నను మహదేతదిన్ద్రజాలం యత్ తర్కానుగృహీతాత్ ప్రమాణాత్ యథాయథమసాధారణరూపయోరేవావభాసమానయోరేకత్వావగమో న గౌణ ఇతి, బాఢమ్ ; ఇన్ద్రజాలమేవైతత్ , అవిద్యాకృతత్వాత్ । తథాహి — అహంప్రత్యయస్య స్వవిషయప్రతిష్ఠితస్యైవ సతః తదేకప్రతిష్ఠితతా ప్రతిబన్ధకృదనాద్యవిద్యాకృతం దేహాదిప్రతిష్ఠితత్వమపి దృష్టమ్ ; అతో దేహాదివిషయత్వావిరోధిస్వవిషయప్రతిష్ఠత్వమహంప్రత్యయస్య । అతో యుక్త్యా విషయవివేచనేఽపి స్వవిషయోపదర్శనేన తత్ప్రతిష్ఠత్వమాత్రం కృతం నాధికమాదర్శితమ్ । స్వవిషయప్రతిష్ఠత్వం చ దేహాదిషు అహంమమాభిమానేన న విరుధ్యతే ఇత్యుక్తమ్ । అతః న్యాయతో విషయవివేచనాదూర్ధ్వమపి న ప్రాగవస్థాతో విశిష్యతే అహంప్రత్యయః । తేన న కదాచిదపి ‘మనుష్యోఽహమి’తి ప్రత్యయో గౌణః । తదేవం స్వయఞ్జ్యోతిష ఎవ సతో జీవస్య కార్యకరణసఙ్ఘాతవ్యతిరిక్తతాయాః తథా అనవభాసదర్శనాత్ ’మనుష్యోఽహమి’తి చాధ్యాసోపలబ్ధేః బ్రహ్మాత్మైకత్వస్యాపి తత్స్వరూపస్యానవభాసనం పూర్వకాలకోటిరహితప్రకాశాచ్ఛాదితతమోనిమిత్తం శ్రుతి తదర్థాపత్తిసమర్పితం, తన్నిమిత్తాహఙ్కారాధ్యాసశ్చ సమ్భావ్యతే । అనాదిత్వాచ్చ పూర్వదృష్టత్వం స్మృతిరూపత్వం చ । పృథగ్భోక్తృవిషయానుభవఫలాభావాత్ భోక్తృచైతన్యసంవలితైకానుభవఫలత్వాచ్చ పరత్ర పరావభాసస్యాన్యోన్యసమ్భేదస్య విద్యమానత్వాదధ్యాసలక్షణవ్యాప్తిరిహాప్యుపపద్యతే ॥
ఇన్ద్రజాలమేవైతదితి ।
మనుష్యోఽహమితి జ్ఞానమిన్ద్రజాలశబ్దోదితభ్రమరూపమేవ అవిద్యాకృతత్వాదిత్యర్థః ।
అహంప్రత్యయస్య దేహే ముఖ్యవృత్త్యభావాత్ దేహస్యానాత్మత్వమాభాసవిషయత్వస్య విద్యమానత్వాత్ సామానాధికరణ్యవ్యవహారస్యాగౌణత్వం చేత్యాహ –
తథాహీత్యాదినా ।
అహంప్రత్యయస్య దేహవిషయత్వాభావాత్ దేహస్యానాత్మత్వమిత్యాహ -
స్వవిషయప్రతిష్ఠస్యైవప్రతిష్ఠితస్యైవేతి పఞ్చపాదికాయామ్ సత ఇతి ।
అహంప్రత్యయస్య స్వవిషయాత్మమాత్రప్రతిష్ఠత్వే మనుష్యోఽహమితి జ్ఞానస్య గౌణత్వం ప్రాప్తమితి నేత్యాహ -
దేహాదిప్రతిష్ఠత్వమపిప్రతిష్ఠితత్వమితి పఞ్చపాదికాయామ్ దృష్టమితి ।
తర్హి దేహస్యాత్మత్వమిత్యాశఙ్క్య దేహవిషయత్వమాభాస ఇత్యాహ -
అనాద్యవిద్యాకృతం దేహాదిప్రతిష్ఠత్వమితి - - - - - - - - - ।
ఆత్మైకనిష్ఠతాయాం ప్రతీయమానాయాం న దేహనిష్ఠతాప్రతీతిసమ్భవ ఇత్యాశఙ్క్య ఆత్మైకనిష్ఠతాప్రతీతిం ప్రతిబధ్నాత్యవిద్యేత్యాహ –
తదేకప్రతిష్ఠాప్రతిష్ఠితతా ఇతి పఞ్చపాదిపాదికాయామ్ప్రతిబన్ధకృదితి ।
యుక్తిజ్ఞానసన్నిధాప్యాహంప్రత్యయస్యాత్మమాత్రనిష్ఠతైవ న వ్యతిరేకసాధకత్వమ్ । అతో మనుష్యోఽహమిత్యపరోక్షాధ్యాససమ్భవాన్న గౌణత్వమిత్యాహ -
అతో యుక్త్యా విషయవివేచనేఽపీతి ।
న విరుద్ధ్యత ఇత్యుక్తమితి ।
అవిద్యాయా అహంప్రత్యయస్యాత్మమాత్రనిష్ఠతాప్రతీతేః ప్రతిబధ్యత్వాన్నప్రతిబన్ధత్వాదితి విరుధ్యత ఇత్యుక్తమిత్యర్థః ।
ఆత్మనోఽగృహీతవిశేషతయాధిష్ఠానత్వసిద్ధేః పరత్ర పరావభాసత్వమహఙ్కారాద్యధ్యాసస్య సిద్ధం భవతీత్యాహ -
తదేవం స్వయఞ్జ్యోతిష ఇత్యాదినా ।
పూర్వకాలకోటిరహితేతి ।
అనాదీత్యర్థః । ప్రకాశాచ్ఛాదితతమోనిమిత్తమిత్యన్తమర్థోపసంహారః । శ్రుతితదర్థాపత్తిసమర్పితమితి ప్రమాణోపసంహారః ।
అధిష్ఠానయాథాత్మ్యాగ్రాహిప్రమాణస్య దోషసంస్కారాభ్యాముపేతస్య భ్రమకారణత్వం దృష్టమ్ । ఇహాప్యధిష్ఠానభూతాత్మతయా యాథాత్మ్యబ్రహ్మరూపసాధక బ్రహ్మాత్మచైతన్యే అవిద్యాప్రసాధనాత్ చైతన్యమవిద్యా చేతి కారణద్వయం సిద్ధమ్ । ఇదానీం పూర్వపూర్వాహఙ్కారాదినాశజన్యసంస్కారస్యావిద్యాశ్రయస్య సమ్భవాత్ కారణత్రితయం లభ్యత ఇత్యాహ –
అనాదిత్వాచ్చేతి ।
కారణత్రితయజన్యైకజ్ఞానవిషయత్వమధిష్ఠానారోప్యయోర్వక్తవ్యమ్ । ఆత్మని తదభావాన్నాధ్యాస ఇత్యాశఙ్క్య తత్రాప్యేకస్ఫురణత్వమేవాధిష్ఠానారోప్యభావే ప్రయోజకమ్ , న తు జన్యజ్ఞానవిషయత్వమిహాప్యహఙ్కారస్ఫురణాదన్యత్స్ఫురణమాత్మనో నాస్తీత్యాహ –
పృథగ్భోక్తృవిషయానుభవఫలాభావాదితి ।
అన్తఃకరణస్ఫురణాత్ పృథక్ఫలత్వాభావేన చైతన్యస్యాధిష్ఠానత్వమ్ । ఇహ త్వాత్మాహఙ్కారయోరేకస్ఫురణత్వాదధిష్ఠానారోప్యభావో యుక్త ఇత్యాహ –
భోక్తృచైతన్యసంవలితేతి ।
సంవలితత్వేనేత్యర్థః ।
పరత్ర పరావభాసస్యేత్యుక్తే ఆధారాధేయత్వం ప్రాప్తం వ్యావర్తయతి -
అన్యోన్యసమ్భేదస్యేతి ।