯಂ ಸ್ಮರಣಾಭಿಮಾನೋ ನಾಮ ? ನ ತಾವತ್ ಜ್ಞಾನಾನುವಿದ್ಧತಯಾ ಗ್ರಹಣಮ್ । ನ ಹಿ ಅತಿವೃತ್ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಗ್ರಾಹ್ಯವಿಶೇಷಣತಯಾ ವಿಷಯಭಾವಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಶುದ್ಧಮೇವ ಅರ್ಥಂ ಸ್ಮೃತಿರವಭಾಸಯತಿ, ನ ಜ್ಞಾನಾನುವಿದ್ಧಮ್ । ತಥಾ ಚ ಪದಾತ್ ಪದಾರ್ಥಸ್ಮೃತೌ ನ ದೃಷ್ಟೋ ಜ್ಞಾನಸಂಭೇದಃ ; ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪಿ ಶಬ್ದಾರ್ಥತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ । ತಥಾ ಇಷ್ಟಭೂಭಾಗವಿಷಯಾಸ್ಮೃತಿಃ ‘ಸ ಸೇವ್ಯಃ’ ಇತಿ ಗ್ರಾಹ್ಯಮಾತ್ರಸ್ಥಾ, ನ ಜ್ಞಾನಪರಾಮರ್ಶಿನೀ । ಅಪಿ ಚ ಭೂಯಸ್ಯಃ ಜ್ಞಾನಪರಾಮರ್ಶಶೂನ್ಯಾ ಏವ ಸ್ಮೃತಯಃ । ನಾಪಿ ಸ್ವಗತೋ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ಮರಣಾಭಿಮಾನೋ ನಾಮ ರೂಪಭೇದಃ ಅವಭಾಸತೇ । ನ ಹಿ ನಿತ್ಯಾನುಮೇಯಂ ಜ್ಞಾನಮ್ ಅನ್ಯದ್ವಾ ವಸ್ತು ಸ್ವತ ಏವ ರೂಪಸಂಭಿನ್ನಂ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಅತ ಏವೋಕ್ತಮ್ ‘ಅನಾಕಾರಾಮೇವ ಬುದ್ಧಿಂ ಅನುಮಿಮೀಮಹೇ’ ಇತಿ । ಅನಾಕಾರಾಮ್ ಅನಿರೂಪಿತಾಕಾರವಿಶೇಷಾಮ್ ; ಅನಿರ್ದಿಷ್ಟಸ್ವಲಕ್ಷಣಾಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತೋ ನ ಸ್ವತಃ ಸ್ಮರಣಾಭಿಮಾನಾತ್ಮಕತಾ । ನಾಪಿ ಗ್ರಾಹ್ಯವಿಶೇಷನಿಮಿತ್ತಃ ಸ್ಮರಣಾಭಿಮಾನಃ ; ಪ್ರಮಾಣಗ್ರಾಹ್ಯಸ್ಯೈವ ಅವಿಕಲಾನಧಿಕಸ್ಯ ಗೃಹ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ , ನಾಪಿ ಫಲವಿಶೇಷನಿಮಿತ್ತಃ ; ಪ್ರಮಾಣಫಲವಿಷಯಮಾತ್ರಾವಚ್ಛಿನ್ನಫಲತ್ವಾತ್ । ಯಃ ಪುನಃ ಕ್ವಚಿತ್ ಕದಾಚಿತ್ ಅನುಭೂತಚರೇ ‘ಸ್ಮರಾಮಿ’ ಇತ್ಯನುವೇಧಃ, ಸಃ ವಾಚಕಶಬ್ದಸಂಯೋಜನಾನಿಮಿತ್ತಃ, ಯಥಾ ಸಾಸ್ನಾದಿಮದಾಕೃತೌ ಗೌಃ ಇತ್ಯಭಿಮಾನಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಪೂರ್ವಪ್ರಮಾಣಸಂಸ್ಕಾರಸಮುತ್ಥತಯಾ ತದ್ವಿಷಯಾವಭಾಸಿತ್ವಮಾತ್ರಂ ಸ್ಮೃತೇಃ, ನ ಪುನಃ ಪ್ರತೀತಿತಃ ಅರ್ಥತೋ ವಾ ಅಧಿಕೋಂಶಃ ಅಸ್ತಿ, ಯಸ್ಯ ದೋಷನಿಮಿತ್ತಃ ಪ್ರಮೋಷಃ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯೇತ । ನ ಚೇಹ ಪೂರ್ವಪ್ರಮಾಣವಿಷಯಾವಭಾಸಿತ್ವಮಸ್ತಿ ; ಪುರೋಽವಸ್ಥಿತಾರ್ಥಪ್ರತಿಭಾಸನಾತ್ , ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅತಃ ನ ಅನ್ಯಸಂಪ್ರಯೋಗೇ ಅನ್ಯವಿಷಯಜ್ಞಾನಂ ಸ್ಮೃತಿಃ, ಕಿಂತು ಅಧ್ಯಾಸಃ ॥
ಅಪರ ಇತಿ
ಅಖ್ಯಾತಿವಾದೀತ್ಯರ್ಥಃಆಖ್ಯಾತಿವಾದೀ ಇತಿ ।
ವಿಪ್ರತಿಪನ್ನಂ ರೂಪ್ಯಜ್ಞಾನಂ ಸ್ಮೃತಿರ್ಭವಿತುಮರ್ಹತಿ, ಅನ್ಯಸಂಪ್ರಯುಕ್ತೇ ಚಕ್ಷುಷಿ ಸಮನಂತರಮೇವ ಸಂಸ್ಕಾರಜನ್ಯಾನ್ಯವಿಷಯಜ್ಞಾನತ್ವಾತ್ ಪ್ರಸಿದ್ಧಗವಾದಿಸ್ಮೃತಿವದಿತ್ಯನುಮಾನಮಾಹ –
ನತ್ವನ್ಯೇತಿನನ್ವನ್ಯಸಂಪ್ರಯುಕ್ತೇತಿ ।
ರೂಪ್ಯಜ್ಞಾನಂ ಸ್ಮೃತಿರ್ನ ಭವತಿ, ಸ್ಮರಣಾಭಿಮಾನಶೂನ್ಯತ್ವಾತ್ ಗ್ರಹಣವದಿತ್ಯನುಮಿತೇ ಹೇತ್ವಸಿದ್ಧಿಪರಿಹಾರಾಯ ರಜತಜ್ಞಾನಂ ಸ್ಮರಣಾಭಿಮಾನಶೂನ್ಯಂ ಸ್ಮರಣಾಭಿಮಾನಸ್ಮರಣಭಿಮಾನವತ್ವೇ ಗೃಹ್ಯಮಾಣ ಸ್ವಾರ್ಥವಿವೇಚಕತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ ಇತಿವತ್ವೇ ಗೃಹ್ಯಮಾಣಾತ್ , ಸ್ವಾರ್ಥವಿವೇಚಕತ್ವಪ್ರಸಂಗಾತ್ , ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನಸ್ಮೃತಿವದಿತಿ ಚಾನುಮಿತೇ ಅಪ್ರಮುಷಿತಸ್ಮರಣಾಭಿಮಾನತ್ವಂಸ್ಮರಣಾಭಿಮಾತ್ವಮಿತಿ ವಿವೇಚಕತ್ವೇ ಪ್ರಯೋಜಕಂ ನ ತು ಸ್ಮರಣಾಭಿಮಾನವತ್ವಮ್ । ಇಹ ತು ಪ್ರಮೋಷಾದವಿವೇಚಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –
ಪ್ರಮೋಷಸ್ತ್ವಿತಿ ।
ಸಂಸ್ಕಾರಾತ್ ಭ್ರಮೋತ್ಪತ್ತಿಶ್ಚೇತ್ ಸದಾ ಸರ್ವಸಂಸ್ಕಾರಸದ್ಭಾವಾತ್ ಸದಾ ಸರ್ವಭ್ರಮಃ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಉದ್ಬುದ್ಧಸಂಸ್ಕಾರಃ ಕಾರಣಮ್, ಉದ್ಬೋಧಶ್ಚ ಸಂಸ್ಕಾರವಿಶೇಷಸ್ಯೈವೇತ್ಯಾಹ –
ಇಂದ್ರಿಯಾದೀನಾಮಿತಿ ।
ಸ್ಮರ್ಯತ ಅನೇನೇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಸ್ಮೃತಿರಿತಿ ಸಂಸ್ಕಾರ ಉಚ್ಯತೇ । ಶುಕ್ತೀದಮಂಶರೂಪ್ಯಯೋಃ ಅವಿನಾಭಾವಾದಿಸಂಬಂಧಾಭಾವಾತ್ ಇದಮಂಶದರ್ಶನೇನ ಸಂಸ್ಕಾರೋದ್ಬೋಧೋ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ದೋಷಃ ಸಂಸ್ಕಾರೋದ್ಬೋಧಕ ಇತ್ಯಾಹ -
ಇಂದ್ರಿಯದೋಷೇಣಾರ್ಥಸ್ಯ ಸ್ಮೃತಿಸಮುದ್ಬೋಧಃ ಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ।
ಇಂದ್ರಿಯತ್ವಗತದೋಷಸ್ಯ ಅಂತಃಕರಣಗತಸಂಸ್ಕಾರೇಣ ಸಂಬಂಧಾಭಾವಾನ್ನೋದ್ಬೋಧಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಇಂದ್ರಿಯಾದೀನಾಮಿತ್ಯತ್ರ ಆದಿಶಬ್ದೋಪಾತ್ತವಿಷಯಗತಸಾದೃಶ್ಯದೋಷವಿಶೇಷೇಣ ರೂಪ್ಯಪ್ರತಿಯೋಗಿಕತ್ವೇನ ರೂಪ್ಯಸಂಸ್ಕಾರಸಂಬಂಧಿನಾ ಸಹಿತೇಂದ್ರಿಯದೋಷ ಉದ್ಬೋಧಕ ಇತ್ಯಾಹ -
ಆದಿಗತದೋಷವಿಶೇಷಣಾರ್ಥವಿಶೇಷಸ್ಯ ಸ್ಮೃತಿಸಮುದ್ಬೋಧಃಸ್ಮೃತಿಸಬೋಧಃ ಇತಿ ಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ।
ಸಾದೃಶ್ಯದೋಷಸಹಿತೇಂದ್ರಿಯದೋಷಃ ಸಂಸ್ಕಾರೋದ್ಬೋಧಕಶ್ಚೇತ್ ಶುಕ್ತಿಸದೃಶಶುಕ್ತ್ಯಂತರಸಂಸ್ಕಾರೋದ್ಬೋಧಕಃ ಸ್ಯಾತ್ , ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಇಂದ್ರಿಯಾದೀನಾಮಿತ್ಯತ್ರದೀನಮಿತ್ಯತ್ರ ಬಹುವಚನೇನ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಪ್ರಮಾತೃಗತರಾಗದೋಷೋಽಪಿ ನಿಯಾಮಕ ಇತ್ಯಾಹ -
ಇಂದ್ರಿಯಾದೀನಾಂ ಕೇನಚಿದೇವ ದೋಷವಿಶೇಷೇಣ ಕಸ್ಯಚಿದೇವ ಅರ್ಥವಿಶೇಷಣಸ್ಯ ಸ್ಮೃತಿಸಮುದ್ಬೋಧಃ ಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ।
ರಾಗದೋಷಸ್ಯ ಸುವರ್ಣಸಂಸ್ಕಾರೋದ್ಬೋಧಕತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸಾದೃಶ್ಯದೋಷಸಾಹಿತ್ಯಾತ್ ರಜತಸಂಸ್ಕಾರಮೇವೋದ್ಬೋಧಯತೀತ್ಯಾಹ –
ಕಸ್ಯಚಿದೇವೇತ್ಯವಧಾರಣೇನ ।
ಜ್ಞಾನಕಾರಣಗತದೋಷವತ್ ಜ್ಞಾನಂ ಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯಾಪಿ ಉದ್ಬೋಧಕಂ ಭವತಿ ಇತಿ ಮತ್ವಾಹ –
ಜ್ಞಾನಕಾರಣಾನಾಮಿತಿ ।
ಇದಮಂಶವಿಷಯಗ್ರಹಣಸ್ಯ ಸ್ವಾರ್ಥವಿವೇಚಕತ್ವೇ ಕಾರಣಮಾಹ -
ಸಂಪ್ರಯುಕ್ತಸ್ಯ ಚೇತಿ ।
ವಿಹನ್ಯತ ಇತಿ ।
ಚಕ್ಷುಷೋ ವಿಶೇಷಬೋಧನಶಕ್ತಿಃವಿಶೇಷಬೋಧೋ ನ ಶಕ್ತಿರಿತಿ ಪ್ರತಿಬಧ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸಂಸರ್ಗವ್ಯವಹಾರಹೇತುತ್ವೇನ ಸಂಸರ್ಗಜ್ಞಾನಾಪೇಕ್ಷೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನಿರಂತರೋತ್ಪತ್ತಿರೇವ ಹೇತುರಿತ್ಯಾಹ –
ತೇನೇತಿ ।
ಘಟಪಟಜ್ಞಾನಯೋರ್ನಿರಂತರೋತ್ಪನ್ನಯೋರ್ಘಟೇ ಏವ ಪಟ ಇತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯವ್ಯವಹಾರಹೇತುತ್ವಾಭಾವವದಿಹಾಪಿ ನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಶೇಷಮಾಹ -
ಕರಣದೋಷಾದೇವ ವಿವೇಕಾನವಧಾರಣಾದಿತಿ ।
ಇದಂ ರಜತಮಿತ್ಯಭಾಇದಂ ರಜತಮಿತ್ಯಭಾವಾತ್ ಇತಿದಿತಿ ಸಂಸರ್ಗಪ್ರತ್ಯಯಃ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯತ ಇತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ –
ದೂರಸ್ಥಯೋರಿವೇತಿ ।
ಉತ್ಪನ್ನಭ್ರಮ ಇತಿ ।
ವ್ಯವಹಾರಮಾತ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಬಾಲಕಸ್ಯ ತಿಕ್ತಾವಭಾಸೋ ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಥೂತ್ಕಾರಾದಿಪ್ರವೃತ್ತಿಭಿರ್ನಿಶ್ಚಿತಪಿತ್ತದೋಷಾದವಭಾಸಃ ಕಲ್ಪ್ಯತ ಇತ್ಯಾಹ –
ಪಿತ್ತದೋಷಾದಿತಿ ।
ಜನ್ಮಮರಣವೇದನಯಾ ಸಂಸ್ಕಾರಸ್ಯ ನಷ್ಟತ್ವಾತ್ ಜನ್ಮಾಂತರೀಯಸಂಸ್ಕಾರಾತ್ ಸ್ಮೃತಿರ್ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯತ್ರಾಹ –
ಅನ್ಯಥೇತಿ ।
ಜನ್ಮಾಂತರಾನುಭೂತಂ ಸರ್ವಂ ಕಿಮಿತಿ ನ ಸ್ಮರ್ಯತ ಇತಿ, ದೋಷಬಲಾದಿತ್ಯಾಹ -
ತಸ್ಮಾತ್ ಪಿತ್ತಮೇವ ಹೇತುರಿತಿ ।
ಇತರಸ್ಮೃತಿಂ ವಿಹಾಯ ತಿಕ್ತಸ್ಯೈವ ಸ್ಮರಣಹೇತುರಿತ್ಯರ್ಥಃ
ಪಿತ್ತಸದ್ಭಾವೇ ಗಮಕಮಾಹ -
ಮಧುರಾಗ್ರಹಣ ಇತಿ ।
ಮಧುರಾಗ್ರಹಣೇಽಪಿ ಪ್ರಮಾಣಂ ಥೂತ್ಕಾರ ಏವೇತಿ ಬಹಿರೇವ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।
ದೋಷಸ್ಯ ಕಿಮಿತಿ ಸರ್ವಾಸ್ಮಾರಕತ್ವಮಿತಿ ತತ್ರಾಹ –
ಕಾರ್ಯಗಮ್ಯತ್ವಾದಿತಿ ।
ಅತತ್ವೇ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯಖ್ಯಾತಿವಾದಿನಾಪಿ ಸಂಸರ್ಗಜ್ಞಾನಂ ಭ್ರಮತ್ವೇನೋಕ್ತಮಿತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ –
ಏತೇನೇತಿ ।
ಕೋಽಯಂ ಸ್ಮರಣಾಭಿಮಾನೋ ನಾಮ, ಸ್ಮೃತೇರನ್ಯೋಽರನ್ಯೋ ನ ನ್ಯೋನ್ಯಾನನ್ಯೋವೇತಿನನ್ಯೋ ವೇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ಕೇನಾಪಿ ಪ್ರಕಾರೇಣ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಆಕ್ಷಿಪತಿ, ಅಥವಾ ಕಿಂ ಸ್ಮರಣೇನಾಭಿಮನ್ಯತ ಇತಿ ಸ್ಮರಣಾಭಿಮಾನ ಇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಸ್ಮಾರ್ಯಗತಃ ಕಶ್ಚಿತ್ ಸ್ಮರಣಾಭಿಮಾನ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಕಿಂ ವಾ ಸ್ಮರಣೇಽಭಿಮನ್ಯತ ಇತಿ ಸ್ಮರಣಾಭಿಮಾನ ಇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಸ್ಮೃತಿಗತವಿಶೇಷಃ ಕಶ್ಚಿತ್ , ಉತ ಸ್ಮರಾಮೀತ್ಯಭಿಮನನಂ ಸ್ಮರಣಾಭಿಮಾನ ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇರ್ಜ್ಞಾನಾಂತರಸಂಭೇದ ಇತಿ ಪೃಚ್ಛತಿ । ಸ್ಮಾರ್ಯಗತವಿಶೇಷಃ ಸ್ಮರಣಾಭಿಮಾನ ಇತಿ ಪಕ್ಷಮನೂದ್ಯ ನಿಷೇಧತಿ -
ನ ತಾವತ್ ಜ್ಞಾನಾನುವಿದ್ಧತಯೇತಿ ।
ಅಯಮರ್ಥಃ, ಜ್ಞಾನಾನುವಿದ್ಧತಯಾ ಗ್ರಹಣಮಿತ್ಯನೇನ ಸ್ಮಾರ್ಯಗತವಿಶೇಷಂ ವದತಾ ಜ್ಞಾಪ್ತಿರ್ಜ್ಞಾ(ಪ ? )ನಮಿತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣೇ ಪೂರ್ವಾನುಭವಸಂಭೇದ ಉಚ್ಯತೇ, ಕಿಂ ವಾ ಜ್ಞಾಯತ ಇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಪೂರ್ವಾನುಭೂತವ್ಯಕ್ತಿಸಂಭೇದ ಉಚ್ಯತೇ, ಅಥವಾ ಜ್ಞಾಯತೇ ಅಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಪೂರ್ವಾನುಭವವಿಷಯಾವಚ್ಛೇದಕದೇಶಕಾಲಾಂತರಸಂಭೇದ ಇತಿ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ನ ತಾವತ್ ದೇಶಕಾಲವ್ಯಕ್ತಿಸಂಭೇದಃ ಸ್ಮರಣಾಭಿಮಾನತಯಾ ವಿವೇಚಕಃ, ಸೋಽಯಮಿತಿ ಭ್ರಮವಿವೇಚಕತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಪೂರ್ವಾನುಭವಸಂಭೇದಸ್ತು ಸ್ವಯಮೇವ ಸ್ಮಾರ್ಯೇ ನಾಸ್ತೀತಿ ।
ನ ಹ್ಯತಿವೃತ್ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಸ್ಮೃತಿಹೇತುಸಂಸ್ಕಾರಾಧಾಯಕಪೂರ್ವಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ವವಿಷಯೇಣ ಸಹ ಸ್ವಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತಿ ವಿಷಯತ್ವಂ ನಾಸ್ತಿ, ಅತೋ ನ ಸ್ಮೃತಿವಿಷಯತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಶುದ್ಧಮೇವೇತಿ ।
ಸ್ವಹೇತುಪೂರ್ವಾನುಭವಸಂಭೇದರಹಿತಮೇವೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪೂರ್ವಾನುಭವನಿಮಿತ್ತವ್ಯವಹೃತತ್ವಂ ಸ್ಮೃತಿವಿಷಯತ್ವೇ ಪ್ರಯೋಜಕಂ ನ ತು ಪೂರ್ವಜ್ಞಾನಕರ್ಮತ್ವಮ್ । ಅತಃ ಪೂರ್ವಜ್ಞಾನಜ್ಞೇಯಯೋಃ ಸಹ ಪೂರ್ವಜ್ಞಾನೇನೈವ ವ್ಯವಹೃತತ್ವಾತ್ ಪೂರ್ವಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪಿ ಅರ್ಥಾತ್ ಸ್ಮೃತಿವಿಷಯತ್ವಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ, ಪೂರ್ವಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತವ್ಯವಹೃತತ್ವಂ ನ ಸ್ಮೃತಿವಿಷಯತ್ವೇ ಪ್ರಯೋಜಕಮ್ , ಆತ್ಮನಿ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ । ಆತ್ಮಾ ಹಿ ಸ್ಮೃತ್ಯಾಶ್ರಯತಯಾ ಅಪರೋಕ್ಷೋಽವಭಾಸತೇ, ಅತಃ ಪೂರ್ವಾನುಭವಕರ್ಮತ್ವಮೇವ ಸ್ಮೃತಿವಿಷಯತ್ವೇ ಪ್ರಯೋಜಕಮಿತಿ ಮತ್ವಾ ಆಹ -
ನ ಜ್ಞಾನಾನುವಿದ್ಧಮಿತಿ ।
ಅರ್ಥಜ್ಞಾನಸಮನಂತರಮ್ ಅರ್ಥನಿಷ್ಠಪ್ರಾಕಟ್ಯಲಿಂಗೇನ ಜ್ಞಾತೋಽರ್ಥ ಇತಿ ಅನುಮಾನಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞಾನಸಂಭಿನ್ನಾರ್ಥವಿಷಯಂ ಜಾಯತೇ । ತಜ್ಜನ್ಯಾ ಸ್ಮೃತಿರಪಿ ಜ್ಞಾನಸಂಭಿನ್ನಾರ್ಥವಿಷಯಾ ಜಾಯತೇ, ನಾರ್ಥಮಾತ್ರವಿಷಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಸ್ಮೃತಿಃ ನ ಜ್ಞಾನಸಂಭಿನ್ನಾರ್ಥವಿಷಯಾ, ಕಿಂತು ಕೇವಲಾರ್ಥವಿಷಯೇತಿ ನಿರ್ಣಯಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಕೇವಲಾರ್ಥವಿಷಯಸ್ಮೃತಿಮುದಾಹರತಿ -
ತಥಾ ಚ ಪದಾದಿತಿ ।
ಉತ್ತಮವೃದ್ಧೇನ ಕ್ರಮೇಣ ಉಚ್ಚಾರ್ಯಮಾಣಪದಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಗವಾ ಯಜೇತೇತ್ಯುಕ್ತೇ ಪೂರ್ವಾನುಭವವಿಶಿಷ್ಟಗೋರೇವ ಶಬ್ದಶಕ್ತಿವಿಷಯತಯಾ ಸಂಬಂಧಿತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಸಂಬಂಧಿಪ್ರತಿಬಂಧಿ ಇತಿಗೋಪದೋಪಲಬ್ಧಿಜನ್ಯಸ್ಮೃತಿವಿಷಯತ್ವಮಸ್ತಿ, ಅನ್ವಿತಾಭಿಧಾನವಾದಿನಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ಮೃತಿರ್ನಿತ್ಯಾನುಮೇಯತ್ವಾತ್ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧವಿಶೇಷಾಭಾವೇಽಪಿ ಸ್ಮೃತ್ಯನುಮಾಪಕಲಿಂಗಗತವಿಶೇಷಾತ್ ಸ್ಮೃತಿಗತವಿಶೇಷೋಽನುಮೇಯಃ ಸ್ಯಾತ್ ಇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಲಿಂಗಗತವಿಶೇಷಾಸಂಭವಮಾಹ -
ನಾಪಿ ಗ್ರಾಹ್ಯವಿಶೇಷನಿಮಿತ್ತ ಇತಿ ।
ಪ್ರಮಾಣಗ್ರಾಹ್ಯಾತ್ ಸ್ಮೃತಿಗ್ರಾಹ್ಯಗತೋ ಯೋ ವಿಶೇಷಃ ನ ತನ್ನಿಮಿತ್ತಸ್ಮರಣಾಭಿಮಾನಾನುಮೇಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರಮಾಣಗ್ರಾಹ್ಯಸ್ಯೈವ ಗೃಹ್ಯಮಾಣತ್ವಾದಿತ್ಯುಕ್ತೇ ‘ಸ ಘಟ’ ಇತಿ ಸ್ಮೃತೌ, ‘ಅಯಂ ಘಟ’ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇ ಪ್ರತೀತಾಯಂಶಬ್ದಾರ್ಥೋ ವಿಕಲಃವಿಕಲ್ಪ ಇತಿ, ಸ ಇತಿ ಶಬ್ದಾರ್ಥೋಽಧಿಕ ಇತಿ ನ ಪ್ರಮಾಣಗ್ರಾಹ್ಯಸ್ಯೈವ ಸ್ಮೃತಿವಿಷಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ಅಯಂಶಬ್ದಾರ್ಥೋ ನಾಮ ದೇಶಕಾಲೌ, ಪ್ರಾಕಟ್ಯ ಸ್ವದೇಶಕಾಲಯೋರುಪರಿ ಸ್ಥಿತೇರಯಂಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಾವಪಿ ತಾವೇವ ಪ್ರಾಕಟ್ಯೋಪರಿ ದೇಶಕಾಲಯೋಃ ಸ್ಥಿತೇಃ ಪರೋಕ್ಷತ್ವೇನ ತಚ್ಛಬ್ದಪ್ರಯೋಗ ಇತ್ಯರ್ಥೈಕ್ಯಮೇವೇತಿ ಮತ್ವಾಹ -
ಅವಿಕಲಾನಧಿಕಸ್ಯೇತಿ ।
ಫಲನಿಮಿತ್ತ ಇತಿ ।
ಗ್ರಹಣಫಲಾತ್ ಸ್ಮೃತಿಫಲೇ ವಿಶೇಷಭಾವಾತ್ ತನ್ನಿಮಿತ್ತಸ್ಮರಣಾಭಿಮಾನೋಽನುಮೇಯ ಇತಿ ಚ ವಕ್ತುಂ ನ ಶಕ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಷಯಭೇದಾದ್ಧಿ ಫಲಭೇದಃ । ಅತ್ರ ಸ್ಮೃತಿಪ್ರಮಾಣಯೋರ್ವಿಷಯಘಟಾದ್ಯರ್ಥಸ್ಯೈಕತ್ವಾತ್ ತದವಚ್ಛಿನ್ನಫಲಸ್ಯಾಪ್ಯೇಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ –
ಪ್ರಮಾಣಫಲೇತಿ ।
ಫಲವಿಷಯೇತಿ ಫಲಾವಚ್ಛೇದಕೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
’ಸ್ಮೃತೇಃ ತತ್ ಸ್ಮರಾಮಿ’ ಇತಿ ಜ್ಞಾನಾಂತರಸಂಭೇದಃ ಸ್ಮರಣಾಭಿಮಾನ ಇತಿ ಪಕ್ಷೇ ತಸ್ಯ ಕ್ವಚಿತ್ ಕದಾಚಿತ್ ಭಾವಾದೇವ ಸರ್ವಸ್ಮೃತಿಷ್ವನನ್ವಯಾತ್ ನ ಸ್ಮರಣಾಭಿಮಾನತಯಾ ವಿವೇಚಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಯಃ ಪುನರಿತಿ ।
ಕ್ವಚಿದಿತಿ
ಅತ್ಯಂತಪ್ರಿಯೇ ಅತ್ಯಂತವಿಸ್ಮಾಪಕೇ ಅತ್ಯಂತದ್ವೇಷ್ಯೇ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ । ।
ಕದಾಚಿದಿತಿ ।
ವಿಸ್ಮಾಪಕತ್ವಾದ್ಯುದ್ಬೋಧಕಸದ್ಭಾವೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅನ್ಯೋನ್ಯಂ ಗೃಹೀತಗ್ರಹಣಗ್ರಾಹ್ಯಾಚ್ಚ ವ್ಯಾವೃತ್ತತಯಾ ಪ್ರತಿಪನ್ನಸ್ಮೃತಿಸ್ಮಾರ್ಯಸ್ಮರ್ತೃಭಿಃ ಸ್ವವಾಚಕತತ್ಸ್ಮರಾಮೀತಿ ಶಬ್ದತ್ರಯಸ್ಮೃತೌ ಸ್ಮೃತಶಬ್ದೋಲ್ಲಿಖಿತತಯಾ ‘ತತ್ ಸ್ಮರಾಮಿ’ ಇತಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪಶ್ಚಾದುತ್ಪತ್ತೇಃ ನ ತಸ್ಯ ಸ್ಮರಣಾಭಿಮಾನತಯಾ ವಿವೇಚಕತ್ವಮಿತ್ಯಾಹ -
ಯಃ ಪುನರಿತಿ ।
ಕ್ವಚಿದಿತಿ ಅತಿದೂಷಣಾಂತರಮಾಹ -
ಸ ವಾಚಕಶಬ್ದಸಂಯೋಜನಾನಿಮಿತ್ತ ಇತಿ ।
ಉಪಲಬ್ಧವಾಚ್ಯಸ್ವರೂಪಸ್ಯೈವ ಸ್ವಶಬ್ದಸ್ಮಾರಕತ್ವಮ್, ನ ತು ವ್ಯಾವೃತ್ತತಯೋಪಲಬ್ಧಸ್ಯೇತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವಿಶೇಷಶಬ್ದಸ್ಮಾರಕತ್ವಾಯ ಭೇದೋಪಲಬ್ಧಿರಪಿ ಅಪೇಕ್ಷಿತೇತ್ಯಾಹ -
ಯಥಾ ಸಾಸ್ನಾದೀತಿ ।
ಆಕೃತೌ ಪ್ರತೀತಾಯಾಮಿತಿ ಭಾವಃ ।
ಗ್ರಹಣಾತ್ ಸ್ಮರಣಸ್ಯ ಭೇದಕೋ ವಿಶೇಷಃ ಸಂಸ್ಕಾರಜನ್ಯತ್ವಂ ಪರೋಕ್ಷತಯಾವಭಾಸಿತ್ವಂ ಚೇತಿ ತ್ವಯಾ ವಕ್ತುಂ ನ ಶಕ್ಯತೇ, ತಸ್ಯ ಸಂಸ್ಕಾರಜನ್ಯತ್ವಸ್ಯ ಸ್ಮೃತಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸಮಕಾಲಂ ಪ್ರತಿಪನ್ನತಯಾ ವಿವೇಚಕತ್ವಾಯೋಗಾತ್ ನ ಸ್ಮರಣಾಭಿಮಾನತ್ವಮ್, ಪರೋಕ್ಷತಯಾವಭಾಸಿತ್ವಸ್ಯಾಪ್ಯನುಮಾನೇಽಪಿ ಭಾವಾನ್ನ ಸ್ಮರಣಾಭಿಮಾನತ್ವಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರೇತ್ಯಾಹ -
ಅನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತಿವಾದೀ ತಸ್ಮಾದಿತಿ ।
ಅವಭಾಸಃ ।
ಅವಮತಭಾಸಃ ಪರೋಕ್ಷಾವಭಾಸ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಅಧಿಕೋಂಽಶಃ ।
ಗ್ರಹಣಾಧಿಕೋಂಽಶ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯದುಕ್ತಂ - ವಿಶೇಷವತ್ತಯಾ ರೂಪ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ಮೃತಿತ್ವಮಸ್ತ್ವಿತ್ಯಖ್ಯಾತಿ ಶಂಕಾಯಾಮಾಹ -
ನ ಚೇಹೇತಿ ।
ಕಿಂ ಮಾಯೇತಿ ।
ಅನ್ಯಥಾಖ್ಯಾತಿರಿತ್ಯಾಹಮಾಯೇತಿ ನ್ಯಥಾ -
ಕಿಂತ್ವಧ್ಯಾಸ ಇತಿ ।