యః శుక్తౌ రజతం భ్రమతి తస్య రజతమేవేత్యవభాసనాత్ రజతవదిత్యనవభాసాచ్ఛుక్తికానవభాసనాచ్చ భ్రాన్త్యః ఇతిభ్రాన్త్యాః - శుక్తికా రజతవదత్ర భాసత ఇతి నానుభవన్తి, తత్ర కథం లోకానుభవ ఇతి చోదయతి -

నను న శుక్తిః ప్రతిభాసతే ఇతి ।

భ్రాన్తస్యేతి భావః ।

యద్యపి భ్రాన్తిసమయే నానుభవతి శుక్తికాజ్ఞానోదయే తత్సిద్ధిః । శుక్తికాముపాదాయ శుక్తికారజతమవభాసత ఇతి లక్షణమనుభవతి । శుక్తిజ్ఞానసామర్థ్యేన నేదం రజతమితి జ్ఞానవిషయతయా వా సిద్ధమిథ్యారజతేన సత్యశుక్తిసమ్భేదావభాసాఖ్యలక్ష్యరజతవదిత్యనుభవతి । ఎవం లక్ష్యలక్షణసఙ్గతిమనుభూతాం శుక్తికా రజతవదవభాసత ఇతి వాక్యేన ప్రదర్శయతి లోక ఇత్యాహ -

ఉచ్యతే, శుక్తికాగ్రహణమితి ।

ఇవశబ్దశ్చాభాసతామభిధాయ సమ్భేదశబ్దేనావభాసశబ్దేన చ సమ్బధ్యతే ।

మిథ్యారజతమితి విశేషణాత్ అన్యత్ర సద్రూపరజతం వక్తవ్యమిత్యాశఙ్క్య మిథ్యాత్వం ప్రతి జనకస్యాభావాత్ మిథ్యాత్వముచ్యతే న సద్రూపరజతాద్వ్యావృత్త్యర్థమిత్యాహ -

మిథ్యాత్వమపి రజతస్యేతి ।

మిథ్యారజతధర్మత్వాదిదన్తాయా అపి మిథ్యాత్వాన్నిరధిష్ఠానతాప్రసఙ్గ ఇత్యాశఙ్క్య సమ్ప్రయుక్తస్య సమ్ప్రయుక్తధర్మత్వమయుక్తమిత్యాహ –

తత్రాసమ్ప్రయుక్తత్వాదితి ।

సమ్ప్రయుక్తగత ఎవేతి ।

శుక్తిగత ఎవేత్యర్థః ।

కథమ్ అసమ్ప్రయుక్తరజతస్యాపరోక్షతేత్యత ఆహ –

అపరోక్షావభాసస్త్వితి ।

రజతల్లోఖ ఇతిరజతోల్లేఖస్యేతి ।

ఇత్యుల్లేఖః, అవభాసమానరజతస్యేత్యర్థః ।

ఉల్లిఖ్యత ఆపరోక్ష్యస్య దోషజన్యత్వే బాధ్యత్వం ప్రాప్తమిత్యాశఙ్క్యేన్ద్రియజన్యజ్ఞానేనేదమంశేఽభివ్యక్తాపరోక్షచైతన్యే అధ్యస్తత్వాద్రూప్యస్యాప్యపరోక్షత్వమితి పక్షాన్తరమాహ –

ఇన్ద్రియజజ్ఞానాన్తర్భావాచ్చేతి ।

అత్ర జ్ఞానశబ్దేన జ్ఞప్తిః జ్ఞానమితీదమంశావచ్ఛిన్నస్ఫురణముచ్యతే -

అనాత్మా రజతమితి దర్శితమితి ।

అనాత్మభూతరజతం సమ్ప్రయుక్తశుక్తావధ్యస్తమితి దర్శితమిత్యర్థః ।

అస్మదర్థే అనిదమంశస్యేతి ।

అహమితి ప్రతిభాసమానే అవేద్యాంశస్యేత్యర్థః ।

అహమితి ప్రతిభాసమానే జడరూపాత్మా భవేత్ యోఽస్తీతి ప్రాభాకరాభిమతమితి తద్వ్యావృత్త్యర్థమాహ –

చైతన్యస్యేతి ।

చిద్రూపాత్మనోఽపి శక్తిమత్వం పరిణామబ్రహ్మవాద్యభిమతం తద్వ్యావృత్త్యర్థమాహ –

నిరఞ్జనస్యేతి ।

అసఙ్గస్యేత్యర్థః ।

ప్రతిభాసతో యుష్మదర్థత్వాభావేఽపి తదవభాస్యత్వం నామ యుష్మదర్థలక్షణమహఙ్కారస్యాస్తీత్యాహ –

తదవభాస్యత్వేనేతి ।

అధ్యస్త ఇతి ।

చైతన్యే అధ్యస్త ఇత్యర్థః ।

భేదావభాస ఇతి ।

జీవేశ్వరయోర్జీవానాం చ భేదోఽవభాసమానః తేషామస్వరూపభూత ఎవ జీవాదిషు అధ్యస్త ఇతి దర్శితమిత్యర్థః । వాదాధికారసిద్ధ్యర్థముక్తార్థే స్వస్య జ్ఞానాపలాపోఽనాదరాభావద్యోతనాయ ।

బాహ్యాధ్యాసే ఉక్తకారణత్రితయజన్యత్వం పరత్ర పరావభాసత్వం చ సుస్థితమిత్యాహ -

నను బహిరర్థ ఇత్యాదినా యుజ్యత ఇత్యన్తేన ।

తత్రాపి కారణత్రితయజన్యత్వమస్తీత్యాహ -

ఉపలభ్యత ఇత్యన్తేన ।

కారణదోష ఇతి ప్రమాతృస్థరాగాదిదోష ఉచ్యతే । ఇన్ద్రియశబ్దేన సమ్ప్రయోగ ఉచ్యతే । సమ్ప్రయోగశబ్దేన సంస్కారోఽపి లక్ష్యతే । పరత్ర పరావభాస ఇతి స్వరూపలక్షణమప్యస్తీత్యాహ –

తన్నిమిత్తశ్చేతి ।

ఉపలక్షణం స్వరూపలక్షణం చ బాహ్యాహఙ్కారాధ్యాసే సమ్భవతి । అధిష్ఠానాత్మగ్రాహక కారణతద్దోషాదీనామభావాత్ ఆత్మనో నిరంశత్వాదగృహీతవిశేషత్వేనాధిష్ఠానత్వాయోగాచ్చేత్యాహ -

న త్విహ కారణాన్తరాయత్తేత్యాదినా ।

ఇహేతి అహఙ్కారాద్యధిష్ఠానాత్మని ఇత్యర్థః ।

ఆకాశవన్నిరంశస్యాపి న కార్త్స్న్యేనావభాస ఇతి తత్రాహ -

స్వయఞ్జ్యోతిష ఇతి ।

స్వయమ్ప్రకాశత్వేఽపి సంవేదనవదగృహీతాంశః స్యాదితి నేత్యాహ –

నిరంశస్యేతి ।

అనవభాసవిపర్యాసౌ న భవత ఇతి ।

అనవభాసో న భవత్యత ఎవ విపర్యాసోఽపి న స్యాదిత్యర్థః ।

బ్రహ్మణః సర్వజ్ఞత్వాదిభ్రమాధిష్ఠానత్వాజ్జీవస్య చాహఙ్కారాదిభ్రమాధిష్ఠానత్వసామ్యేన ఎకత్వాత్ బ్రహ్మానవభాసేబ్రహ్మానవభాసోజీవానవభాస ఇతి జీవానవభాస ఇత్యాశఙ్క్య ఆహ -

న హి శుక్తేరితి ।

ఎవం తర్హి సుతరామితి ।

ఆశ్రయవిషయభేదాభావాత్ జ్ఞానప్రకాశవిరోధాచ్చాజ్ఞానాభావాన్నాజ్ఞాతత్వమిత్యర్థః ।

తాః రి శ్రుతి జన్యబుద్ధి ఇతిశ్రుతిగతభాసేతి శబ్దేన ప్రకాశమాత్రస్యాభిధానమితి శఙ్కానుత్యర్థమితిశఙ్కాపనుత్యర్థం చైతన్యపరత్వేన వ్యాకరోతి -

తచ్చైతన్యేనైవేతి ।

భ్రమనివర్తకజ్ఞానసామగ్ర్యాః తద్గతదోషస్య చ సంస్కారస్య చ భ్రమకారణత్వమన్యత్ర దృష్టమిహాపి బ్రహ్మాత్మవస్త్వాకారశ్రుతిజన్యబుద్ధివృత్తిప్రతిబిమ్బితబ్రహ్మాత్మచైతన్యస్యాహఙ్కారాదిభ్రమనివర్తకజ్ఞానత్వాత్ । ప్రతిబిమ్బప్రదత్వేన బిమ్బభూతబ్రహ్మాత్మవస్తునో నివర్తకజ్ఞానసామగ్రీత్వాత్ । తస్యాస్తద్గతావిద్యాదోషస్య చ పూర్వాహఙ్కారాదివినాశజసంస్కారస్య చోత్తరాహఙ్కారాదిభ్రమహేతుత్వాత్ కారణత్రితయజన్యత్వం సిధ్యతి । అవిద్యయా బ్రహ్మరూపస్యానవభాసాదహమిత్యాత్మనోఽవభాసాత్ అగృహీతవిశేషాత్మన్యధిష్ఠానేఽహఙ్కారాధ్యాసాత్ । పరత్ర పరావభాసత్వం చ సిధ్యతీత్యభిప్రేత్య ఆత్మన్యాచ్ఛాదికావిద్యాస్తీత్యాహ -

ఉచ్యత ఇత్యాదినా ।

అగ్రహణేతి ।

ఆచ్ఛాదకేత్యర్థః ।

సాఙ్ఖ్యాభిమతాచ్ఛాదకసత్యతమోగుణం ప్రసక్తం వ్యావర్తయతి -

అవిద్యాత్మక ఇతి ।

ప్రకాశజనకచక్షురాదిగతశక్తిప్రతిబన్ధకకాచాదిషు దోషశబ్దప్రయోగో దృశ్యతే । అత్రాపి చిత్ప్రకాశప్రతిబన్ధకత్వాదవిద్యాయాః సుతరాం దోషశబ్దవాచ్యత్వం భవతీతి మత్వాహ -

ప్రకాశస్యాచ్ఛాదక ఇతి ।

’అనృతేన హి ప్రత్యూఢాఛాం౦ఉ౦ ౮ - ౩ - ౨’ ఇతి ।

జీవాఃజీవావ అనృతరూపావిద్యయాఛన్నతయా స్వకీయపూర్ణానన్దబ్రహ్మరూపమాత్మానం సుషుప్తే న విజానన్తి నాన్యేనేత్యర్థః । అనీశయేత్యత్ర ముహ్యమానః అజ్ఞానలక్షణమోహేనైకతాం గతః, అతో‍ఽనీశయా స్వభావసిద్ధేశ్వరత్వస్యాప్రతిపత్త్యాఅప్రతిపత్త్యతశోచతీత్యన్వయః ।

తదర్థాపత్తిరపీతి ।

’తరతి శోకమాత్మవిత్’ ఇతి బన్ధనివృత్తిఫలశ్రుత్యనుపపత్తిర్నివర్త్యావిద్యామధ్యాసాఖ్యబన్ధహేతుభూతాం గమయతీత్యర్థః ।