నను స్మృతేః ప్రమోషో న సమ్భవతి ఇత్యుక్తం, తథా చ తన్త్రాన్తరీయా ఆహుః — ‘అనుభూతవిషయాసమ్ప్రమోషా స్మృతిః’ ఇతి । కా తర్హి గతిః శుక్తిసమ్ప్రయోగే రజతావభాసస్య ? ఉచ్యతే — న ఇన్ద్రియజజ్ఞానాత్ సంస్కారజం స్మరణం పృథగేవ స్మరణాభిమానశూన్యం సముత్పన్నం, కిన్తు ఎకమేవ సంస్కారసహితాత్ ఇన్ద్రియాత్ । కథమేతత్ ? ఉచ్యతే — కారణదోషః కార్యవిశేషే తస్య శక్తిం నిరున్ధన్నేవ సంస్కారవిశేషమపి ఉద్బోధయతి ; కార్యగమ్యత్వాత్ కారణదోషశక్తేః । అతః సంస్కారదుష్టకారణసంవలితా ఎకా సామగ్రీ । సా చ ఎకమేవ జ్ఞానమ్ ఎకఫలం జనయతి । తస్య చ దోషోత్థాపితసంస్కారవిశేషసహితసామగ్రీసముత్పన్నజ్ఞానస్య ఉచితమేవ శుక్తిగతమిథ్యారజతమాలమ్బనమవభాసతే । తేన మిథ్యాలమ్బనం జ్ఞానం మిథ్యాజ్ఞానమ్ , న స్వతో జ్ఞానస్య మిథ్యాత్వమస్తి, బాధాభావాత్ । భిన్నజాతీయజ్ఞానహేతుసామగ్ర్యోః కథమేకజ్ఞానోత్పాదనమితి చేత్ , నైష దోషః ; దృశ్యతే హి లిఙ్గజ్ఞానసంస్కారయోః సమ్భూయ లిఙ్గిజ్ఞానోత్పాదనం, ప్రత్యభిజ్ఞానోత్పాదనఞ్చ అక్షసంస్కారయోః । ఉభయత్రాపి స్మృతిగర్భమేకమేవ ప్రమాణజ్ఞానమ్ ; సంస్కారానుద్బోధే తదభావాత్ । తస్మాత్ లిఙ్గదర్శనమేవ సమ్బన్ధజ్ఞానసంస్కారముద్బోధ్య తత్సహితం లిఙ్గిజ్ఞానం జనయతీతి వక్తవ్యమ్ । అయమేవ చ న్యాయః ప్రత్యభిజ్ఞానేఽపి । న పునః జ్ఞానద్వయే ప్రమాణమస్తి । తథా భిన్నజాతీయజ్ఞానహేతుభ్యో నీలాదిభ్య ఎకం చిత్రజ్ఞానం నిదర్శనీయమ్ । తత్ర లైఙ్గికజ్ఞానప్రత్యభిజ్ఞాచిత్రజ్ఞానానామదుష్టకారణారబ్ధత్వాద్ యథార్థమేవావభాసః, ఇహ తు కారణదోషాదతథాభూతార్థావభాసః ఇతి విశేషః । ఎవంచ సతి నానుభవవిరోధః ; ప్రతిభాసమానస్య రజతస్యైవావలమ్బనత్వాత్ , అతో మాయామయం రజతమ్ । అథ పునః పారమార్థికం స్యాత్ , సర్వైరేవ గృహ్యేత ; యతో న హి పారమార్థికం రజతం కారణదోషం స్వజ్ఞానోత్పత్తావపేక్షతే । యద్యపేక్షేత, తదా తదభావే న తత్ర జ్ఞానోత్పత్తిః ; ఆలోకాభావే ఇవ రూపే । మాయామాత్రత్వే తు మన్త్రాద్యుపహతచక్షుష ఇవ దోషోపహతజ్ఞానకరణా ఎవ పశ్యన్తీతి యుక్తమ్ । కిఞ్చ నేదం రజతమ్ ఇతి బాధోఽపి మాయామయత్వమేవ సూచయతి । కథమ్ ? తేన హి తస్య నిరుపాఖ్యతాపాదనపూర్వకం మిథ్యాత్వం జ్ఞాప్యతే । ‘నేదం రజతం మిథ్యైవాభాసిష్ట’ ఇతి । న చ తత్ కేనచిద్రూపేణ రూపవత్త్వేఽవకల్పతే ; సమ్ప్రయుక్తశుక్తివత్ నిరస్యమానవిషయజ్ఞానవచ్చ ॥ నను న వ్యాపకమిదం లక్షణమ్ ; స్వప్నశోకాదావసమ్భవాత్ , న హి స్వప్నశోకాదౌ కేనచిత్ సమ్ప్రయోగోఽస్తి, యేన పరత్ర పరావభాసః స్యాత్ । అత ఎవ వాసనాతిరిక్తకారణాభావాత్ స్మృతిరేవ, న స్మృతిరూపతా, అత్రోచ్యతే న తావత్ స్మృతిత్వమస్తి ; అపరోక్షార్థావభాసనాత్ । నను స్మృతిరూపత్వమపి నాస్తి ; పూర్వప్రమాణసంస్కారమాత్రజన్యత్వాత్ , అత్రోచ్యతే ; ఉక్తమేతత్ పూర్వప్రమాణవిషయావభాసిత్వమాత్రం స్మృతేః స్వరూపమితి । తదిహ నిద్రాదిదోషోపప్లుతం మనః అదృష్టాదిసముద్బోధితసంస్కారవిశేషసహకార్యానురూపం మిథ్యార్థవిషయం జ్ఞానముత్పాదయతి । తస్య చ తదవచ్ఛిన్నాపరోక్షచైతన్యస్థావిద్యాశక్తిరాలమ్బనతయా వివర్తతే । నను ఎవం సతి అన్తరేవ స్వప్నార్థప్రతిభాసః స్యాత్ ? కో వా బ్రూతే నాన్తరితి ? నను విచ్ఛిన్నదేశోఽనుభూయతే స్వప్నేఽపి జాగరణ ఇవ, న తదన్తరనుభవాశ్రయత్వే స్వప్నార్థస్యోపపద్యతే, నను దేశోఽపి తాదృశ ఎవ, కుతస్తత్సమ్బన్ధాత్ విచ్ఛేదోఽవభాసతే ? అయమపి తర్హ్యపరో దోషః, నైష దోషః ; జాగరణేఽపి ప్రమాణజ్ఞానాదన్తరపరోక్షానుభవాత్ న విషయస్థా అపరోక్షతా భిద్యతే ; ఎకరూపప్రకాశనాత్ । అతోఽన్తరపరోక్షానుభవావగుణ్ఠిత ఎవ జాగరణేఽప్యర్థోఽనుభూయతే ; అన్యథా జడస్య ప్రకాశానుపపత్తేః । యథా తమసాఽవగుణ్ఠితో ఘటః ప్రదీపప్రభావగుణ్ఠనమన్తరేణ న ప్రకాశీభవతి, ఎవమ్ । యః పునర్విచ్ఛేదావభాసః, స జాగరేఽపి మాయావిజృమ్భితః ; సర్వస్య ప్రపఞ్చజాతస్య చైతన్యైకాశ్రయత్వాత్ , తస్య చ నిరంశస్య ప్రదేశభేదాభావాత్ । ప్రపఞ్చభేదేనైవ హి తత్ కల్పితావచ్ఛేదం సదవచ్ఛిన్నమివ బహిరివ అన్తరివ ప్రకాశతే । అథవా దిగాకాశౌ మనోమాత్రగోచరౌ సర్వత్రాధ్యాసాధారౌ విద్యేతే ఇతి న పరత్రేతి విరుధ్యతే ॥
దూషణమప్యుక్తమనుస్మారయత్యన్యథాఖ్యాతివాదీ -
నను స్మృతేపం. పాదికాయాం నను స్మృతేరిత్యేవాస్తిరపీతి ।
తన్త్రాన్తరీయాః సాఙ్ఖ్యా ఇత్యర్థః ।
కా పునర్గతిరితి వదతా గత్యన్తరాభావాదఖ్యాతిరేవ సమాశ్రయణీయేతి స్వపక్షే పర్యవసానం క్రియతే ఉత సర్వతో నిరుద్ధః సద్గతిమేవ పృచ్ఛసీతి వికల్ప్య స్వపక్షే పర్యవసానం న కార్యమిత్యాహ సిద్ధాన్తీ -
ఉచ్యత ఇత్యాదినాఇత్యాహేదిత ఇతిసముత్పన్నమిత్యన్తేన ।
ప్రశ్నపక్షేఽపి గమనం గతిరితి వ్యుత్పత్త్యా జ్ఞానముక్త్వా తదేకం కిం వా ద్వయమితి పృచ్ఛ్యతే । గమ్యత ఇతి గతిరితి వ్యుత్పత్త్యా జ్ఞానవిషయస్య సత్యత్వమసత్యత్వం వేతి పృచ్ఛ్యతే । గమ్యత అనయేతి గతిరితి వ్యుత్పత్త్యా సామగ్రీముక్త్వా కిం దోషః సామగ్రీ ఉత సమ్ప్రయోగః యది వా సంస్కార ఇతి పృచ్ఛ్యత ఇతి వికల్ప్య సామగ్రీప్రశ్నస్య పరిహారమాహ -
కిన్త్వేకమేవ సంస్కారసంస్కారసంహితాత్ ఇతిసహితాదిన్ద్రియాదితి ।
ఎకమేవేతి జ్ఞానస్యైక్యం సామగ్ర్యైక్యే హేతుత్వేనోచ్యత ఇతి ద్రష్టవ్యమ్ ।
సంస్కారజన్యత్వే ఇన్ద్రియజన్యత్వే ద్వయజన్యత్వే చ స్మృతివద్గ్రహణవత్ ప్రత్యభిజ్ఞావత్ సమ్యగ్జ్ఞానత్వమేవ స్యాత్ , కథం భ్రాన్తిత్వమితి చోదయతి -
కథమేతదితి ।
దోషోపేతేన్ద్రియసంస్కారజాతత్వాత్ భ్రాన్తిత్వమిత్యాహ -
ఉచ్యతే, కారణదోష ఇతి ।
దోషసద్భావే కిం ప్రమాణమిత్యాశఙ్క్య శుక్తిత్వాది విశేషజ్ఞానలక్షణకార్యవిశేషజనక శక్తిప్రతిబన్ధః కల్పక ఇత్యాహ -
కార్యవిశేషే శక్తిం నిరున్ధన్నేవేతి ।
సంస్కారవిశేషోద్బోధశ్చ స్వహేతుత్వేన దోషకల్పక ఇత్యాహ –
సంస్కారవిశేషమప్యుద్బోధయతీతి ।
దోషః ప్రాప్తకార్యస్య ప్రతిబన్ధకః స్యాత్ , కథం సంస్కారోద్బోధకః స్యాదితి తత్రాహ –
కార్యగమ్యత్వాదితి ।
సంవలితేతి ।
సంవలనరూపేత్యర్థః ।
జ్ఞానస్య ఎకత్వానేకత్వవిషయప్రశ్నస్య పరిహారమాహ -
సా చేతి ।
కథమ్ ఎకత్వం జ్ఞానస్యేతి తత్రాహ –
ఎకఫలమితి ।
ఎకఫలత్వాదిత్యర్థః ।
విషయస్యైకత్వానేకత్వసత్యత్వమిథ్యాత్వవిషయప్రశ్నస్య పరిహారమాహ -
తస్య చేతి ।
అత్ర ఘటపటావితి జ్ఞానస్యైకత్వేఽప్యర్థస్య భిన్నత్వవత్ జ్ఞానైక్యేఽప్యర్థభేదః స్యాదితి శఙ్కావ్యావృత్త్యర్థమర్థైక్యం పృథగుచ్యతే అథవా అర్థైక్యే తాత్పర్యం నాస్తి కిన్తు రజతస్య మిథ్యాత్వముచ్యతే । అయమర్థః సమ్ప్రయోగజన్యత్వాచ్ఛుక్తికాలమ్బనత్వముచితం సంస్కారవిశేషజన్యత్వాద్రజతాలమ్బనత్వముచితమ్, దోషజన్యత్వాన్మిథ్యాలమ్బనత్వముచితమ్, సమ్ప్రయోగాదిత్రయసన్ఘాతేన జన్యత్వాత్ శుక్తికాగతమిథ్యారజతాలమ్బనత్వముచితమితి యవత్శుక్తికాగతాలమ్బనత్వముచితమ్ ।
అవభాసత ఇతి ।
అత్ర సామగ్రీశబ్దేన సమ్ప్రయోగ ఉచ్యత ఇతి ద్రష్టవ్యమ్ ।
జ్ఞానస్య మిథ్యాత్వప్రసిద్ధినిర్వాహాయ చ మిథ్యాలమ్బనత్వమభ్యుపేయమిత్యాహ -
తేన మిథ్యాలమ్బనమితి ।
తేన మిథ్యార్థస్యోచితాలమ్బనత్వేనేత్యర్థః ।
బాధాభావాదితి ।
నేదం జ్ఞానమితి బాధాభావాదిత్యర్థః ।
స్మృతిజ్ఞానం ప్రతి నిరపేక్షకారణసంస్కారస్య, గ్రహణజ్ఞానం ప్రతి నిరపేక్షకారణసమ్ప్రయోగస్య చ కథం సమ్భూయైకజ్ఞానహేతుత్వమితి చోదయతి జ్ఞానద్వయవాదీ -
భిన్నజాతీయేతి ।
నిరపేక్షసంస్కారసమ్ప్రయోగాభ్యాం సహ సాపేక్షదోషస్య ఎకజ్ఞానకారణత్వం న సమ్భవతీతి పృచ్ఛ్యతే కిం వా నిరపేక్షసంస్కారసమ్ప్రయోగయోః సమ్భూయైకజ్ఞానకారణత్వం న సమ్భవతీతి పృచ్ఛ్యత ఇతి వికల్పోభయత్రాపి ఇతివికల్ప్య ఉభయత్రాపి దృష్టాన్తం దర్శయతి -
దృశ్యతే హీత్యాదినా ।
లిఙ్గం వ్యాప్తిజ్ఞానసాపేక్షం వ్యాప్తిసంస్కారోవ్యాప్తిసంస్కారా ఇతి నిరపేక్షః, తదుభయం సమ్భూయ లిఙ్గిజ్ఞానకారణం దృష్టమిత్యర్థః ।
తత్రాపి జ్ఞానకారణభేదాత్ జ్ఞానభేద ఇతి, నేత్యాహ –
ఉభయత్రాపీతి ।
స్మృతిఃస్మృతిస్మర్యమాణామితి స్మర్యమాణం వ్యక్తిరూపం గర్భో యస్యాగ్నిత్వాదిసామాన్యస్య తత్ స్మృతిగర్భమ్, స్మృతిఃస్మృతిస్మరణమితి స్మరణం గర్భో యస్య సామాన్యజ్ఞానస్య తత్ స్మృతిగర్భమేకమేవ ప్రమాణజ్ఞానమితి చానుమానే యోజనా । ప్రత్యభిజ్ఞాయాం స్మృతేర్గర్భం యత్తం స్మృతిగర్భమితి నిర్వచనమ్ । పూర్వకాలోపలక్షితతయా స్మర్యమాణే గృహ్యమాణతయా అయమిత్యపరోక్షాకారస్య స్వరూపతయా గర్భరూపేణావస్థానమైక్యజ్ఞానోదయకాలే అస్తి । పశ్చాదయమేవ స ఇతి స్మర్యమాణస్య పరోక్షస్య అపరోక్షోఽయమిత్యాకారమాత్రత్వవిధానాదైక్యప్రమిత్యుదయనాన్తరీయకతయా పరోక్షస్యాపరోక్ష్యవిరోధాదేవ అపగతత్వాత్ పారోక్ష్యహేతుస్మృతేరప్యపగతత్వాత్ ప్రత్యభిజ్ఞాజ్ఞానం కేవలమపరోక్షజ్ఞానం భవతి । తత్రాపి పారోక్ష్యస్యానివృత్తిమఙ్గీకృత్య స్మృతిగర్భమిత్యుక్తమితి వేదితవ్యమ్ ।
జ్ఞానలిఙ్గేన సహ వ్యాప్తిస్మృతిః లిఙ్గిజ్ఞానకారణమ్ । నను ఇతిన తు వ్యాప్తిజ్ఞానసంస్కార ఇతి తత్రాహ -
సంస్కారానుద్బోధే తదభావాదితి ।
ఉద్బుద్ధసంస్కారాభావే తస్యాః స్మృతేరభావాత్ ఉద్బుద్ధసంస్కారః స్మృత్యఙ్గీకారేఽపి వక్తవ్యః । తదా కేవలవ్యతిరేకాభావాత్ కల్పనాగౌరవాచ్చోద్బుద్ధసంస్కారేణ న స్మృత్యపేక్షేతి భావః । అథవా తదభావాదితి తయోర్లిఙ్గిజ్ఞానవ్యాప్తిస్మృత్యోర్యుగపత్ జ్ఞానానుత్పత్తిరితి న్యాయాత్ యుగపదసమ్భవాదిత్యర్థః ।
ప్రత్యభిజ్ఞాయాం సమ్ప్రయోగః పూర్వానుభూతస్మృతిశ్చ కారణమ్ । జ్ఞానద్వయయౌగపద్యప్రసఙ్గాభావాన్న సంస్కార ఇతి, తత్రాహ -
అయమేవ చ న్యాయ ఇతి ।
సంస్కారానుద్బోధే స్మృత్యభావాత్ కేవలవ్యతిరేకాభావాత్ కల్పనాగౌరవాచ్చోద్బుద్ధసంస్కారేణైవ పర్యాప్తమితి న్యాయః ప్రత్యాభిజ్ఞాయామపి సమాన ఇత్యర్థః ।
న పునర్జ్ఞానద్వయే ప్రమాణమస్తీతి ।
అయమర్థః, ఉద్బుద్ధసంస్కారే సతి అనన్తరం ప్రత్యభిజ్ఞాజ్ఞానోత్పత్తివ్యతిరేకేణ మధ్యే ద్వితీయస్మృతిసద్భావే ప్రమాణం నాస్తీతి ।
భవతు ప్రత్యభిజ్ఞాప్రత్యక్షే నిరపేక్షకారణసమాహారః । అభిజ్ఞానప్రత్యక్షే తు రజతజ్ఞానే న స్యాదితి తత్రాహ -
తథా భిన్నజాతీయేతి ।
అత్ర సమ్ప్రయోగాదేః ప్రత్యేకం కారణత్వం ధర్మి, బహూనాం సమ్భూయ కారణత్వేన అవినాభూతం భవితుమర్హతి, జ్ఞానకారణస్థత్వాత్ । సమ్భూయ విచిత్రజ్ఞానకారణీభూతనీలాదీనాం ప్రత్యేకం కర్మత్వవదిత్యనుమానమభిప్రేతం ద్రష్యవ్యమ్ ।
సంస్కారసహితప్రమాణకారణజన్యత్వాత్ లైఙ్గికజ్ఞానాదివదిదం రజతమితి జ్ఞానం ప్రమాణం స్యాదితి తత్రాహ -
తత్ర లైఙ్గికేతి ।
సంస్కారసహితప్రమాణకారణజన్యత్వాఖ్యప్రయోజకాభావేఽప్యదుష్టకారణజన్యత్వాఖ్యప్రయోజకేన ప్రామాణ్యం దృష్టమితి ప్రదర్శనాయ చిత్రజ్ఞానముదాహృతమితి ద్రష్టవ్యమ్ ।
ఎవం చ సతీతి ।
శుక్తిగతమిథ్యారజతే సతి అపరోక్షస్య స్మర్యమాణత్వానఙ్గీకారాత్స్మర్యమాణావనఙ్గీతి సంసర్గస్య ప్రతిపన్నస్య శూన్యత్వానఙ్గీకారాత్ బాహ్యశుక్తీదమాత్మతయా ప్రతిపన్నరజతస్యాన్తర్బుద్ధిగతత్వానభ్యుపగమాదితరపక్ష ఇవ నానుభవవిరోధ ఇత్యర్థః ।
అతో మాయామయమితి ।
యస్మాద్జ్ఞానస్య భ్రాన్తత్వం రూప్యస్యాసత్వే సత్వే వా అనుపపన్నమతో మయామయమితిమాయామయమిత్యర్థః ।
సదిదం రజతమితి రజతస్య ప్రతిపన్నసత్తాసంసర్గః, శుక్తికాసత్తాసంసర్గో న స్వీయత సంసర్గ ఇతిస్వీయసత్తాసంసర్గః, ఇదన్తాసంసర్గవత్ । తథాప్యేతదజ్ఞాత్వా సదితి ప్రతిభాసానుసారేణ పరమార్థత్వం శఙ్కతే -
అథ పునరితి ।
శుక్తిత్వతిరోధానసమర్థకారణదోషవతా పురుషేణ రజతం దృశ్యమ్ , న తు సర్వైరితి, నేత్యాహ -
యతో నహీతి ।
యద్యపేక్షేతేతి ।
శుక్తిరజతం యద్యపేక్షేతేత్యర్థః ।
తదభావే న తత్రేతి ।
అత్ర న స్పష్టమ్(హట్టాదిస్థ ? ) పట్టణాదిస్థసర్వపరమార్థరజత ఇత్యర్థః ।
మాయాత్మకరజతం శుక్తీదమాత్మనా అపరోక్షమవభాసత ఇతి పక్షేఽపి సర్వైదృశ్యేత ఇత్యాశఙ్క్య రజతస్య బిమ్బేదమంశస్థత్వే హి తద్గతశౌక్ల్యాదివత్ సర్వైర్గృహ్యేత, తద్వైపరీత్యేన ఇదమాకారబుద్ధివృత్త్యగ్రే ప్రతిబిమ్బితేదమి రజతస్యాధ్యస్తత్వాత్ బుద్ధేరన్యవేద్యాత్వాభావాత్ తత్ప్రతి బిమ్బితేదమంశగతరజతస్యాన్యవేద్యత్వాభావ ఇత్యభిప్రేత్యాహ -
మాయామాత్రత్వే త్వితి ।
బాధోఽపీతి ।
న కేవలం భ్రాన్తిత్వప్రసిద్ధ్యనుపపత్తిః, స్వవిషయరజతస్య మిథ్యాత్వం సాధయతి । కిన్తు బాధకప్రత్యక్షమపి ఇత్యర్థః ।
రజతస్య ప్రతిపన్నోపాధావభావం బాధో బోధయతి న తస్య మిథ్యాత్వమమిథ్యాత్వమితిఇదం న స్పష్టమ్ (న తస్య మిథ్యాత్వమ్ ? ) చోదయతి -
కథమితి ।
పూర్వమిదమాత్మనా ప్రతిపన్నరజతస్యేదమాత్మనా ప్రతిపత్త్యయోగ్యతాపాదనపాదేన ఇతిపూర్వకమభావప్రతియోగితయా భావవిలక్షణత్వేన ప్రతిపన్నోపాధావభావప్రతియోగితయా సద్విలక్షణత్వేన చ రజతమ్ , నేదం రజతమితి జ్ఞానేన జ్ఞాప్యతే । అతః ప్రతిపన్నోపాధావభావప్రతియోగిత్వం నామ మిథ్యాత్వం బాధకజ్ఞానేన సిద్ధ్యతి । తస్మిన్ అభావప్రతియోగితయావభాసనాదిత్యాహ -
తేన హి తస్యేతి ।
బాధకజ్ఞానసిద్ధస్య ప్రతిపన్నోపాధావభావప్రతియోగిత్వాఖ్యమిథ్యాత్వస్య పునః స్వశబ్దేన పరామర్శాచ్చ బాధవిషయో మిథ్యాత్వమిత్యాహ –
మిథ్యైవాభాసిష్టేతి ।
తద్రజతం బుద్ధిర్వేతి పరామర్శం వినా మిథ్యైవాభాసిష్టేతి పరామృష్టం ప్రతిపన్నోపాధావభావప్రతియోగిత్వాఖ్యం మిథ్యాత్వం రూప్యస్యాన్యత్ర సత్వే నావకల్పత ఇత్యాహ -
న చ తదితి ।
బౌద్ధవ్యతిరిక్తానాం ప్రతిపన్నోపాధావభావప్రతియోగిత్వహీనత్వహీన ఇతి దృష్టాన్త ఉచ్యతే -
సమ్ప్రయుక్తశుక్తికావదితి ।
బౌద్ధస్య దృష్టాన్త ఉచ్యతే -
నిరస్యమానేతి ।
స్మృతిరూపశబ్దోక్తకారణత్రితయజన్యత్వాఖ్యోపలక్షణం పరత్ర పరావభాస ఇతి స్వరూపలక్షణం చావ్యాప్తమితి చోదయతి -
నను న వ్యాపకమితి ।
శోక ఇతి ।
శోకాదినిమిత్తనష్టపుత్రాదిభ్రమ ఇత్యర్థః ।
పరత్రేత్యుక్తసమ్ప్రయుక్తాధిష్ఠానస్య సమ్ప్రయోగాఖ్యకారణాంశస్య చాభావమాహ -
న హీతి ।
అత ఎవేతి ।
దోషాశ్రయభూతసమ్ప్రయుక్తేన్ద్రియాభావాదిత్యర్థః ।
అతిరిక్తకారణాభావాదితి ।
దోషాఖ్యకారణాభావాదిత్యర్థః । మాత్రజన్యత్వాభావాదితి భావః ।
ఉక్తమేతదితి ।
పూర్వప్రమాణవిషయావభాసిత్వం నామ పరోక్షతయా అర్థప్రత్యాయకత్వం స్మృతేః స్వరూపమిత్యుక్తమ్ । అత్రాపి స్మృతిత్వే పరోక్షతయా అవభాసకత్వం స్యాదయం త్వపరోక్షావభాసిత్వాన్న స్మృతిరితి భావః ।
స్మృతిత్వం మాభూత్ , కథం కారణత్రితయజన్యత్వాభావే స్మృతిరూపత్వమిత్యాశఙ్క్య రూప్యభ్రమనివర్తక శుక్తిజ్ఞానసాధనచక్షుస్తద్గతదోషః సంస్కారశ్చ నివర్త్యరూప్యభ్రమకారణం దృష్టమ్ । తథేహాపి స్వప్నభ్రమనివర్తకజాగ్రద్దేహావచ్ఛిన్నాత్మగ్రాహిజ్ఞానసాధనం మనస్తద్గతనిద్రాదిదోషః సంస్కారశ్చేత్యేతత్కారణత్రితయజన్యత్వాత్ స్మతిరూపత్వం స్వప్నభ్రమస్యేత్యాహ –
తదిహేతి ।
తదితి నివర్తజ్ఞానసాధనభూతం మనో నిర్దిశతి ।
నిద్రాదిదోషస్య సంస్కారవిశేషేణాసాధారణసమ్బన్ధాభావాత్ అదృష్టాదేరుద్బోధకత్వమాహ –
అదృష్టాదిసముద్బోధితేతి ।
దోషం వినా అదృష్టాదినోద్బుద్ధత్వాత్ సత్యార్థస్మృతిజనకత్వే ప్రాప్తేఽపి దోషసహకారిబలాన్మిథ్యార్థవిషయం జ్ఞానముత్పాదయతీత్యాహ –
సహకార్యనురూపమితి ।
భవతు కారణత్రితయజన్యతయా స్మృతిరూపత్వమ్ , కథం పరత్ర పరావభాస ఇతి తత్రాహ -
తస్య చేతి ।
తదవచ్ఛిన్నేతి ।
తేన మనసా సంయుక్తమిత్యర్థః ।
అపరోక్షభ్రమాధిష్ఠానత్వే అపరోక్షత్వం ప్రయోజకమ్ , న తు సమ్ప్రయోగతజ్జన్యజ్ఞానకర్మతయా అపరోక్షత్వం కేవలవ్యతిరేకాభావాత్ । అతః కర్మత్వాభావేఽపి స్వప్రకాశత్వాదాత్మనోఽపరోక్షతయా పరోక్షేతిఅపరోక్షస్వప్నభ్రమం ప్రత్యధిష్ఠానత్వం సమ్భవతీతి మత్వా ఆహ –
అపరోక్షచైతన్యేతి ।
అతః సత్యచైతన్యస్య మిథ్యా వివర్తస్య చ సమ్భేదావభాసరూపః పరత్ర పరావభాసో విద్యత ఇతి భావః ।
ఘటః స్ఫురతీతి సర్వసమానాధికృతస్ఫురణస్యానవచ్ఛిన్నసర్వాత్మకచైతన్యమాత్మానమనాదృత్యాహమితి ప్రతీయమానాహఙ్కారవిశిష్టచైతన్యమాత్మేత్యుపాదాయ ఆత్మైవాధిష్ఠానంఆత్మైవాధినిష్ఠానమితి చేదిదం రజతమితివదహం నీలమిత్యేవ స్వప్న ప్రపఞ్చో ప్రపఞ్చోర్భయాదితిభాయాదితి చోదయతి -
నన్వేవమితి ।
అహఙ్కారాన్నిష్కృష్టసర్వాత్మకచైతన్యమ్ ఆత్మేత్యుపాదాయ చైత్స్న్యస్యేతిచేత్యస్య చిత్సామానాధికరణ్యావభాసం సర్వత్రాఙ్గీకృత్య పరిహరతి -
కో వా బ్రూత ఇతి ।
పునరప్యహఙ్కారవిశష్టచైతన్యమాత్మానముపాదాయ చోదయతి -
నను విచ్ఛిన్నదేశ ఇతి ।
ఇదమితి భిన్నదేశస్థ ఇత్యర్థః ।
ఖఃస్థాదిత్యస్య విచ్ఛిన్నజలస్థతాప్రతిభాసవదన్తఃస్థస్యైవ బహిష్ఠతయా భానం న భవతి । తత్ర ఖఃస్థతాయా అపి ప్రతిభాసాత్ । ఇహాన్తఃస్థతాయా అప్రతిభాసాత్ బహిష్ఠ ఎవేతి మత్వా ఆహ -
జాగరణ ఇవేతి ।
దేశః స్ఫురతీతి దేశోఽప్యనవచ్ఛిన్నచైతన్యాత్మస్థతయావభాసత ఇత్యాహ సిద్ధాన్తీ -
నను దేశోఽపీతి ।
అత్ర ననుః ప్రసిద్ధౌ వర్తతే ।
పునరప్యహఙ్కారవిశిష్టచైతన్యమాత్మానమాదాయ దేశస్యాప్యాత్మస్థత్వే అహం దేశ ఇతి ప్రతీయాదిత్యాహ -
అయమపి తర్హీతి ।
స్వప్నయుక్తార్థక్రియాసమర్థజాగ్రత్ప్రపఞ్చోఽప్యేకచైతన్యే కల్పితః । కిము వక్తవ్యమ్, స్వప్నప్రపఞ్చస్యైకచైతన్యే కల్పితత్వమస్తీతి వదితుం నిగూఢాభిసన్ధిం పరిత్యజ్య అనవచ్ఛిన్నచైతన్యమాత్మానం స్పష్టీకుర్వన్ చైతన్యైక్యం సాధయతి -
న దోషనైష దోషః ఇతి స్యాత్ ఇత్యాదినా ।
ప్రమాణజ్ఞానాదితి ప్రసిద్ధప్రసిక ఇతిభేదమన్తరేణ ప్రమాణతో న భిద్యత ఇత్యర్థః ।
ఎకరూపేతి ।
చైతన్యాఖ్యైకరూపేత్యర్థః ।
సాధితైకచైతన్యే ఆత్మని జాగ్రత్ప్రపఞ్చస్య కల్పితత్వేన సిద్ధిమాహ -
అతోఽన్తరఅతోేఽన్తరితి ఇతి ।
అన్యథేతి ।
సహమవచ్ఛిన్నేతిఅహమవచ్ఛిన్నచైతన్యాత్ విషయగతచైతన్యాని భిన్నాని చేదిత్యర్థః ।
ప్రకాశానుపపత్తేరితి ।
విషయేష్వాత్మచైతన్యవ్యాప్త్యభావే స్వయం చైతన్యహీనత్వాత్ ప్రకాశానుపపత్తేరిత్యర్థః ।
అనుభవావగుణ్ఠితత్వేఽపి అవాకుణ్ఠితత్వేేఽపి ఇతిప్రపఞ్చస్య నానుభవప్రకాశ్యతా ఆలోకసంసర్గేఽపి వాయ్వాదీనామప్రకాశ్యత్వవత్ ఇత్యాశఙ్క్య పూర్వమజ్ఞానతమోవ్యాప్తత్వాత్ ప్రకాశ్యత్వమస్తీత్యత్ర దృష్టాన్తమాహ -
యథా తమసేతి ।
వాయ్వాదీనాం రూపహీనత్వాత్ తమోవ్యాప్తిర్నాస్తీతి భావః ।
సర్వస్యైకాత్మచైతన్యగతత్వే ఘటాదీనామిదమిత్యనాత్మతయావభాసో దేహాదీనామహమిత్యాత్మతయావభాసశ్చ కథం స్యాదిత్యాశఙ్క్యైకాత్మచైతన్యే కల్పితతయా సర్వస్య చిదాత్మసామానాధికరణ్యేఽప్యహమితి ప్రతీతియోగ్యపూర్వపూర్వదేహాదివినాశజన్యసంస్కారవిశిష్టమాయాజన్యత్వాత్ ఉత్తరోత్తరదేహాదేరహమిత్యాత్మత్వప్రసిద్ధిర్భవతి । ఇదమిత్యనాత్మతయా ప్రతీతియోగ్యపూర్వపూర్వఘటాదినాశజన్యసంస్కారవిశిష్టమాయాజన్యత్వాత్ తదుత్తరోత్తరఘటాదేరిదమిత్యనాత్మత్వప్రసిద్ధిర్భవేదిత్యేవం వ్యవస్థా జాగరణేఽపి సిద్ధ్యతి, కిము స్వప్న ఇత్యభిప్రేత్యాహ -
ఎవం యః పునరితి ।
చైతన్యస్యాన్తర్బహిర్భావప్రతిభాసో భేదప్రతిభాసశ్చౌపాధికో న స్వతః, నిరంశత్వాదిత్యాహ -
తస్య చేతి ।
మనోమాత్రగోచరావితి ।
ఆత్మాతిరిక్తవిషయే కేవలమనసః ప్రవృత్త్యభావాన్మనోగోచరత్వం వాద్యన్తరసిద్ధముచ్యత ఇతి ద్రష్టవ్యమ్ ।
సర్వత్రేతి ।
స్వప్నశోకాదిభ్రమేషు సర్వత్రేత్యర్థః ।