‘స్మృతిరూపః పరత్ర పూర్వదృష్టావభాసః’ ఇతి
ప్రశ్నవాక్యస్థితమ్ అధ్యాసమ్ ఉద్దిశ్య లక్షణమ్ అభిధీయతే । తత్ర పరత్ర ఇత్యుక్తే అర్థాత్ పరస్య అవభాసమానతా సిద్ధా । తస్య విశేషణం స్మృతిరూపత్వమ్ । స్మర్యతే ఇతి స్మృతిః ; అసంజ్ఞాయామపి అకర్తరి కారకే ఘఞాదీనాం ప్రయోగదర్శనాత్ । స్మర్యమాణరూపమివ రూపమ్ అస్య, న పునః స్మర్యతే ఎవ ; స్పష్టం పురోఽవస్థితత్వావభాసనాత్ । పూర్వదృష్టావభాసః ఇతి ఉపపత్తిః స్మృతిరూపత్వే । న హి పూర్వమ్ అదృష్టరజతస్య శుక్తిసమ్ప్రయోగే రజతమ్ అవభాసతే । యతోఽర్థాత్ తద్విషయస్య అవభాసస్యాపి ఇదమేవ లక్షణమ్ ఉక్తం భవతి । కథమ్ ? తదుచ్యతే — స్మృతేః రూపమివ రూపమస్య, న పునః స్మృతిరేవ ; పూర్వప్రమాణవిషయవిశేషస్య తథా అనవభాసకత్వాత్ । కథం పునః స్మృతిరూపత్వమ్ ? పూర్వప్రమాణద్వారసముత్థత్వాత్ । న హి అసమ్ప్రయుక్తావభాసినః పూర్వప్రవృత్తతద్విషయప్రమాణద్వారసముత్థత్వమన్తరేణ సముద్భవః సమ్భవతి ॥
లక్షణభాష్యే లక్ష్యాభిధాయిపదాభావాత్ సాకాఙ్క్షత్వేనానర్థక్యమాశఙ్క్య వాక్యం పూరయతి -
ప్రశ్నవాక్యస్థితమితి ।
సర్వథాపి త్వితి భాష్యే పరస్య పరాత్మతావభాసోఽధ్యాస ఇతి వక్ష్యతి, తత్ర కథమేకేనైవ పరశబ్దేన లక్షణం పూర్యత ఇతి తత్రాహ -
తత్ర పరత్రేతి ।
జ్ఞానాధ్యాసస్య లక్షణకథనపరత్వం స్వయమేవ భాష్యస్య ప్రతీయత ఇతి మత్వా అర్థాధ్యాసస్య లక్షణకథనపరత్వం దర్శయతి -
అవభాసమానతేతి కర్మవ్యుత్పత్తిప్రదర్శనేన ।
తస్యేతి ।
అవభాసమానపరస్యేత్యర్థః ।
విశేషణత్వేనాన్వయసిద్ధయే స్మృతిశబ్దస్యాపి కర్మవ్యుత్పత్తిమాహ -
స్మర్యత ఇతి ।
`అకర్తరి చ కారకే సంజ్ఞాయామ్'పా౦ సూ౦ ౩ - ౩ - ౧౯ ఇతి సూత్రేణ కర్తృవ్యతిరిక్తకారకే సంజ్ఞాయాం ఘఞాదేర్విధానాత్ అత్ర సంజ్ఞాయామగమ్యమానాయాం క్తిన్ప్రత్యయాన్తస్మృతిశబ్దస్య కథం కర్మపరతయా వ్యుత్పాదనమిత్యాశఙ్క్య చకారాదసంజ్ఞాయామపి ప్రయోగో భవేదిత్యుక్తమితి మత్వా ఆహ –
అసంజ్ఞాయామపీతి ।
రూపశబ్దః కిమర్థమిత్యాశఙ్క్య స్మర్యమాణే వస్తుని ఉపమాసమాసార్థ ఇత్యాహ -
స్మర్యమాణరూపమివేతి ।
నను స్మర్యత ఎవ రజతం న స్మర్యమాణసదృశమితి, నేత్యాహ -
న పునః స్మర్యత ఎవేతి ।
స్పష్టమవభాసనాదితి ।
అపరోక్షతయా సంసర్గజ్ఞానాధీనప్రవృత్తిహేతుతయా చావభాసనాదిత్యర్థః ।
పురోఽవస్థితత్వావభాసనాదితి ।
ఇన్ద్రియసమ్ప్రయోగజన్యజ్ఞానేన పురోవర్తీదమంశసంసృష్టతయావభాసనాదిత్యర్థః ।
జ్ఞానమితి ।
పూర్వానుభవవిశిష్టత్వేనాప్రతీతేః న స్మర్యమాణస్మర్యమాణత్వమితిరూప్యమిత్యనుభూతార్థస్యైవ ప్రతీతేః స్మర్యమాణసదృశమేవేత్యుపపత్తిపరం భాష్యమిత్యాహ –
పూర్వదృష్టేతి ।
పూర్వదృష్టస్యైవావభాసః, న తు దర్శనస్యేత్యర్థః ।
పూర్వదృష్టరజతస్య భ్రాన్తౌ ప్రతీతిరన్యథాఖ్యాతిపక్షే నానిర్వచనీయపక్షే, తత్ర పూర్వదృష్టావభాస ఇతి కథముచ్యతే ఇత్యాశఙ్క్య పూర్వదృష్టస్య రజతస్యైవ న భ్రాన్తౌ ప్రతీతిరుచ్యతే, కిన్తు పూర్వం రజతద్రష్టుస్తత్సంస్కారజన్యతయా భ్రాన్తౌ రజతప్రతీతిర్నేతరస్యేతి వివక్షితమిత్యాహ -
న హి పూర్వమితి ।
జ్ఞానస్య స్మృతిత్వాత్ , పూర్వానుభవవిశిష్టతయా బోధకత్వే వక్తవ్యే అర్థస్యాపి తద్విశిష్టతయా బోధ్యత్వేన స్మర్యమాణత్వమేవ స్యాదిత్యాశఙ్క్యాహ -
యత ఇతి ।
జ్ఞానస్యాపి సంస్కారజన్యతయా స్మృతిసదృశత్వమేవ లక్షణమితి యతోఽతః పూర్వానుభవవిశిష్టతయా బోధకత్వాభావాదర్థస్యాపి తద్విశిష్టతయా బోధ్యత్వాభావాత్ సంస్కారజత్వేన స్మర్యమాణసదృశత్వమేవ లక్షణమిత్యర్థః ।
అర్థాదితి ।
భాష్యవాక్యసామర్థ్యాదిత్యర్థః ।
పరత్రావభాస్యమానః పరః స్మర్యమాణసదృశ ఇతి స్మృతిరూపశబ్దస్య పూర్వమర్థాధ్యాసలక్షణపరతయా వ్యుత్పత్తిః కృతా, అతో న జ్ఞానాధ్యాసలక్షణపరత్వమితి చోదయతి -
కథమితి ।
సంస్కారజన్యత్వాత్ స్మృతిరేవేతి తత్రాహ -
న పునరితి ।
పూర్వప్రమాణవిషయవిశేష ఇతి రూప్యవ్యక్తిరుచ్యతే, వ్యక్తేరనవభాసకత్వాత్ రూప్యజ్ఞానం న స్మృతిరిత్యర్థః ।
తథానవభాసకత్వాదితి ।
పరోక్షదేశకాలవిశిష్టత్వేన సాక్షాత్ స్మృతివత్ అనవభాసకత్వాదిత్యర్థః ।
కథం పునః స్మృతిరూపత్వమితి ।
స్మృతిసదృశత్వం పునః కథమిత్యర్థః । పూర్వప్రమాణమేవ స్మృతిరూపత్వమాస్థాయార్థప్రకాశకం, తస్య స్మృతిరూపత్వప్రాప్తౌ ద్వారతయావతిష్ఠతే సంస్కారః, తస్మాత్ పూర్వప్రమాణద్వారమితి సంస్కార ఉచ్యతే, సంస్కారజన్యత్వాత్ స్మృతిసదృశత్వమిత్యర్థః ।
స్మృతిత్వాభావే సంస్కారజన్యత్వమపి న స్యాదిత్యాశఙ్క్య సమ్ప్రయోగజజ్ఞానాదన్యేషాం సంస్కారజన్యత్వమస్తీత్యాహ -
న హ్యసమ్ప్రయుక్తావభాసిన ఇతి ।
పూర్వప్రమాణద్వారసముత్థత్వమన్తరేణావభాసినో న సమ్భవ ఇత్యేతావదుక్తౌ నిర్వికల్పకజ్ఞానసంస్కారస్య జ్ఞానజనకత్వం నాస్తి, కథమనుద్భవసంస్కారేణ వినా జ్ఞానానామితి శఙ్కా స్యాత్ , తద్వ్యావర్తయతి -
ప్రవృత్తేతి ।
ప్రవాహరూపేణానృతేనేత్యర్థః
ఎవముక్తే శుక్తిజ్ఞానస్య పూర్వప్రవృత్తరజతజ్ఞానసంస్కారజన్యత్వం ప్రాప్తం వ్యుదస్యతి -
తద్విషయేతి ।
ఎవముక్తౌ ధారావాహికోత్తరజ్ఞానే అనైకాన్తికమితి, నేత్యాహ -
అసమ్ప్రయుక్తావభాసిన ఇతి ।