నను తత్రాపి యది నామేదానీమసన్నిహితః సర్పః, తథాపి పూర్వనిర్వృత్తతదనుభవసంస్కారః సమస్త్యేవ, బాఢమ్ ; ఇహాప్యహఙ్కర్తృతాతత్సంస్కారయోర్బీజాఙ్కురయోరివానాదేః కార్యకారణభావస్య వక్ష్యమాణత్వాత్ తత్సంస్కారో విభ్రమహేతుః విద్యతే । తత్ర యద్యపి అనిర్వచనీయతయైవ అరుణాదినా స్ఫటికాదేః సావయవత్వేన సమ్భేదయోగ్యస్యాపి అసమ్భేదావభాసః సిద్ధః ; తథాపి తదాసఙ్గీవ స్ఫటికప్రతిబిమ్బముత్ప్రేక్షతే, రజ్జ్వాం పునః సర్పబుద్ధిరేవ, న తత్సమ్భిన్నత్వమసమ్భిన్నత్వం వా తస్యామ్ । తేన ‘అసఙ్గో న హి సజ్జతే’ (బృ. ఉ. ౩-౯-౨౬) ‘అసఙ్గో హ్యయం పురుషః’ (బృ. ఉ. ౪-౩-౧౫) ఇత్యాదిశ్రుతిసమర్పితాసఙ్గతా ఆత్మనో న స్పష్టం దర్శితేతి తదర్థం ఘటాకాశోదాహరణమ్ । తత్ర హి తత్పరామర్శాదృతే న భేదరూపకార్యసమాఖ్యాః స్వగతా దృశ్యన్తే । ఎతచ్చ సర్వముదాహరణజాతం శ్రుతితన్న్యాయానుభవసిద్ధస్య తదసమ్భావనాపరిహారాయ బుద్ధిసామ్యార్థం చ, న వస్తున ఎవ సాక్షాత్ సిద్ధయే । తదేవం యద్యపి చైతన్యైకరసోఽనిదమాత్మకత్వాదవిషయః ; తథాప్యహఙ్కారే వ్యవహారయోగ్యో భవతీతి గౌణ్యావృత్త్యా అస్మత్ప్రత్యయవిషయతోచ్యతే ; ప్రమేయస్య చ వ్యవహారయోగ్యత్వావ్యభిచారాత్ ॥
రజ్జుసర్పభ్రాన్తావపి పూర్వమనుభూతసత్యసర్పోపాధిసర్వోపాధిరితిరస్తీతి చోదయతి -
నను తత్రాపీతి ।
అహఙ్కార భ్రమస్య దర్పణాదివత్ స్వతన్త్రతయా భ్రమకాలీనోపాధినా భవితవ్యమిత్యుచ్యతే, కిం వా పూర్వమనుభూతతయా స్వసంస్కారద్వారేణ భ్రమహేతూపాధిరపేక్షితవ్య ఇత్యుచ్యత ఇతి వికల్ప్య స్వతన్త్రోపాధిశ్చేత్ సః సర్పభ్రమేఽపి నాస్తి । ఇతరశ్చేత్ సోఽత్రాప్యస్తి । పూర్వభ్రమసిద్ధాహఙ్కారసంస్కారాత్ అద్యతనాహఙ్కారాధ్యాసోత్పత్తేరిత్యాహ –
బాఢమిత్యాదినా ।
అహఙ్కర్తృతేతి ।
అహఙ్కార ఇత్యర్థః ।
శ్రుతిషు ఘటాకాశోదాహరణేన కిం ప్రయోజనమిత్యాశఙ్క్య ఆత్మనోఽసఙ్గత్వసిద్ధిః ప్రయోజనమిత్యాహ -
తదర్థం ఘటాకాశోదాహరణమితి ।
ఆత్మనోఽసఙ్గత్వాభావాత్ నోదాహరణాపేక్షేత్యాశఙ్క్య అసఙ్గత్వప్రమాణమాహ -
‘అసఙ్గో న హీ’బృ౦ఉ౦ ౩ - ౯ - ౨౬, (౪ - ౨ - ౪, ౪ - ౪ - ౨౨, ౪ - ౫ - ౧౫)తి ।
స్ఫటికోదాహరణేనాసఙ్గత్వం సిద్ధ్యతీత్యాశఙ్క్య నేత్యాహ -
తత్ర యద్యపీతి ।
స్ఫటికాదేః సావయవత్వేన అరుణాదినా సమ్భేదయోగ్యస్యాప్యరూణాదేఃఅరుజాదేరితి అనిర్వచనీయతయా అసమ్భేదావగమో యద్యపి సిద్ధ ఇత్యన్వయః ।
తదసఙ్గీవేతి ।
ద్రవ్యగుణరూపత్వాత్ తేనారూణాదినా సమ్బన్ధీవ స్ఫటికో లక్షిత ఇత్యర్థః ।
రజ్జుసర్పోదాహరణేనాసఙ్గత్వం సిద్ధ్యతీత్యాశఙ్క్య తత్ర సర్పేణ ఐక్యబుద్ధిత్వాదేవ సంసర్గిత్వేన ప్రతీత్యభావాత్ సంసర్గిత్వేన ప్రతీతతయా నిరూప్యమాణే అసఙ్గిత్వేనోదాహరణత్వం రజ్జోర్నాస్తీత్యాహ -
రజ్జ్వాం పునరితి ।
అసమ్భిన్నత్వం వేతి ।
అసంసృష్టత్వమివేత్యర్థః ।
రూప ఇతి ।
ఘటపరిమితాకాశరూపత్వమిత్యర్థః ।
కార్యేతి ।
జలాదిధారణకార్యమిత్యర్థః ।
సమాఖ్యేతి ।
ఘటాకాశః కరకాకాశ ఇత్యాదిశబ్దవిషయత్వమిత్యర్థః ।
ఉదాహరణైరేవావికారిత్వైకత్వాసఙ్గత్వసిద్ధే ; నాగమోపయోగ ఇతి, నేత్యాహ -
ఎతచ్చ సర్వమితి ।
బుద్ధిసామర్థ్యం చేతి ।
తద్వదిదమపి సమ్భవతీతి దృష్టాన్తేన సమత్వగ్రహణలక్షణసమ్భావనాబుద్ధ్యుత్పత్తయ ఇత్యర్థః ।
అస్మత్ప్రత్యయవిషయత్వాదితి భాష్యగతవిషయశబ్దార్థమాహ -
తదేవం యద్యపీతి ।
అనిదమాత్మకత్వాదవిషయ ఇతి ।
శుక్తివదనిన్ద్రియవిషయత్వాత్ జన్యజ్ఞానావిషయ ఇత్యర్థః ।
తథాప్యహఙ్కారే వ్యవహారయోగ్యో భవతీతి ।
యాదృగ్జ్ఞానాధీనత్వేన పరిచ్ఛిన్నతయా స్ఫురతి యః పదార్థః స తస్య జ్ఞానస్య విషయత్వేన దృష్టః, తద్వదాత్మాప్యహఙ్కారేఽభివ్యక్తత్వేన పరిచ్ఛిన్నతయా స్ఫురతీతి తం ప్రత్యాత్మాప్రత్యాత్మవిషయ ఇతి విషయ ఇత్యుచ్యతే । స్ఫురణస్వభావత్వేఽపి పరిచ్ఛేదస్య అహఙ్కారాధీనత్వాదిత్యర్థః ।
ప్రమేయస్య వ్యవహారయోగ్యత్వావ్యభిచారాదితి ।
ప్రసిద్ధప్రమేయస్య పరిచ్ఛిన్నతయా స్ఫురితత్వావ్యభిచారాదిత్యర్థః ।