ನನು ಸರ್ವಮೇವೇದಮಸದಿತಿ ಭವತೋ ಮತಮ್ । ಕ ಏವಮಾಹ ? ಅನಿರ್ವಚನೀಯಾನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾತ್ಮಕಮಿತ್ಯುದ್ಘೋಷಿತಮಸ್ಮಾಭಿಃ । ಅಥ ಪುನರ್ವಿದ್ಯೋದಯೇ ಅವಿದ್ಯಾಯಾ ನಿರುಪಾಖ್ಯತಾಮಂಗೀಕೃತ್ಯಾಸತ್ತ್ವಮುಚ್ಯೇತ, ಕಾಮಮಭಿಧೀಯತಾಮ್ । ತಥಾ ಚ ಬಾಧಕಜ್ಞಾನಂ ‘ನೇದಂ ರಜತಮ್’ ಇತಿ ವಿಶಿಷ್ಟದೇಶಕಾಲಸಂಬದ್ಧಂ ರಜತಂ ವಿಲೋಪಯದೇವೋದೇತಿ, ನ ದೇಶಾಂತರಸಂಬಂಧಮಾಪಾದಯತಿ ; ತಥಾಽನವಗಮಾತ್ । ತಥಾ ಚ ದೂರವರ್ತಿನೀಂ ರಜ್ಜುಂ ಸರ್ಪಂ ಮನ್ಯಮಾನಸ್ಯ ನಿಕಟವರ್ತಿನಾಽಽಪ್ತೇನ ‘ನಾಯಂ ಸರ್ಪಃ’ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಸರ್ಪಾಭಾವಮಾತ್ರಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತೇ, ನ ತಸ್ಯ ದೇಶಾಂತರವರ್ತಿತ್ವಂ ; ತತ್ಪ್ರತಿಪತ್ತಾವಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ । ನಾರ್ಥಾಪತ್ತ್ಯಾ ; ಇಹ ಭಗ್ನಘಟಾಭಾವವತ್ ತಾವನ್ಮಾತ್ರೇಣಾಪಿ ತತ್ಸಿದ್ಧೇಃ । ಯತ್ರಾಪಿ ಸರ್ಪಬಾಧಪೂರ್ವಕೋ ರಜ್ಜುವಿಧಿರಕ್ಷಜನ್ಯಃ ತಾದೃಶವಾಕ್ಯಜನ್ಯೋ ವಾ, ತತ್ರಾಪಿ ಸ ಏವ ನ್ಯಾಯಃ ; ತಥಾಽನವಗಮಾತ್ , ತದೇವಂ ನ ಕ್ವಚಿನ್ನಿರಧಿಷ್ಠಾನೋಽಧ್ಯಾಸಃ ? ತಸ್ಮಾತ್ ಸಾಧೂಕ್ತಂ ಪರತ್ರ ಇತಿ ॥ ಯದ್ಯೇವಂ ‘ಪರತ್ರ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಾವಭಾಸಃ’ ಇತ್ಯೇತಾವದಸ್ತು ಲಕ್ಷಣಮ್, ತಥಾವಿಧಸ್ಯ ಸ್ಮೃತಿರೂಪತ್ವಾವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ , ಸತ್ಯಮ್ ; ಅರ್ಥಲಭ್ಯಸ್ಯ ಸ್ಮೃತಿತ್ವಮೇವ ಸ್ಯಾತ್ , ನ ಸ್ಮೃತಿರೂಪತ್ವಮ್ । ನ ಚ ಸ್ಮೃತಿವಿಷಯಸ್ಯಾಧ್ಯಾಸತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಯದ್ಯೇವಮೇತಾವದಸ್ತು ಲಕ್ಷಣಂ ಪರತ್ರ ಸ್ಮೃತಿ ರೂಪಾವಭಾಸಃ ಇತಿ, ತತ್ರ ಪರತ್ರೇತ್ಯುಕ್ತೇ ಅರ್ಥಲಭ್ಯಸ್ಯ ಪರಾವಭಾಸಸ್ಯ ಸ್ಮೃತಿರೂಪತ್ವಂ ವಿಶೇಷಣಂ, ನ ಹಿ ಪರಸ್ಯಾಸಂಪ್ರಯುಕ್ತಸ್ಯ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟತ್ವಾಭಾವೇ ಸ್ಮೃತಿರೂಪತ್ವಸಂಭವಃ, ಸತ್ಯಮ್ ; ವಿಸ್ಪಷ್ಟಾರ್ಥಂ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಗ್ರಹಣಮಿತಿ ಯಥಾನ್ಯಾಸಮೇವ ಲಕ್ಷಣಮಸ್ತು ।
ತಥಾ ಚ ಲೋಕೇ ಅನುಭವಃ
ಇತ್ಯುದಾಹರಣದ್ವಯೇನ ಲೌಕಿಕಸಿದ್ಧಮೇವೇದಮಧ್ಯಾಸಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಂ ಲಕ್ಷಿತಂ, ಕಿಮತ್ರ ಯುಕ್ತ್ಯಾ ? ಇತಿ ಕಥಯತಿ —
ಶುಕ್ತಿಕಾ ಹಿ ರಜತವದವಭಾಸತೇ ಇತಿ ॥
ಅಧ್ಯಸ್ತಮಿದಂ ಸರ್ವಮಸದೇವೇತಿ ತೇಽಪಿ ಮತಮ್ ಇತಿ ಚೋದಯತಿ -
ನನ್ವಿತಿ ।
ಸದ್ವಿಲಕ್ಷಣಮಿತ್ಯುಕ್ತತ್ವಾದರ್ಥಾಸತ್ವಮುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯಾಸದ್ವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಮಪ್ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಾಹ -
ಅನಿರ್ವಚನೀಯಾವಿದ್ಯಾತ್ಮಕಮಿತಿ ಇತಿ ।
ಪ್ರಾಕ್ ಅನಿರ್ವಚನೀಯತ್ವೇಽಪಿ ಬಾಧಾದೂರ್ಧ್ವಂ ರೂಪ್ಯಾದೇಃ ಶೂನ್ಯತ್ವಮಾಶಂಕ್ಯ ತದಿಷ್ಟಮೇವ ಘಟಾದೀನಾಮಪಿ ಸಮಾನತ್ವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ಅಥ ಪುನರಿತಿ ।
ಸರ್ವಸ್ಯ ನಾಶಾದೂರ್ಧ್ವಂ ಶೂನ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಭ್ರಮಗೃಹೀತಸ್ಯ ಬಾಧಾದೂರ್ಧ್ವಂ ಶೂನ್ಯತಾಭ್ಯುಪಗಮೋ ನ ಯುಕ್ತೋಽನ್ಯತ್ರ ಸತ್ವಾದಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ನ ತಾವದ್ಬಾಧಕಜ್ಞಾನಾದನ್ಯತ್ರ ಸತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಹ -
ತಥಾ ಚೇತಿ ।
ತಥಾನವಗಮಾದಿತಿ ।
ಮುಖಂ ದರ್ಪಣಸ್ಥಂ ನ ಭವತಿ, ಕಿಂತು ಗ್ರೀವಾಸ್ಥಮಿತಿವತ್ ರಜತಮಿದಂ ನ ಭವತಿ ಕಿಂತು ದೇಶಾಂತರೇ ಬುದ್ಧೌವೇತ್ಯನವಗಮಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಬಾಧಸ್ಯ ದೇಶಾಂತರೇ ರೂಪ್ಯಾದಿಸತ್ವಬೋಧಕತ್ವಶಂಕಾಯಾಮಪಿ ವಾಕ್ಯಜನ್ಯಬಾಧಕಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಬೋಧಕತ್ವಶಂಕಾಪಿ ನಾಸ್ತಿ, ದೇಶಾಂತರೀಯಸತ್ವವಾಚಿಶಬ್ದಾಭಾವಾದಿತ್ಯಾಹ -
ತಥಾ ಚ ದೂರವರ್ತಿನೀಮಿತಿ ।
ಮಾ ಭೂದ್ಬಾಧಕಜ್ಞಾನಾದನ್ಯತ್ರ ಸತ್ವಾವಗಮಃ, ಕಿಂತ್ವಿಹ ನಿಷೇಧಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಅನ್ಯತ್ರ ಸತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಾಶಂಕ್ಯ ವ್ಯಭಿಚಾರಮಾಹ –
ನಾರ್ಥಾಪತ್ತ್ಯೇತಿ ।
ಪ್ರತೀತಿಸಿದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಪುರೋದೇಶೇ ಅನ್ಯತ್ರ ವಾ ರೂಪ್ಯಸ್ಯ ನ ಸತ್ತಾಪೇಕ್ಷಾ, ಅತ್ರೈವಾವಿದ್ಯಾವಿಲಾಸಸದ್ಭಾವಮಾತ್ರೇಣ ಪ್ರತೀತಿಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯಾಹ -
ತನ್ಮಾತ್ರೇಣೇತಿತಾವನ್ಮಾತ್ರೇಣಾಪಿ ತತ್ಸಿದ್ಧೇರಿತಿ ।
ಯದಾ ನಾಯಂ ಸರ್ಪ ಇತ್ಯಭಾವಮಾತ್ರಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಪಿ ನ ದೇಶಾಂತರೇ ಸರ್ಪತ್ವಂ ಗಮಯತಿ ತದಾ ರಜ್ಜುರಿಯಮಿತ್ಯಧಿಷ್ಠಾನೇ ಪರ್ಯವಸಿತಾ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಃ ದೇಶಾಂತರೇ ಸತ್ವಂ ನ ಬೋಧಯತೀತಿ ಕಿಮು ವಕ್ತವ್ಯಮ್ ಇತ್ಯಾಹ –
ಯತ್ರಾಪೀತಿ ।
ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಾವಭಾಸ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯೇಣ ಪೂರ್ವದರ್ಶನಸಂಭೇದಂ ವಿನಾ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಸ್ಯ ಸಂಸ್ಕಾರನಿರ್ಮಿತತಯಾ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಸಜಾತೀಯಸ್ಯ ರೂಪ್ಯಾದೇರವಭಾಸ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ತಸ್ಯ ಸ್ಮೃತಿರೂಪತ್ವಮುಕ್ತಂ ಭವತ್ಯತಃ ಸ್ಮೃತಿರೂಪ ಇತಿ ಪೃಥಙ್ ನ ವಕ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ತಥಾವಿಧಸ್ಯೇತಿ ।
ಅರ್ಥಲಭ್ಯಸ್ಯ ಸ್ಮೃತಿತ್ವಮೇವ ಸ್ಯಾತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಲಭ್ಯಸ್ಯ ಸ್ಮೃತಿರೂಪಸ್ಯ ವಿಕಲಸ್ಮೃತಿತ್ವಶಂಕಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಪೂರ್ವಾನುಭವಸಂಭಿನ್ನವಿಷಯತ್ವಾಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಸ್ಮೃತಿತ್ವಮಸ್ತ್ವಿತಿ, ನೇತ್ಯಾಹ -
ನ ಚ ಸ್ಮೃತಿವಿಷಯಸ್ಯೇತಿ ।
ಪರತ್ರೇತಿ ।
ಸಂಪ್ರಯುಕ್ತಸ್ಯಾಭಿಧಾನಾದರ್ಥಾದಾಗತಂ ಪರಸ್ಯೇತಿ ಪದಮಸಂಪ್ರಯುಕ್ತಮಭಿಧತ್ತ ಇತ್ಯಾಹ –
ಅಸಂಪ್ರಯುಕ್ತಸ್ಯೇತಿ ।
ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟತ್ವಾಭಾವ ಇತಿ ।
ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಾರ್ಥಸಂಸ್ಕಾರಜನ್ಯತಯಾ ಪೂರ್ವದೃಷ್ಟಸಜಾತೀಯಾರ್ಥತ್ವಾಭಾವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ವಿಸ್ಪಷ್ಟಾರ್ಥ ಇತಿ ।
ಸಂಸ್ಕಾರಜನ್ಯತ್ವಮೇವ ಸ್ಮೃತಿರೂಪಶಬ್ದೋಕ್ತಸ್ಮೃತ್ಯಾ ಸಾದೃಶ್ಯಂ ನ ಪೂರ್ವಾನುಭವಸಂಭೇದ ಇತಿ ಸ್ಪಷ್ಟೀಕರಣಾರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಲೋಕಸಿದ್ಧಮೇವೇದಮಿತಿ ।
ಯಲ್ಲಕ್ಷಿತಂ ಸತ್ಯಮಿಥ್ಯಾವಸ್ತುಸಂಭೇದಾತ್ಮಕಮಿದಮಧ್ಯಾಸರೂಪಂ ತಲ್ಲೋಕಸಿದ್ಧಮೇವ ಸತ್ಯಮಿಥ್ಯಾವಸ್ತು ಸಂಭೇದರೂಪಮಿತ್ಯತ್ರ ನ ಯುಕ್ತ್ಯಪೇಕ್ಷೇತ್ಯರ್ಥಃ ।
ಯುಕ್ತಿರಿತಿ ।
ಸತ್ಯಸ್ಯ ವಸ್ತುನೋ ಮಿಥ್ಯಾವಸ್ತು ಸಂಭೇದಾವಭಾಸೋಽಧ್ಯಾಸಃ, ಅನ್ಯಥಾ ಶುಕ್ಲೋ ಘಟ ಇತ್ಯಾದಿಜ್ಞಾನೇಷ್ವಪಿ ಭ್ರಮತ್ವಪ್ರಸಂಗಾದಿತ್ಯೇಷೋಇತ್ಯೇವೋಚ್ಯತೇ ? ಚ್ಯತೇ ।
ತಥಾ ಚ ಲೋಕೇತ್ಯಾದಿಲೋಕೇನುಭವ ಇತ್ಯಾದಿ ಭಾಷ್ಯಸ್ಯ - ಭಾಷ್ಯಸ್ಯ ತಾತ್ಪರ್ಯಮುಕ್ತ್ವಾ ತದೇಕದೇಶಮಾಕ್ಷೇಪಸಮಾಧಾನಾಯೋಪಾದತ್ತೇ -
ಶುಕ್ತಿಕಾ ರಜತವದವಭಾಸತ ಇತಿ ।