అపర ఆహ — నను అన్యసమ్ప్రయుక్తే చక్షుషి అన్యవిషయజ్ఞానం స్మృతిరేవ, ప్రమోషస్తు స్మరణాభిమానస్య । ఇన్ద్రియాదీనాం జ్ఞానకారణానాం కేనచిదేవ దోషవిశేషేణ కస్యచిదేవ అర్థవిశేషస్య స్మృతిసముద్బోధః క్రియతే । సమ్ప్రయుక్తస్య చ దోషేణ విశేషప్రతిభాసహేతుత్వం కరణస్య విహన్యతే । తేన దర్శనస్మరణయోః నిరన్తరోత్పన్నయోః కరణదోషాదేవ వివేకానవధారణాద్ దూరస్థయోరివ వనస్పత్యోః అనుత్పన్నే ఎవ ఎకత్వావభాసే ఉత్పన్నభ్రమః । నను అనాస్వాదితతిక్తరసస్యాపి బాలకస్య పిత్తదోషాత్ మధురే తిక్తావభాసః కథం స్మరణం స్యాత్ ? ఉచ్యతే — జన్మాన్తరానుభూతత్వాత్ , అన్యథా అననుభూతత్వావిశేషే అత్యన్తమ్ అసన్నేవ కశ్చిత్ సప్తమో రసః కిమితి నావభాసేత । తస్మాత్ పిత్తమేవ మధురాగ్రహణే తిక్తస్మృతౌ తత్ప్రమోషే చ హేతుః ; కార్యగమ్యత్వాత్ హేతుభావస్య । ఎతేన అన్యసమ్ప్రయోగే అన్యవిషయస్య జ్ఞానస్య స్మృతిత్వతత్ప్రమోషౌ సర్వత్ర వ్యాఖ్యాతౌ ద్రష్టవ్యౌ ॥ ఉచ్యతే — కోఽయం స్మరణాభిమానో నామ ? న తావత్ జ్ఞానానువిద్ధతయా గ్రహణమ్ । న హి అతివృత్తస్య జ్ఞానస్య గ్రాహ్యవిశేషణతయా విషయభావః । తస్మాత్ శుద్ధమేవ అర్థం స్మృతిరవభాసయతి, న జ్ఞానానువిద్ధమ్ । తథా చ పదాత్ పదార్థస్మృతౌ న దృష్టో జ్ఞానసమ్భేదః ; జ్ఞానస్యాపి శబ్దార్థత్వప్రసఙ్గాత్ । తథా ఇష్టభూభాగవిషయాస్మృతిః ‘స సేవ్యః’ ఇతి గ్రాహ్యమాత్రస్థా, న జ్ఞానపరామర్శినీ । అపి చ భూయస్యః జ్ఞానపరామర్శశూన్యా ఎవ స్మృతయః । నాపి స్వగతో జ్ఞానస్య స్మరణాభిమానో నామ రూపభేదః అవభాసతే । న హి నిత్యానుమేయం జ్ఞానమ్ అన్యద్వా వస్తు స్వత ఎవ రూపసమ్భిన్నం గృహ్యతే । అత ఎవోక్తమ్ ‘అనాకారామేవ బుద్ధిం అనుమిమీమహే’ ఇతి । అనాకారామ్ అనిరూపితాకారవిశేషామ్ ; అనిర్దిష్టస్వలక్షణామ్ ఇత్యర్థః । అతో న స్వతః స్మరణాభిమానాత్మకతా । నాపి గ్రాహ్యవిశేషనిమిత్తః స్మరణాభిమానః ; ప్రమాణగ్రాహ్యస్యైవ అవికలానధికస్య గృహ్యమాణత్వాత్ , నాపి ఫలవిశేషనిమిత్తః ; ప్రమాణఫలవిషయమాత్రావచ్ఛిన్నఫలత్వాత్ । యః పునః క్వచిత్ కదాచిత్ అనుభూతచరే ‘స్మరామి’ ఇత్యనువేధః, సః వాచకశబ్దసంయోజనానిమిత్తః, యథా సాస్నాదిమదాకృతౌ గౌః ఇత్యభిమానః । తస్మాత్ పూర్వప్రమాణసంస్కారసముత్థతయా తద్విషయావభాసిత్వమాత్రం స్మృతేః, న పునః ప్రతీతితః అర్థతో వా అధికోంశః అస్తి, యస్య దోషనిమిత్తః ప్రమోషః పరికల్ప్యేత । న చేహ పూర్వప్రమాణవిషయావభాసిత్వమస్తి ; పురోఽవస్థితార్థప్రతిభాసనాత్ , ఇత్యుక్తమ్ । అతః న అన్యసమ్ప్రయోగే అన్యవిషయజ్ఞానం స్మృతిః, కిన్తు అధ్యాసః ॥
అపర ఇతి
అఖ్యాతివాదీత్యర్థఃఆఖ్యాతివాదీ ఇతి ।
విప్రతిపన్నం రూప్యజ్ఞానం స్మృతిర్భవితుమర్హతి, అన్యసమ్ప్రయుక్తే చక్షుషి సమనన్తరమేవ సంస్కారజన్యాన్యవిషయజ్ఞానత్వాత్ ప్రసిద్ధగవాదిస్మృతివదిత్యనుమానమాహ –
నత్వన్యేతినన్వన్యసమ్ప్రయుక్తేతి ।
రూప్యజ్ఞానం స్మృతిర్న భవతి, స్మరణాభిమానశూన్యత్వాత్ గ్రహణవదిత్యనుమితే హేత్వసిద్ధిపరిహారాయ రజతజ్ఞానం స్మరణాభిమానశూన్యం స్మరణాభిమానస్మరణభిమానవత్వే గృహ్యమాణ స్వార్థవివేచకత్వప్రసఙ్గాత్ ఇతివత్వే గృహ్యమాణాత్ , స్వార్థవివేచకత్వప్రసఙ్గాత్ , సమ్ప్రతిపన్నస్మృతివదితి చానుమితే అప్రముషితస్మరణాభిమానత్వంస్మరణాభిమాత్వమితి వివేచకత్వే ప్రయోజకం న తు స్మరణాభిమానవత్వమ్ । ఇహ తు ప్రమోషాదవివేచకత్వమిత్యాహ –
ప్రమోషస్త్వితి ।
సంస్కారాత్ భ్రమోత్పత్తిశ్చేత్ సదా సర్వసంస్కారసద్భావాత్ సదా సర్వభ్రమః స్యాదిత్యాశఙ్క్య ఉద్బుద్ధసంస్కారః కారణమ్, ఉద్బోధశ్చ సంస్కారవిశేషస్యైవేత్యాహ –
ఇన్ద్రియాదీనామితి ।
స్మర్యత అనేనేతి వ్యుత్పత్త్యా స్మృతిరితి సంస్కార ఉచ్యతే । శుక్తీదమంశరూప్యయోః అవినాభావాదిసమ్బన్ధాభావాత్ ఇదమంశదర్శనేన సంస్కారోద్బోధో న సమ్భవతీత్యాశఙ్క్య దోషః సంస్కారోద్బోధక ఇత్యాహ -
ఇన్ద్రియదోషేణార్థస్య స్మృతిసముద్బోధః క్రియత ఇతి ।
ఇన్ద్రియత్వగతదోషస్య అన్తఃకరణగతసంస్కారేణ సమ్బన్ధాభావాన్నోద్బోధకత్వమిత్యాశఙ్క్య ఇన్ద్రియాదీనామిత్యత్ర ఆదిశబ్దోపాత్తవిషయగతసాదృశ్యదోషవిశేషేణ రూప్యప్రతియోగికత్వేన రూప్యసంస్కారసమ్బన్ధినా సహితేన్ద్రియదోష ఉద్బోధక ఇత్యాహ -
ఆదిగతదోషవిశేషణార్థవిశేషస్య స్మృతిసముద్బోధఃస్మృతిసబోధః ఇతి క్రియత ఇతి ।
సాదృశ్యదోషసహితేన్ద్రియదోషః సంస్కారోద్బోధకశ్చేత్ శుక్తిసదృశశుక్త్యన్తరసంస్కారోద్బోధకః స్యాత్ , ఇత్యాశఙ్క్య ఇన్ద్రియాదీనామిత్యత్రదీనమిత్యత్ర బహువచనేన నిర్దిష్టప్రమాతృగతరాగదోషోఽపి నియామక ఇత్యాహ -
ఇన్ద్రియాదీనాం కేనచిదేవ దోషవిశేషేణ కస్యచిదేవ అర్థవిశేషణస్య స్మృతిసముద్బోధః క్రియత ఇతి ।
రాగదోషస్య సువర్ణసంస్కారోద్బోధకత్వం స్యాదిత్యాశఙ్క్య సాదృశ్యదోషసాహిత్యాత్ రజతసంస్కారమేవోద్బోధయతీత్యాహ –
కస్యచిదేవేత్యవధారణేన ।
జ్ఞానకారణగతదోషవత్ జ్ఞానం సంస్కారస్యాపి ఉద్బోధకం భవతి ఇతి మత్వాహ –
జ్ఞానకారణానామితి ।
ఇదమంశవిషయగ్రహణస్య స్వార్థవివేచకత్వే కారణమాహ -
సమ్ప్రయుక్తస్య చేతి ।
విహన్యత ఇతి ।
చక్షుషో విశేషబోధనశక్తిఃవిశేషబోధో న శక్తిరితి ప్రతిబధ్యత ఇత్యర్థః ।
సంసర్గవ్యవహారహేతుత్వేన సంసర్గజ్ఞానాపేక్షేత్యాశఙ్క్య నిరన్తరోత్పత్తిరేవ హేతురిత్యాహ –
తేనేతి ।
ఘటపటజ్ఞానయోర్నిరన్తరోత్పన్నయోర్ఘటే ఎవ పట ఇతి సామానాధికరణ్యవ్యవహారహేతుత్వాభావవదిహాపి న స్యాదిత్యాశఙ్క్య విశేషమాహ -
కరణదోషాదేవ వివేకానవధారణాదితి ।
ఇదం రజతమిత్యభాఇదం రజతమిత్యభావాత్ ఇతిదితి సంసర్గప్రత్యయః ప్రత్యభిజ్ఞాయత ఇతి, నేత్యాహ –
దూరస్థయోరివేతి ।
ఉత్పన్నభ్రమ ఇతి ।
వ్యవహారమాత్రమిత్యర్థః ।
బాలకస్య తిక్తావభాసో నాస్తీత్యాశఙ్క్య థూత్కారాదిప్రవృత్తిభిర్నిశ్చితపిత్తదోషాదవభాసః కల్ప్యత ఇత్యాహ –
పిత్తదోషాదితి ।
జన్మమరణవేదనయా సంస్కారస్య నష్టత్వాత్ జన్మాన్తరీయసంస్కారాత్ స్మృతిర్న సమ్భవతీత్యత్రాహ –
అన్యథేతి ।
జన్మాన్తరానుభూతం సర్వం కిమితి న స్మర్యత ఇతి, దోషబలాదిత్యాహ -
తస్మాత్ పిత్తమేవ హేతురితి ।
ఇతరస్మృతిం విహాయ తిక్తస్యైవ స్మరణహేతురిత్యర్థః
పిత్తసద్భావే గమకమాహ -
మధురాగ్రహణ ఇతి ।
మధురాగ్రహణేఽపి ప్రమాణం థూత్కార ఎవేతి బహిరేవ ద్రష్టవ్యమ్ ।
దోషస్య కిమితి సర్వాస్మారకత్వమితి తత్రాహ –
కార్యగమ్యత్వాదితి ।
అతత్వే తత్త్వజ్ఞానమిత్యఖ్యాతివాదినాపి సంసర్గజ్ఞానం భ్రమత్వేనోక్తమితి, నేత్యాహ –
ఎతేనేతి ।
కోఽయం స్మరణాభిమానో నామ, స్మృతేరన్యోఽరన్యో న న్యోన్యానన్యోవేతినన్యో వేతి వికల్ప్య కేనాపి ప్రకారేణ న సమ్భవతీతి ఆక్షిపతి, అథవా కిం స్మరణేనాభిమన్యత ఇతి స్మరణాభిమాన ఇతి వ్యుత్పత్త్యా స్మార్యగతః కశ్చిత్ స్మరణాభిమాన ఇత్యుచ్యతే । కిం వా స్మరణేఽభిమన్యత ఇతి స్మరణాభిమాన ఇతి వ్యుత్పత్త్యా స్మృతిగతవిశేషః కశ్చిత్ , ఉత స్మరామీత్యభిమననం స్మరణాభిమాన ఇతి స్మృతేర్జ్ఞానాన్తరసమ్భేద ఇతి పృచ్ఛతి । స్మార్యగతవిశేషః స్మరణాభిమాన ఇతి పక్షమనూద్య నిషేధతి -
న తావత్ జ్ఞానానువిద్ధతయేతి ।
అయమర్థః, జ్ఞానానువిద్ధతయా గ్రహణమిత్యనేన స్మార్యగతవిశేషం వదతా జ్ఞాప్తిర్జ్ఞా(ప ? )నమితి వ్యుత్పత్త్యా స్మర్యమాణే పూర్వానుభవసమ్భేద ఉచ్యతే, కిం వా జ్ఞాయత ఇతి వ్యుత్పత్త్యా పూర్వానుభూతవ్యక్తిసమ్భేద ఉచ్యతే, అథవా జ్ఞాయతే అస్మిన్నితి వ్యుత్పత్త్యా పూర్వానుభవవిషయావచ్ఛేదకదేశకాలాన్తరసమ్భేద ఇతి వికల్ప్య న తావత్ దేశకాలవ్యక్తిసమ్భేదః స్మరణాభిమానతయా వివేచకః, సోఽయమితి భ్రమవివేచకత్వాభావాత్ । పూర్వానుభవసమ్భేదస్తు స్వయమేవ స్మార్యే నాస్తీతి ।
న హ్యతివృత్తస్యేతి ।
స్మృతిహేతుసంస్కారాధాయకపూర్వజ్ఞానస్య స్వవిషయేణ సహ స్వాత్మానం ప్రతి విషయత్వం నాస్తి, అతో న స్మృతివిషయత్వమిత్యర్థః ।
శుద్ధమేవేతి ।
స్వహేతుపూర్వానుభవసమ్భేదరహితమేవేత్యర్థః ।
పూర్వానుభవనిమిత్తవ్యవహృతత్వం స్మృతివిషయత్వే ప్రయోజకం న తు పూర్వజ్ఞానకర్మత్వమ్ । అతః పూర్వజ్ఞానజ్ఞేయయోః సహ పూర్వజ్ఞానేనైవ వ్యవహృతత్వాత్ పూర్వజ్ఞానస్యాపి అర్థాత్ స్మృతివిషయత్వం స్యాదిత్యాశఙ్క్య, పూర్వజ్ఞాననిమిత్తవ్యవహృతత్వం న స్మృతివిషయత్వే ప్రయోజకమ్ , ఆత్మని వ్యభిచారాత్ । ఆత్మా హి స్మృత్యాశ్రయతయా అపరోక్షోఽవభాసతే, అతః పూర్వానుభవకర్మత్వమేవ స్మృతివిషయత్వే ప్రయోజకమితి మత్వా ఆహ -
న జ్ఞానానువిద్ధమితి ।
అర్థజ్ఞానసమనన్తరమ్ అర్థనిష్ఠప్రాకట్యలిఙ్గేన జ్ఞాతోఽర్థ ఇతి అనుమానజ్ఞానం జ్ఞానసమ్భిన్నార్థవిషయం జాయతే । తజ్జన్యా స్మృతిరపి జ్ఞానసమ్భిన్నార్థవిషయా జాయతే, నార్థమాత్రవిషయేత్యాశఙ్క్య స్మృతిః న జ్ఞానసమ్భిన్నార్థవిషయా, కిన్తు కేవలార్థవిషయేతి నిర్ణయసిద్ధ్యర్థం కేవలార్థవిషయస్మృతిముదాహరతి -
తథా చ పదాదితి ।
ఉత్తమవృద్ధేన క్రమేణ ఉచ్చార్యమాణపదాదిత్యర్థః ।
గవా యజేతేత్యుక్తే పూర్వానుభవవిశిష్టగోరేవ శబ్దశక్తివిషయతయా సమ్బన్ధిత్వేన ప్రతిసమ్బన్ధిప్రతిబన్ధి ఇతిగోపదోపలబ్ధిజన్యస్మృతివిషయత్వమస్తి, అన్వితాభిధానవాదినామిత్యర్థః । స్మృతిర్నిత్యానుమేయత్వాత్ ప్రత్యక్షసిద్ధవిశేషాభావేఽపి స్మృత్యనుమాపకలిఙ్గగతవిశేషాత్ స్మృతిగతవిశేషోఽనుమేయః స్యాత్ ఇత్యాశఙ్క్య లిఙ్గగతవిశేషాసమ్భవమాహ -
నాపి గ్రాహ్యవిశేషనిమిత్త ఇతి ।
ప్రమాణగ్రాహ్యాత్ స్మృతిగ్రాహ్యగతో యో విశేషః న తన్నిమిత్తస్మరణాభిమానానుమేయ ఇత్యర్థః ।
ప్రమాణగ్రాహ్యస్యైవ గృహ్యమాణత్వాదిత్యుక్తే ‘స ఘట’ ఇతి స్మృతౌ, ‘అయం ఘట’ ఇతి ప్రత్యక్షే ప్రతీతాయంశబ్దార్థో వికలఃవికల్ప ఇతి, స ఇతి శబ్దార్థోఽధిక ఇతి న ప్రమాణగ్రాహ్యస్యైవ స్మృతివిషయత్వమిత్యాశఙ్క్య అయంశబ్దార్థో నామ దేశకాలౌ, ప్రాకట్య స్వదేశకాలయోరుపరి స్థితేరయంశబ్దప్రయోగతచ్ఛబ్దార్థావపి తావేవ ప్రాకట్యోపరి దేశకాలయోః స్థితేః పరోక్షత్వేన తచ్ఛబ్దప్రయోగ ఇత్యర్థైక్యమేవేతి మత్వాహ -
అవికలానధికస్యేతి ।
ఫలనిమిత్త ఇతి ।
గ్రహణఫలాత్ స్మృతిఫలే విశేషభావాత్ తన్నిమిత్తస్మరణాభిమానోఽనుమేయ ఇతి చ వక్తుం న శక్యమిత్యర్థః ।
విషయభేదాద్ధి ఫలభేదః । అత్ర స్మృతిప్రమాణయోర్విషయఘటాద్యర్థస్యైకత్వాత్ తదవచ్ఛిన్నఫలస్యాప్యేకత్వమిత్యాహ –
ప్రమాణఫలేతి ।
ఫలవిషయేతి ఫలావచ్ఛేదకేత్యర్థః ।
’స్మృతేః తత్ స్మరామి’ ఇతి జ్ఞానాన్తరసమ్భేదః స్మరణాభిమాన ఇతి పక్షే తస్య క్వచిత్ కదాచిత్ భావాదేవ సర్వస్మృతిష్వనన్వయాత్ న స్మరణాభిమానతయా వివేచకత్వమిత్యాహ -
యః పునరితి ।
క్వచిదితి
అత్యన్తప్రియే అత్యన్తవిస్మాపకే అత్యన్తద్వేష్యే చేత్యర్థః । ।
కదాచిదితి ।
విస్మాపకత్వాద్యుద్బోధకసద్భావే ఇత్యర్థః ।
అన్యోన్యం గృహీతగ్రహణగ్రాహ్యాచ్చ వ్యావృత్తతయా ప్రతిపన్నస్మృతిస్మార్యస్మర్తృభిః స్వవాచకతత్స్మరామీతి శబ్దత్రయస్మృతౌ స్మృతశబ్దోల్లిఖితతయా ‘తత్ స్మరామి’ ఇతి జ్ఞానస్య పశ్చాదుత్పత్తేః న తస్య స్మరణాభిమానతయా వివేచకత్వమిత్యాహ -
యః పునరితి ।
క్వచిదితి అతిదూషణాన్తరమాహ -
స వాచకశబ్దసంయోజనానిమిత్త ఇతి ।
ఉపలబ్ధవాచ్యస్వరూపస్యైవ స్వశబ్దస్మారకత్వమ్, న తు వ్యావృత్తతయోపలబ్ధస్యేత్యాశఙ్క్య విశేషశబ్దస్మారకత్వాయ భేదోపలబ్ధిరపి అపేక్షితేత్యాహ -
యథా సాస్నాదీతి ।
ఆకృతౌ ప్రతీతాయామితి భావః ।
గ్రహణాత్ స్మరణస్య భేదకో విశేషః సంస్కారజన్యత్వం పరోక్షతయావభాసిత్వం చేతి త్వయా వక్తుం న శక్యతే, తస్య సంస్కారజన్యత్వస్య స్మృతిప్రతిపత్తిసమకాలం ప్రతిపన్నతయా వివేచకత్వాయోగాత్ న స్మరణాభిమానత్వమ్, పరోక్షతయావభాసిత్వస్యాప్యనుమానేఽపి భావాన్న స్మరణాభిమానత్వమిత్యభిప్రేత్యాహ -
అన్యథాఖ్యాతివాదీ తస్మాదితి ।
అవభాసః ।
అవమతభాసః పరోక్షావభాస ఇత్యర్థః ।
అధికోంఽశః ।
గ్రహణాధికోంఽశ ఇత్యర్థః ।
యదుక్తం - విశేషవత్తయా రూప్యజ్ఞానస్య స్మృతిత్వమస్త్విత్యఖ్యాతి శఙ్కాయామాహ -
న చేహేతి ।
కిం మాయేతి ।
అన్యథాఖ్యాతిరిత్యాహమాయేతి న్యథా -
కిన్త్వధ్యాస ఇతి ।