‘కోఽయమధ్యాసో నామే’తి కింవృత్తస్య ప్రశ్న ఆక్షేపే చ సమానవర్తినో విశేషానుపలబ్ధేః ‘పృష్టమనేనే’తి మత్వా అధ్యాసస్వరూపే అభిహితే పునః ‘ఆక్షిప్తం మయే’త్యభిప్రాయం వివృణోతి —
కథం పునః ప్రత్యగాత్మన్యవిషయే అధ్యాసో విషయతద్ధర్మాణామితి ॥
బాఢమేవంలక్షణోఽధ్యాసః, స చేహ న సమ్భవతి । కథమ్ ? యతః
సర్వో హి పురోఽవస్థితే విషయే విషయాన్తరమధ్యస్యతి ; యుష్మత్ప్రత్యయాపేతస్య చ ప్రత్యగాత్మనోఽవిషయత్వం బ్రవీషి ॥
న హ్యవిషయే అధ్యాసో దృష్టపూర్వః సమ్భవీ వా, ఉచ్యతే —
న తావదయమేకాన్తేనావిషయః ; అస్మత్ప్రత్యయవిషయత్వాత్ ॥
కోఽయమధ్యాసో నామేతి భాష్యే కృతమధ్యాసాక్షేపమజ్ఞానమ్ । తం ప్రతి స్వీయాక్షేపాభిప్రాయం వివృణోతి, న త్వపూర్వమాక్షేపం కరోతి - కథం పునరిత్యాదినేత్యాహ –
కోఽయమితి ।
కిం వృత్తస్యేతి ।
కింశబ్దేన నిష్పన్నక ఇతి శబ్దస్యేత్యర్థః ।
విశేషానుపలబ్ధేరితి ।
అధ్యాసం బ్రూహీతి వా అధ్యాసో న సమ్భవతీతి వా విశేషానుపలబ్ధేరుభయం కృతమపీత్యర్థః ।
పృష్టమనేనేతి ।
మత్వేతి ।
అనేన పృష్టమేవేతి మత్వేత్యర్థః ।
క్షిప్తమితిఆక్షిప్తం మయేతి ।
ఆక్షిప్తమపి మయేత్యర్థః ।
ప్రత్యగితి ।
ఇన్ద్రియావిషయ ఇత్యర్థః । ఆత్మని అపరిచ్ఛిన్న ఇత్యర్థః । అవిషయే ఆరోప్యేణ సహైకజ్ఞానావిషయ ఇత్యర్థః ।
యది సాధితార్థే అజ్ఞానమపలాపోఽనాదరో వా స్యాత్ తదా వాదార్హో న స్యాత్ । అతోఽనువాదేనాజ్ఞానాద్యభావం వాదార్హత్వాయ దర్శయతి పూర్వవాదీ -
బాఢమేవమితి ।
లోకే భవత్వేవంలక్షణోఽధ్యాసః ఇత్యర్థః ।
ఇహేతి ।
ఆత్మనీత్యర్థః । స చేహేతి చకారాత్ లక్షణమపి న సమ్భవతీత్యుచ్యత ఇతి ద్రష్టవ్యమ్ ।
పూర్వభాష్యే ఆత్మన్యహఙ్కారాద్యధ్యాసే లక్షణస్య సమర్థితత్వాల్లక్ష్యాధ్యాసోఽప్యస్తీతి చోదయతి -
కథమితి ।
ఆత్మనో అధిష్ఠానత్వయోగ్యత్వాభావాదధ్యాసో న సమ్భవతీతి వదితుం లోకే అధిష్ఠానత్వే ప్రయోజకాకారమాహ -
సర్వో హి పురోఽవస్థిత ఇతి ।
అస్యాయమర్థః, పురోవస్థితే ఇన్ద్రియసమ్ప్రయుక్తేఽవస్థితే అవచ్ఛిద్య స్థితః అవస్థితః, పరిచ్ఛిన్నః తస్మిన్ విషయే ఆరోప్యేణ సహైకజ్ఞానవిషయే విషయాన్తరమధ్యస్యతీతి ఆత్మనోఽన్యగతజ్ఞానావిషయత్వేఽపి స్వగతజ్ఞానవిషయవిషత్వమితిత్వమస్తీత్యాశఙ్క్య తథా సతి స్వేనైవ స్వం యుష్మదితి గ్రాహ్యం స్యాత్ ,
తదభావాన్నవిషయత్వమాత్రమిత్యాహ -
యుష్మత్ప్రత్యయాపేతస్య చేతి ।
ప్రత్యగితి ।
ఇన్ద్రియప్రేరకత్వాన్నేన్ద్రియకర్మత్వేన పరాక్త్వమిత్యర్థః ।
ఆత్మన ఇతి ।
ఆప్నోతీతి వ్యుత్పత్త్యా అపరిచ్ఛిన్నత్వాన్న పరిచ్ఛేద ఇత్యర్థః ।
విషయే విషయాన్తరస్యాధ్యాసవదవిషయాత్మని బుద్ధికర్తృత్వేన బుద్ధ్యవిషయాహఙ్కారస్యాధ్యాసః స్యాదితి నేత్యాహ -
న హీతి ।
న హ్యవిషయేఽధ్యాసోఽదృష్టపూర్వత్వాదేవ నాత్మన్యసమ్భవః ? ఇత్యాహ -
సమ్భవీ వేతి ।
అథవా జ్ఞానం జ్ఞానాన్తరకర్మేతి అవిషయే జ్ఞానే అవిషయజ్ఞానాన్తరకర్మతయా అధ్యాసో దృష్ట ఇత్యాశఙ్క్యాహ -
సమ్భవీ వేతి ।
ఇన్ద్రియజన్యజ్ఞానవిషయమాత్రస్య పరిచ్ఛిన్నమాత్రస్య జడమాత్రస్య చారోప్యత్వాత్ తద్విపరీతాజడాపరిచ్ఛిన్నావిషయాత్మనోఽధిష్ఠానత్వం సమ్భవతీత్యభిప్రేత్యాహ -
ఉచ్యత ఇతి ।
లోకేఽపి విషయతయాధిష్ఠానశుక్తీదమంశే ఇన్ద్రియజన్యజ్ఞానవిషయత్వం పరిచ్ఛిన్నతయా స్ఫురితత్వం చ విద్యతే । తత్ర కేవలవ్యతిరేకాభావాత్ స్ఫురణజనకత్వేనాన్యథాసిద్ధత్వాచ్చేన్ద్రియజన్యజ్ఞానవిషయత్వమధిష్ఠానత్వే ప్రయోజకం న భవతి । కిన్తు పరిచ్ఛిన్నతయా స్ఫురితత్వమేవ ప్రయోజకమ్ । తదాత్మన్యపి సమ్భవతి । అహఙ్కారే అభివ్యక్తత్వేన పరిచ్ఛిన్నతయా స్ఫురితత్వాదిత్యాహ -
న తావదయమితి ।