నను ఎవమపి తల్లక్షణస్య వస్తునః సద్భావమాత్రమ్ ఇహ కథనీయమ్ ; న హి యత్ర యస్య సద్భావః ప్రమాణతః ప్రతిపన్నః, తత్రైవ తస్య అసమ్భావనాశఙ్కా, యేన తద్వినివృత్తయే తత్సమ్భావనా అపరా కథ్యేత ; సత్యమేవం, విషయవిశేషస్తు ప్రయత్నేన అన్విచ్ఛద్భిరపి అనుపలభ్యమానకారణదోషే విజ్ఞానే అవభాసమానోఽపి పూర్వప్రవృత్తేన సకలలోకవ్యాపినా నిశ్చితేన ప్రమాణేన అసమ్భావ్యమానతయా అపోద్యమానో దృశ్యతే । తద్యథా — ఔత్పాతికః సవితరి సుషిః, యథా వా మాహేన్ద్రజాలకుశలేన ప్రాసాదాదేః నిగరణమ్ । ఎవమ్ అవిషయే అసఙ్గే కేనచిదపి గుణాదినా అధ్యాసహేతునా రహితే నిష్కలఙ్కచైతన్యతయా అన్యగతస్యాపి అధ్యాసస్య అపనోదనసమర్థే అధ్యాసావగమః అవిభావ్యమానకారణదోషః విభ్రమః ఇతి ఆశఙ్క్యేత, తత్ మా శఙ్కి ఇతి, సద్భావాతిరేకేణ సమ్భవోఽపి పృథక్ కథనీయః ; తదుచ్యతే ;
“ఆహ కోఽయమధ్యాసో నామ” ఇతి
కింవృత్తస్య ప్రశ్నే ఆక్షేపే చ ప్రయోగదర్శనాత్ ఉభయస్య చ ఇహ సమ్భవాత్ తన్త్రేణ వాక్యముచ్చరితమ్ । తత్రాపి ప్రథమం ప్రశ్నస్య ప్రతివచనం స్వరూపమ్ ఆఖ్యాయ పునః తస్యైవ సమ్భవమ్ ఆక్షిప్య ప్రతివిధత్తే । తత్ర ఎవంభూతే విషయే శ్రోతౄణాం సుఖప్రబోధార్థం వ్యాచక్షాణాః ప్రతివాదినం తత్రస్థమివ సముత్థాప్య తేన ఆక్షిప్తమ్ అనేన పృష్టమితి మత్వా ప్రత్యుక్తం, పునరసౌ స్వాభిప్రాయం వివృణోతి ఇతి ఆక్షేపమవతార్య ప్రతివిధానం ప్రతిపద్యన్తే । సర్వత్ర ఎవంవిధే గ్రన్థసన్నివేశే ఎష ఎవ వ్యాఖ్యాప్రకారః ।
నివర్త్యభ్రమసద్భావాత్ సమ్భావనా వాచ్యేత్యాశఙ్క్య భ్రమప్రాప్తిరేవ నాస్తీత్యాహ -
న హి యత్ర యస్యేతి ।
యత్ర యస్య సద్భావః ప్రతిపన్నః తత్ర తస్యాఅసమ్భవనా ఇతిసమ్భావనాశఙ్కా నాస్తీత్యుక్తే దర్పణప్రతిపన్నముఖస్య తత్రాసమ్భావనా దృశ్యత ఇత్యాశఙ్కాయామ్, తద్వ్యావర్తయతి -
ప్రమాణత ఇతి ।
ఎవముక్తే ఆత్మన్యనుమానాదిప్రమాణసిద్ధావిద్యాయాం వ్యభిచారే తమపనుదతి -
తత్రైవేతి ।
అవిద్యాయా న కేవలమాత్మన్యేవాసమ్భావనా, కిన్తు జడే చాసమ్భావనేతి భావః ।
కాచోపాధిసన్నిధ్యుపాధిసంశ్లేషదూరత్వాఖ్యదోషచతుష్టయహీనం భ్రమకార్యేణ కల్ప్యాదృష్టదోషహీనం చ జ్ఞానం నిరూప్యమాణే ప్రమాణమ్, తస్మిన్ ప్రతిపన్నస్యాసమ్భావనా నాస్తి । కాచాద్యభావేఽపి కల్ప్యోఽదృష్టదోష ఇతి । వృత్తిప్రతిభాసతః ప్రమాణజ్ఞానే ప్రతిపన్నస్యాసమ్భావనా స్యాదిత్యాహ –
సత్యమితి ।
రూప్యజ్ఞానే ఝటితి బాధయా గమ్యకాచదేవత్ ఇతికాచాదివత్ సుషిరజ్ఞానస్య కారదోష ఇతికారణదోషో నాస్తీత్యాహ -
అనుపలభ్యమానేతి ।
దర్పణసంస్థం ముఖమితి జ్ఞానే దర్పణోపాధేరన్వయవ్యతిరేకానుసన్ధానేన గమ్యోపాధిసంనిధిదోషవత్ సుషిరజ్ఞానస్యాప్యుపాధిసన్నిధిదోషో నాస్తీత్యాహ –
అన్విచ్ఛద్భిరపీతి ।
హ్రస్వో వర్ణ ఇతి భ్రమే ఉపాధిభూతధ్వనిసమ్బన్ధవ్యతిరేకేణ కేవలవర్ణోపలబ్ధ్యభావాదేవోపాధేర్వర్ణాద్యతిరేకానుసన్ధానాయోగో ధ్వన్యన్తరసమ్బన్ధే దీర్ఘో భవతి, తతోఽన్యధ్వనిసమ్బన్ధే హ్రస్వో భవతి ఇతి ఉపాధివ్యభిచారానుసన్ధానేన గమ్యోపాధిసంశ్లేషదోషో నాస్తీత్యాహ –
యత్నేనాన్విచ్ఛద్భిరపీతి ।
పర్వతాగ్రస్థవృక్షాల్పత్వభ్రమే పర్వతారోహణేన గమ్యం దూరత్వాదిదోషమాహ –
పూర్వవృత్తేనేతి ।
పూర్వరజతజ్ఞానస్య ఉత్తరశుక్తిజ్ఞానవిషయశుక్తావసమ్భావనాహేతుత్వమ్, న దృశ్యత ఇత్యాశఙ్క్య తతో విశినష్టి -
ప్రవృత్తేనేతి ।
ప్రవాహరూపేణ ప్రవృత్తేనేత్యర్థః
పూర్వప్రవృత్తదర్పణస్థం ముఖమితి జ్ఞానమ్ ఉత్తరగ్రీవాస్థం ముఖమితి జ్ఞానవిషయేనాసమ్భావనాహేతురిత్యాశఙ్క్య విశినష్టి -
సకలలోకవ్యాపినేతి ।
హ్రస్వోఽకార ఇతి జ్ఞానేన స ఎవాయమకార ఇతి జ్ఞానవిషయసర్వగతత్వనిత్యత్వయోః నాసమ్భావనేత్యాశఙ్క్య విశినష్టి -
నిశ్చితేనేతి ।
సవితరి సుషిరప్రతిభాసః కస్యచిదేవాల్పాయుషః పురుషస్య భవతీత్యతః సర్వజనప్రసిద్ధోదాహరణమాహ -
యథా వా మాహేన్ద్రేతి ।
నిగరణస్య ఝటితి బాధాత్ ప్రతిభాసతః ప్రమాణవిషయత్వం నాస్తీతి నాశఙ్కా, ప్రసిద్ధనిగరణస్యాపి క్షణికత్వాత్ సద్యో నాశో భవతి, తద్వదత్రాపి సద్యో నాశ ఎవేతి ఝటితి బాధాభావాత్ । అవిషయ ఇతి శుక్తివదారోప్యేణ సహైకజ్ఞానావిషయ ఇత్యర్థః ।
అసఙ్గ ఇతి ।
ఆత్మాతిరిక్తస్య కృత్స్నస్యాధ్యస్తత్వాత్ ఆత్మన్యేవ దోషానుషఙ్గో వక్తవ్యః, సోఽపి నాస్తీత్యర్థః ।
ఆరోప్యేణ గుణావయవసాదృశ్యమధిష్ఠానస్య వక్తవ్యమ్ , తచ్చ నాస్తీత్యాహ -
కేనచిదపి గుణాగుణాదినేతిగుణదినేతి ।
అధ్యాస విరోధ్యధిష్ఠానయాథాత్మ్యావభాసోఽప్యాత్మని విద్యత ఇత్యాహ –
నిష్కలఙ్కచైతన్యతయేతి ।
శుక్తితత్త్వవిషయవృత్తేరధ్యాసవిరోధిత్వాదత్ర అహం బ్రహ్మాస్మీత్యాత్మతత్వవిషయబుద్ధివృత్త్యభావాదధ్యాసోఽస్తీత్యాశఙ్క్య తత్రాపి శుక్తిబుద్ధిప్రతిబిమ్బితాజడబోధస్యైవ నివర్తకత్వాత్ బోధాత్మని నాహఙ్కారాద్యధ్యాస ఇత్యాహ -
అన్యగతస్యాప్యధ్యాసస్యేతి ।
అధ్యాసావగమ ఇతి ।
అధ్యాసోఽస్తీతి సాధకప్రమాణమిత్యర్థః ।
తదుచ్యత ఇతి ।
తత్త్రితయం లక్షణం సమ్భావనాప్రమాణం క్రమేణోచ్యత ఇత్యర్థః ।
కిం వృత్తస్యేతి ।
హిరణ్యగర్భవాచికశబ్దేన నిష్పన్నం క ఇతి పదం న, కిన్తు కిం శబ్దనిష్పన్నమిత్యర్థః ।
అనేకస్మిన్నర్థే ప్రయోగదర్శనాదేవ యద్యపి తత్ర శక్తిరస్తి, తథాప్యేకస్మిన్ ప్రయోగ ఎక ఎవార్థః స్యాదిత్యాశఙ్క్య ఉభయమప్యత్ర వివక్షితమిత్యాహ -
ఉభయస్య చేతి ।
పూర్వభాష్యే అధ్యాస ఇత్యుక్తే సామాన్యజ్ఞానాత్ ప్రశ్నః సమ్భవతి । ఆత్మానాత్మనోరధ్యాసఆత్మనాత్మనోరితి ఇత్యుక్తే విశేషజ్ఞానాదాక్షేపః సమ్భవతీత్యర్థః ।
ఉభయమత్ర వివక్షితం భవతు, తథాప్యేకస్య వాక్యస్యార్థద్వయే తాత్పర్యం నాస్తీత్యాశఙ్క్యాత్ర వాక్యద్వయమర్థద్వయపరతయా తన్త్రేణోచ్చరితమిత్యాహ –
తన్త్రేణేతి ।
పరిహారోఽపి కిం తన్త్రేణ క్రియత ఇతి, నేత్యాహ –
తత్రాపీతి ।
యద్యపి ఆక్షేపస్యాధ్యాసస్వరూపాపహారకత్వేన ప్రబలత్వాత్ ప్రథమమాక్షేపః పరిహార్యః । తథాపి స్వరూపాపరిజ్ఞానే ఆక్షేపస్యానుదయాత్ స్వరూపం ప్రథమమాఖ్యేయమిత్యాహ –
స్వరూపమాఖ్యాయేతి ।
ఇహేతి ।
ఆత్మనీత్యర్థః ।
ఆహేతి పరోక్తిః కిమర్థేత్యాశఙ్క్యాపరోక్ష్యపర్యన్తత్వేన చ ప్రతిపాదనీయే బ్రహ్మాత్మవిషయే సుఖప్రతిబోధనార్థం వాదకథా ప్రవర్త్యత ఇతి ప్రదర్శయితుమిత్యాహ –
తత్రైవమితి ।
తేన కృతమభిప్రాయమాక్షేపరూపమపి ప్రశ్నరూపమేవేతి మత్వా ప్రత్యుక్తమ్, పునః పూర్వవాద్యేవాక్షేపరూపేణ వివృణోతి ఇతి పూర్వవాదిముఖేనాక్షేపం కథం పునరిత్యాదినావతార్య ప్రతివిధానం ప్రతిపద్యన్త ఇతి యోజనా ।
స్వరూపజ్ఞానాభావాదనవసరదుఃస్థోఽదుఃస్థోఽపి యమాక్షేప ఇతియమాక్షేప ఇత్యుక్తే పూర్వవాదీ స్వాత్మనోఽప్రాప్తకారిత్వం బుద్ధ్‍వా కుణ్ఠితమతిఃకుణ్ఠితమితి ఇతి ప్రశ్నపరిహారమప్యవగన్తుం న శక్నోతీతి తథా నోక్తమితి మత్వా ఆహ -
తేనేత్యారభ్య ప్రత్యుక్తమిత్యన్తేన ।
ఆహ కోఽయమిత్యస్మిన్ భాష్యే ఆక్షేపస్య కృతత్వాదుత్తరస్మిన్నాక్షేపో న కార్య ఇత్యాశఙ్క్య - ‘సత్యమ్, పూర్వభాష్యే కృత ఆక్షేపః సమ్భావనాభాష్యేణావతార్యతే కేవలమిత్యాహ –
ఆక్షేపమవతార్యేతి ।
యదుక్తమిత్యనువాదరూపేణ కిమితి నావతార్యత ఇత్యాశఙ్క్య ఆక్షేపమనూద్య పరిహారోక్తౌ మయా ప్రశ్నాక్షేపౌ సహ కృతౌ తద్విదిత్వైవ దుర్బలప్రశ్నపరిహారం పూర్వం కృత్వా ప్రబలమేవాక్షేపం పశ్చాత్ పరిహరతి । అత ఆక్షేపస్య ప్రథమప్రాప్త్యభావేఽపి అజ్ఞానినా మయా కృతోఽప్రాప్త ఇతి పూర్వవాదీ బుద్ధ్‍వా వక్తుం కృతమతిరాక్షేపపరిహారమవగన్తుం న శక్నోతీతి నానువాదః కృతః ఇత్యభిప్రాయేణాహ –
పునరసావితి ।
యద్యపి జల్పాదిషు పరోక్తిర్విద్యతే తథాప్యర్థనిర్ణయాయ ప్రవృత్తే గ్రన్థసన్నివేశే పరోక్తిర్వాదకథాత్వసూచికేతి వ్యాఖ్యేయమిత్యాహ -
సర్వత్రైవంవిధ ఇతి ।