నను సర్వమేవేదమసదితి భవతో మతమ్ । క ఎవమాహ ? అనిర్వచనీయానాద్యవిద్యాత్మకమిత్యుద్ఘోషితమస్మాభిః । అథ పునర్విద్యోదయే అవిద్యాయా నిరుపాఖ్యతామఙ్గీకృత్యాసత్త్వముచ్యేత, కామమభిధీయతామ్ । తథా చ బాధకజ్ఞానం ‘నేదం రజతమ్’ ఇతి విశిష్టదేశకాలసమ్బద్ధం రజతం విలోపయదేవోదేతి, న దేశాన్తరసమ్బన్ధమాపాదయతి ; తథాఽనవగమాత్ । తథా చ దూరవర్తినీం రజ్జుం సర్పం మన్యమానస్య నికటవర్తినాఽఽప్తేన ‘నాయం సర్పః’ ఇత్యుక్తే సర్పాభావమాత్రం ప్రతిపద్యతే, న తస్య దేశాన్తరవర్తిత్వం ; తత్ప్రతిపత్తావసామర్థ్యాత్ వాక్యస్య । నార్థాపత్త్యా ; ఇహ భగ్నఘటాభావవత్ తావన్మాత్రేణాపి తత్సిద్ధేః । యత్రాపి సర్పబాధపూర్వకో రజ్జువిధిరక్షజన్యః తాదృశవాక్యజన్యో వా, తత్రాపి స ఎవ న్యాయః ; తథాఽనవగమాత్ , తదేవం న క్వచిన్నిరధిష్ఠానోఽధ్యాసః ? తస్మాత్ సాధూక్తం పరత్ర ఇతి ॥ యద్యేవం ‘పరత్ర పూర్వదృష్టావభాసః’ ఇత్యేతావదస్తు లక్షణమ్, తథావిధస్య స్మృతిరూపత్వావ్యభిచారాత్ , సత్యమ్ ; అర్థలభ్యస్య స్మృతిత్వమేవ స్యాత్ , న స్మృతిరూపత్వమ్ । న చ స్మృతివిషయస్యాధ్యాసత్వమిత్యుక్తమ్ । యద్యేవమేతావదస్తు లక్షణం పరత్ర స్మృతి రూపావభాసః ఇతి, తత్ర పరత్రేత్యుక్తే అర్థలభ్యస్య పరావభాసస్య స్మృతిరూపత్వం విశేషణం, న హి పరస్యాసమ్ప్రయుక్తస్య పూర్వదృష్టత్వాభావే స్మృతిరూపత్వసమ్భవః, సత్యమ్ ; విస్పష్టార్థం పూర్వదృష్టగ్రహణమితి యథాన్యాసమేవ లక్షణమస్తు ।
తథా చ లోకే అనుభవః
ఇత్యుదాహరణద్వయేన లౌకికసిద్ధమేవేదమధ్యాసస్య స్వరూపం లక్షితం, కిమత్ర యుక్త్యా ? ఇతి కథయతి —
శుక్తికా హి రజతవదవభాసతే ఇతి ॥
అధ్యస్తమిదం సర్వమసదేవేతి తేఽపి మతమ్ ఇతి చోదయతి -
నన్వితి ।
సద్విలక్షణమిత్యుక్తత్వాదర్థాసత్వముక్తమిత్యాశఙ్క్యాసద్విలక్షణత్వమప్యుక్తమిత్యాహ -
అనిర్వచనీయావిద్యాత్మకమితి ఇతి ।
ప్రాక్ అనిర్వచనీయత్వేఽపి బాధాదూర్ధ్వం రూప్యాదేః శూన్యత్వమాశఙ్క్య తదిష్టమేవ ఘటాదీనామపి సమానత్వాదిత్యాహ -
అథ పునరితి ।
సర్వస్య నాశాదూర్ధ్వం శూన్యత్వేఽపి భ్రమగృహీతస్య బాధాదూర్ధ్వం శూన్యతాభ్యుపగమో న యుక్తోఽన్యత్ర సత్వాదిత్యాశఙ్క్య న తావద్బాధకజ్ఞానాదన్యత్ర సత్వసిద్ధిరిత్యాహ -
తథా చేతి ।
తథానవగమాదితి ।
ముఖం దర్పణస్థం న భవతి, కిన్తు గ్రీవాస్థమితివత్ రజతమిదం న భవతి కిన్తు దేశాన్తరే బుద్ధౌవేత్యనవగమాదిత్యర్థః ।
ప్రత్యక్షబాధస్య దేశాన్తరే రూప్యాదిసత్వబోధకత్వశఙ్కాయామపి వాక్యజన్యబాధకజ్ఞానస్య బోధకత్వశఙ్కాపి నాస్తి, దేశాన్తరీయసత్వవాచిశబ్దాభావాదిత్యాహ -
తథా చ దూరవర్తినీమితి ।
మా భూద్బాధకజ్ఞానాదన్యత్ర సత్వావగమః, కిన్త్విహ నిషేధాన్యథానుపపత్త్యా అన్యత్ర సత్వసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్య వ్యభిచారమాహ –
నార్థాపత్త్యేతి ।
ప్రతీతిసిద్ధ్యర్థం పురోదేశే అన్యత్ర వా రూప్యస్య న సత్తాపేక్షా, అత్రైవావిద్యావిలాససద్భావమాత్రేణ ప్రతీతిసిద్ధేరిత్యాహ -
తన్మాత్రేణేతితావన్మాత్రేణాపి తత్సిద్ధేరితి ।
యదా నాయం సర్ప ఇత్యభావమాత్రప్రతిపత్తిరపి న దేశాన్తరే సర్పత్వం గమయతి తదా రజ్జురియమిత్యధిష్ఠానే పర్యవసితా ప్రతిపత్తిః దేశాన్తరే సత్వం న బోధయతీతి కిము వక్తవ్యమ్ ఇత్యాహ –
యత్రాపీతి ।
పూర్వదృష్టావభాస ఇతి భాష్యేణ పూర్వదర్శనసమ్భేదం వినా పూర్వదృష్టస్య సంస్కారనిర్మితతయా పూర్వదృష్టసజాతీయస్య రూప్యాదేరవభాస ఇత్యుక్తే తస్య స్మృతిరూపత్వముక్తం భవత్యతః స్మృతిరూప ఇతి పృథఙ్ న వక్తవ్యమిత్యాహ –
తథావిధస్యేతి ।
అర్థలభ్యస్య స్మృతిత్వమేవ స్యాత్ ఇత్యర్థలభ్యస్య స్మృతిరూపస్య వికలస్మృతిత్వశఙ్కా స్యాత్ । పూర్వానుభవసమ్భిన్నవిషయత్వాభావాదిత్యర్థః ।
స్మృతిత్వమస్త్వితి, నేత్యాహ -
న చ స్మృతివిషయస్యేతి ।
పరత్రేతి ।
సమ్ప్రయుక్తస్యాభిధానాదర్థాదాగతం పరస్యేతి పదమసమ్ప్రయుక్తమభిధత్త ఇత్యాహ –
అసమ్ప్రయుక్తస్యేతి ।
పూర్వదృష్టత్వాభావ ఇతి ।
పూర్వదృష్టార్థసంస్కారజన్యతయా పూర్వదృష్టసజాతీయార్థత్వాభావ ఇత్యర్థః ।
విస్పష్టార్థ ఇతి ।
సంస్కారజన్యత్వమేవ స్మృతిరూపశబ్దోక్తస్మృత్యా సాదృశ్యం న పూర్వానుభవసమ్భేద ఇతి స్పష్టీకరణార్థమిత్యర్థః ।
లోకసిద్ధమేవేదమితి ।
యల్లక్షితం సత్యమిథ్యావస్తుసమ్భేదాత్మకమిదమధ్యాసరూపం తల్లోకసిద్ధమేవ సత్యమిథ్యావస్తు సమ్భేదరూపమిత్యత్ర న యుక్త్యపేక్షేత్యర్థః ।
యుక్తిరితి ।
సత్యస్య వస్తునో మిథ్యావస్తు సమ్భేదావభాసోఽధ్యాసః, అన్యథా శుక్లో ఘట ఇత్యాదిజ్ఞానేష్వపి భ్రమత్వప్రసఙ్గాదిత్యేషోఇత్యేవోచ్యతే ? చ్యతే ।
తథా చ లోకేత్యాదిలోకేనుభవ ఇత్యాది భాష్యస్య - భాష్యస్య తాత్పర్యముక్త్వా తదేకదేశమాక్షేపసమాధానాయోపాదత్తే -
శుక్తికా రజతవదవభాసత ఇతి ।