కథం తర్హి నామాదిషు బ్రహ్మాధ్యాసః ? కిమత్ర కథమ్ ? న తత్ర కారణదోషః, నాపి మిథ్యార్థావభాసః, సత్యమ్ ; అత ఎవ చోదనావశాత్ ఇచ్ఛాతోఽనుష్ఠేయత్వాత్ మానసీ క్రియైషా, న జ్ఞానం ; జ్ఞానస్య హి దుష్టకారణజన్యస్య విషయో మిథ్యార్థః । న హి జ్ఞానమిచ్ఛాతో జనయితుం నివర్తయితుం వా శక్యం ; కారణైకాయత్తత్వాదిచ్ఛానుప్రవేశానుపపత్తేః । నను స్మృతిజ్ఞానమాభోగేన జన్యమానం మనోనిరోధేన చ నిరుధ్యమానం దృశ్యతే । సత్యం ; న స్మృత్యుత్పత్తినిరోధయోస్తయోర్వ్యాపారః, కిన్తు కారణవ్యాపారే తత్ప్రతిబన్ధే చ చక్షుష ఇవోన్మీలననిమీలనే, న పునర్జ్ఞానోత్పత్తౌ వ్యాపార ఇచ్ఛాయాః । తస్మాత్ బ్రహ్మదృష్టిః కేవలా అధ్యస్యతే చోదనావశాత్ ఫలాయైవ, మాతృబుద్ధిరివ రాగనివృత్తయే పరయోషితి । తదేవమ్ అనవద్యమధ్యాసస్య లక్షణం —
స్మృతిరూపః పరత్ర పూర్వదృష్టావభాసః ఇతి ॥
లక్ష్యాధ్యాసాభావేఽపి పరత్ర పరావభాసత్వాఖ్యస్వరూపలక్షణస్యాన్వయాదతివ్యాప్తిరితి చోదయతి -
కథం తర్హీతి ।
లక్షణమస్తి చేత్ లక్ష్యమప్యస్తి కిమత్ర చోద్యమిత్యాహ –
కిమత్ర కథమితి ।
లక్ష్యమస్తి చేత్ ఉపలక్షణేనాపి భవితవ్యమ్ , తదభావాన్న లక్ష్యమస్తీత్యాహ -
న తత్ర కారణదోష ఇతి ।
ఉపలక్షణాభావముక్త్వా లక్ష్యాభావమాహ -
నాపి మిథ్యార్థావభాస ఇతి ।
లక్ష్యం నాస్తీత్యుక్తం తదమస్త్యేవ ఇతదప్యస్త్యేవ ; పరత్ర పరావభాస ఇత్యవభాసశబ్దేన జ్ఞానత్వం చ లక్షణముక్తమ్ , తదిహ నాస్తి క్రియాత్వాదిత్యాహ –
సత్యమిత్యాదినా ।
అత ఎవేతి ।
లక్ష్యాభావాదేవేత్యర్థః ।
జ్ఞానస్య దుష్టకారణజన్యస్య విషయో మిథ్యార్థ ఇతి ।
మిథ్యార్థవిషయజ్ఞానమధ్యాస ఇతి హి పూర్వం లక్షణముక్తమ్ । పరత్ర అవభాస ఇత్యత్ర అవభాసశబ్దేనేతి భావః ।
క్రియాయాశ్చికీర్షాపూర్వకత్వవజ్జిజ్ఞాసాపూర్వకత్వాత్ జ్ఞానస్యేచ్ఛాసాధ్యత్వమస్త్యేవేత్యాశఙ్క్య ఫలశిరస్కత్వేనైవ క్రియానిష్పత్తేః ఫలనిష్పత్తిపర్యన్తా క్రియానిష్పత్తిః అనవసితా, క్రియానిష్పత్తేరపి కారకవ్యాపారసమకాలత్వాత్ క్రియానిష్పత్తిపర్యన్తం కారకవ్యాపారోఽప్యనవసితః । కారకవ్యాపారనిష్పత్తేరపి కారకప్రేరకాచికీర్షాసమకాలత్వాత్ కారకవ్యాపారనిష్పత్తిపర్యన్తమిచ్ఛాప్యనవసితా । అతః కారకవ్యాపారస్య క్రియాయాః ఫలస్య చ నిష్పత్తిరిచ్ఛాధీనేతి క్రియాయా ఇచ్ఛాసాధ్యత్వం స్యాత్ , ఇహ తు జ్ఞానకారకేన్ద్రియాణాం తేజోవిశేషత్వాదేవ గత్వహ్రస్వాస్వభావ్యత్ ఇతిభావ్యాత్ కారకప్రేరణాయ నేచ్ఛాపేక్షా, ఇన్ద్రియాణాం విషయవిశేషేషు నియతత్వాత్ । విషయవిశేషే నియమనాయ చ నేచ్ఛాపేక్షా, కిన్తు జ్ఞానకారణప్రతిబన్ధరూపనిమీలననిరాసే ఇచ్ఛాయా ఉపయోగః, న తు జ్ఞానోత్పత్తావితి మత్వాహ -
న హి జ్ఞానమితి ।
నివర్తయితుం న శక్యమితి ।
నివర్తయితుమశక్యత్వాదిత్యర్థః ।
దేవతాదిస్మరణం ఇచ్ఛయా జన్యతే చణ్డాలాదిస్మరణం చ నివర్త్యత ఇతి చోదయతి -
నను స్మృతిజ్ఞానమితి ।
ఆభోగేన ఇచ్ఛయేత్యర్థః ।
స్మృత్యుత్పత్తినిరోధౌ యత్ర భవతః తత్ర ఇచ్ఛామనోనిరోధౌ స్త ఎవ, కిన్తు స్మృత్యుత్పత్తిస్థలే మనసోఽన్యపరతాలక్షణప్రతిబన్ధనిరాసహేతురిచ్ఛా న తు మనోవ్యాపారనిష్పాదనేన జ్ఞానోత్పత్తౌ హేతుః, స్మృతినిరోధస్థలేఽపి చణ్డాలాదివిషయమనఃప్రవృత్తినిరోధే మనోనిరోధస్యోపయోగః, న తు స్మృతిస్వరూపనిరోధ ఇత్యాహ –
సత్యమిత్యాదినా ।
చక్షుష ఇవేతి ।
యథా చక్షుషోఽభిమతార్థవిషయప్రవృత్తిప్రతిబన్ధక రూపగోలకనిమీలననిరాసే ఇచ్ఛాయా ఉపయోగః । అనభిమతార్థేన సమ్ప్రయోగలక్షణప్రవృత్తౌ సత్యాం తత్ప్రతిబన్ధరూపగోలకనిమీలనే మనోనిరోధస్యోపయోగ ఇత్యర్థః ।
బ్రహ్మణ ఆరోపం వినా బ్రహ్మదృష్టిమాత్రస్యైవ నామాదిష్వారోప ఇత్యాహ –
తస్మాదితి ।
సర్వఫలప్రదాతృబ్రహ్మణోఽధ్యస్తత్వే ఫలసిద్ధిః స్యాత్ , తదభావే న ఫలసిద్ధిరితి, నేత్యాహ –
చోదనావశాదితి ।
విధివశాదిత్యర్థః ।