నను ఎవం సతి వైపరీత్యమాపద్యతే, రజతమవభాసతే శుక్తిరాలమ్బనమ్ ఇతి, నైతత్ సంవిదనుసారిణామ్ అనురూపమ్ । నను శుక్తేః స్వరూపేణాపి అవభాసనే సంవిత్ప్రయుక్తవ్యవహారయోగ్యత్వమేవ ఆలమ్బనార్థః, సైవ ఇదానీం రజతవ్యవహారయోగ్యా ప్రతిభాసతే, తత్ర కిమితి ఆలమ్బనం న స్యాత్ ? అథ తథారూపావభాసనం శుక్తేః పారమార్థికం ? ఉతాహో న ? యది పారమార్థికం, నేదం రజతమితి బాధో న స్యాత్ నేయం శుక్తిః ఇతి యథా । భవతి చ బాధః । తస్మాత్ న ఎష పక్షః ప్రమాణవాన్ । అథ శుక్తేరేవ దోషనిమిత్తో రజతరూపః పరిణామ ఉచ్యతే, ఎతదప్యసారమ్ ; న హి క్షీరపరిణామే దధని ‘నేదం దధి’ ఇతి బాధో దృష్టః ; నాపి క్షీరమిదమ్ ఇతి ప్రతీతిః, ఇహ తు తదుభయం దృశ్యతే । కిఞ్చ రజతరూపేణ చేత్ పరిణతా శుక్తిః, క్షీరమివ దధిరూపేణ, తదా దోషాపగమేఽపి తథైవ అవతిష్ఠేత । నను కమలముకులవికాసపరిణామహేతోః సావిత్రస్య తేజసః స్థితిహేతుత్వమపి దృష్టం, తదపగమే పునః ముకులీభావదర్శనాత్ , తథా ఇహాపి స్యాత్ , న ; తథా సతి తద్వదేవ పూర్వావస్థాపరిణామబుద్ధిః స్యాత్ , న బాధప్రతీతిః స్యాత్ । అథ పునః దుష్టకారణజన్యాయాః ప్రతీతేరేవ రజతోత్పాదః ఇతి మన్యేత, ఎతదపి న సమ్యగివ ; కథమ్ ? యస్యాః ప్రతీతేః తదుత్పాదః తస్యాస్తావత్ న తత్ ఆలమ్బనమ్ ; పూర్వోత్తరభావేన భిన్నకాలత్వాత్ , న ప్రతీత్యన్తరస్య ; పురుషాన్తరప్రతీతేరపి తత్ప్రసఙ్గాత్ । నను కిమితి పురుషాన్తరప్రతీతేరపి తత్ప్రసఙ్గః ? దుష్టసామగ్రీజన్మనో హి ప్రతీతేః తత్ ఆలమ్బనమ్ , మైవమ్ ; ప్రతీత్యన్తరస్యాపి తద్విధస్య రజతాన్తరోత్పాదనేనైవ ఉపయుక్తత్వాత్ ప్రథమప్రత్యయవత్ । అతః అనుత్పన్నసమమేవ స్యాత్ । తదేవం పారిశేష్యాత్ స్మృతిప్రమోష ఎవ అవతిష్ఠేత ॥
అన్యాకారజ్ఞానమన్యాలమ్బనం వా వస్తునో వస్త్వన్తరాత్మనావభాసో వా అన్యథాఖ్యాతిరితి వికల్ప్య ప్రథమం దూషయతి -
నన్వేవం సతి వైపరీత్యమితి ।
రజజ్ఞానేతిరజతజ్ఞానగతరజతాకారస్య శుక్తికా బిమ్బభూతేత్యాలమ్బనశబ్దస్యైకోఽర్థః । రజతజాత్యాకారజ్ఞానస్య శుక్తివ్యక్తేః పర్యవసానభూమిత్వమన్యోఽర్థః । తదుభయం యథాజ్ఞానమర్థమభ్యుపగచ్ఛతాం వైపరీత్యమాపద్యత ఇతి భావః ।
జ్ఞానగతాకారం ప్రతి బిమ్బత్వం పర్యవసానభూమిత్వం వా నాలమ్బనత్వమ్, కిన్తు జ్ఞానప్రయుక్తవ్యవహారవిషయత్వం తదాలమ్బనత్వమితి చోదయతి -
నను శుక్తేః స్వరూపేణాపీతి ।
అత్ర శుక్తిధర్మిణోధర్మిణీ ఇతి రజతజ్ఞానాలమ్బనం భవితుమర్హతి, తజ్జ్ఞానప్రయుక్తవ్యవహారవిషయత్వాత్ , సమ్ప్రతిపన్నవదిత్యనుమానముక్తం ద్రష్టవ్యమ్ ।
ద్రవ్యజ్ఞానాద్ ద్రవ్యే ఆదీయమానే గుణోఽప్యాదీయతే, తథాపి న ద్రవ్యజ్ఞానస్య గుణాలమ్బనత్వం దృష్టమిత్యభిప్రాయేణ చోద్యమానోచోద్యమనాదృత్య ? దృశ్యవస్తునో వస్త్వన్తరాత్మనావభాసోఽన్యథాఖ్యాతిరితి పక్షం వికల్ప్య దూషయతి -
అథ తథారూపావభాసనమితి ।
రూప్యాఖ్యవస్త్వన్తరాత్మనావభాసనమిత్యర్థః । తథారూపావభాసనం శుక్తేః పారమార్థికముత నేత్యన్వయః ।
అసతః ఖ్యాత్యయోగాత్ సత్సంవిత్తివిరోధతోఽనాశ్వాసాచ్చ ద్వితీయవికల్పోఽనుపపన్న ఇతి మత్వా ఆహ -
ఆహో ఇతి ।
విరోధిశుక్త్యాత్మత్వజ్ఞానాద్బాధ ఇత్యాశఙ్క్య ఇదం రజతమితి రజతాత్మత్వజ్ఞానే శుక్త్యాత్మత్వస్య యథా న బాధః తద్వదబాధ ఇత్యాహ -
నేయం శుక్తిరితి ।
యథేతి ।
అన్యథా పరిణతే వస్తుని జ్ఞానమన్యథాఖ్యాతిరితి వికల్పవికల్ప్యమనూద్యమనూద్య దూషయతి -
అథ శుక్తేరేవేతి ।
విరోధిశుక్త్యాత్మత్వజ్ఞానే నేదం రజతమితి బాధః స్యాదిత్యాశఙ్క్య క్షీరస్య దధిరూపపరిణామే పునర్విరోధిక్షీరాత్మత్వజ్ఞానం యథా న భవతి తథా విరోధిశుక్త్యాత్మత్వజ్ఞానమపి న భవేదిత్యాహ -
నాపి క్షీరమిదమితీతి ।
రజతస్య శుక్తిపరిణామత్వం మాయావాదినా త్వయా అఙ్గీకృతమిత్యాశఙ్క్య అవిద్యావిశిష్టశుక్తిపరిణామత్వాభ్యుపగమాత్ అవిద్యాపాయే రూప్యంమత్రాక్షేపగచ్ఛతి ఇతి మత్పక్షేఽపగచ్ఛతి, త్వత్పక్షే తు శుక్తిపరిణామత్వమేవేతి నాపగచ్ఛేదితి మత్వా ఆహ –
క్షీరమివేతి ।
నాల్పద్వారేణ ఇతినాలద్వారేణ పద్మదలం ప్రవిష్టా జలబిన్దవఃపద్మాన్ ఇతి పద్మానాం ముకులీభావం జనయన్తి, ఆదిత్యకిరణేన పీతత్వాత్ విరలభూతత్వాత్ బిన్దుభిర్దలానాం గఢతా ఇతిగాఢతాలక్షణవికాసో భవతి । పునరపి దలే అబ్బిన్దూనామనుప్రవేశాత్ దలానాం పీనత్వసత్వేన ముకులతా భవతి । అతో విరోధిముకులపరిణామాద్వికాసవిచ్ఛేదః, నత్వాదిత్యకిరణాపాయాదితి పరిహారం హృదిస్థమనుక్త్వా పరిణామే దూషణాన్తరమాహ -
తథా సతీతి ।
ముకులమేవ వికసితం భవతీతి ప్రతీతివత్ శుక్తీ రూప్యం భవతీతి ప్రతీతిః స్యాదిత్యర్థః ।
రజతస్య శుక్తిపరిణామత్వం మా భూత్ బుద్ధిపరిణాపరిణామిత్వమితిమత్వం స్యాదిత్యన్యథాఖ్యాతివాదివిశేషః ఆత్మఖ్యాతివాదీ వా శఙ్కతే -
అథ పునరితి ।
భిన్నకాలత్వాదితి ।
ఎకకాలత్వాభావాదిత్యర్థః ।
ప్రతీత్యన్తరగతోత్పాదనవ్యాపారస్య రజతాన్తరోత్పత్తావుపయుక్తత్వేఽపి బోధనవ్యాపారేణ పూర్వరజతం ప్రతి బోధకమస్త్వితి - నేత్యాహ –
ప్రథమప్రత్యయవదితి ।
పక్షాన్తరం నిరాకృత్య అఖ్యాతివాదీ స్వపక్షముపసంహరతి -
తదేవమితి ।