నను వ్యవహారయోగ్యత్వే అధ్యాసః, అధ్యాసపరినిష్పన్నాహంప్రత్యయబలాత్ వ్యవహారయోగ్యత్వమ్ ఇతి ప్రాప్తమితరేతరాశ్రయత్వమ్ , న ; అనాదిత్వేన ప్రత్యుక్తత్వాత్ । తత్ర ఎవంభూతస్య అహఙ్కర్తురిదమంశస్య జ్ఞానసంశబ్దితో వ్యాపారవిశేషః సకర్మత్వాత్ కర్మకారకాభిముఖం స్వాశ్రయే కఞ్చిదవస్థావిశేషమాదధాతి ; స్వాశ్రయవికారహేతుత్వాత్ క్రియాయాః । స చ ప్రాప్నోతిక్రియాహితకర్తృస్థవిశేషవత్ కర్మసమ్బన్ధో జ్ఞాతుః జ్ఞేయసమ్బన్ధః ఇతి గీయతే । తేన విషయవిశేషసమ్బద్ధమేవాన్తఃకరణే చైతన్యస్యావచ్ఛేదకమ్ । కర్మకారకమపి ప్రధానక్రియాసిద్ధౌ స్వవ్యాపారావిష్టం చైతన్యవివర్త్తత్వాత్ ప్రధానక్రియాహితప్రమాత్రవస్థావిశేషావచ్ఛిన్నాపరోక్షతైకరూపామపరోక్షతామభివ్యనక్తి । తతశ్చాత్మనోఽన్తఃకరణావస్థావిశేషోపాధిజనితో విశేషః విషయానుభవసంశబ్దితో విషయస్థాపరోక్షైకరసః ఫలమితి క్రియైకవిషయతా ఫలస్య యుజ్యతే । ఎవం చాహఙ్కర్తా స్వాంశచైతన్యబలేన వ్యాపారావిష్టతయా చ ప్రమాతా, ఇతి బుద్ధిస్థమర్థం పురుషశ్చేతయత ఇత్యుచ్యతే । తత్ర చ ప్రమాతుః స్వయఞ్జ్యోతిషో విషయసమ్బన్ధసఞ్జాతవిశేషోఽనుభవోఽపరోక్షతయా సర్వాన్ ప్రత్యవిశిష్టోఽపి కారకాణాం సమ్భూయ ప్రధానక్రియాసాధనత్వాత్ , యేన సహ సాధనం, తన్నిష్ఠ ఎవ, నాన్యత్ర । కర్మకారకమపి యేన సహ సాధనం, తస్యైవాపరోక్షం ; గన్తృసమ్బన్ధ ఇవ గ్రామస్య ॥
వ్యవహారయోగ్యత్వే అధ్యాస ఇతి ।
ఆత్మనః పరిచ్ఛిన్నతయా స్ఫురతీతి వ్యవహారయోగ్యత్వే సతి తస్మిన్నహఙ్కారాధ్యాసః అధ్యస్తాహఙ్కారవశాత్ పరిచ్ఛిన్నతయా స్ఫురితత్వమిత్యన్యోన్యాశ్రయత్వమిత్యర్థః ।
అనాదిత్వేనేతి ।
అహఙ్కారావచ్ఛిన్నతయా స్ఫురితే సంస్కారాధ్యాసః సంస్కారావచ్ఛిన్నతయా స్ఫురితేఽహఙ్కారాధ్యాస ఇతి అనాదిత్వేనేత్యర్థః ।
అవికారిత్వాత్ సర్వగతత్వాత్ చిద్రూపత్వాచ్చాత్మనో యుగపత్ సర్వావభాసకత్వం కస్యాప్యనవభాసకత్వం వా స్యాత్ , న క్రమేణ విషయవిశేషప్రమాతృత్వమిత్యాశఙ్క్య క్రమేణ ఇన్ద్రియబుద్ధివృత్తివ్యాప్త్యపేక్షయా క్రమేణ విషయవిశేషప్రమాతృత్వముపపాదయతి -
తత్రైవమ్భూతస్యేతి ।
పరమార్థతోఽపి కార్యపరిచ్ఛిన్నచిత్స్వభావస్యేత్యర్థః ।
అహఙ్కర్తురితి ।
పరిణామ్యహఙ్కారైక్యాధ్యాసమాపన్నస్యేత్యర్థః ।
ఇదమంశస్యేతి ।
పరిణామ్యహఙ్కారస్యేత్యర్థః ।
జ్ఞానసంశబ్దిత ఇతి ।
జ్ఞానమితి శబ్దయతే కేవలం న తు ముఖ్యజ్ఞానమిత్యర్థః ।
రజఃప్రధానాన్తఃకరణపరిణామరాగాదీన్ యావర్త్త్యమ్ ఈషద్రజస్పృష్టసత్వప్రధానాన్తఃకరణపరిణామ ఇత్యాహ -
వ్యాపారవిశేష ఇతి ।
కర్మకారకాభిముఖం స్వాశ్రయ ఇతి ।
కర్మకారకేణాహఙ్కారస్య సమ్బన్ధం జనయతీత్యర్థః ।
వికారహేతుత్వాదితి ।
ఫలహేతుత్వాదిత్యర్థః ।
క్రియాత్వాత్ స్వాశ్రయేఽతిశయజనకత్వమస్తు । తస్మాదతిశయస్య న విషయవ్యాపితేత్యాశఙ్క్య సకర్మకక్రియాజన్యత్వాత్ గమనక్రియాజన్యప్రాప్తివత్ విషయవ్యాపిత్వమిత్యాహ -
స చ ప్రాప్నోతివ్యాప్నోతి ఇతి క్రియేతి ।
ప్రాప్తిఫలహేతుగమనక్రియేత్యర్థః ।
స్యాదన్తఃకరణస్య విషయసమ్బన్ధః ఆత్మనస్తు విషయవిశేషావభాసః కథమితి తదాహ -
తేన విషయవిశేషసమ్బద్ధసమ్బన్ధమితిమితి ।
స్వవృత్తివ్యాప్తవిషయేణ సమ్బద్ధాన్తఃకరణస్య చ చైతన్యావచ్ఛేదకత్వాత్ త్రికోణతాద్యవస్థావిశేషాపన్నాయఃపిణ్డానుగతాగ్నేరివ ఉపాధ్యనుగతరూపేణాహఙ్కారావచ్ఛిన్నచైతన్యస్య విషయాకారతా స్యాత్ । అతస్తదాకారత్వాదేవ తదవభాస ఇతి భావః ।
అహఙ్కారావచ్ఛిన్నచైతన్యస్యైవం విషయాకారతాఖ్యవిషయసమ్బన్ధోఽస్తు । కథం విషయస్థత్వేన వ్యక్తతయా తత్సాధకత్వమితి, తత్రాహ –
కర్మకారకమపీతి ।
కర్మకారకమపి అపరోక్షతామభివ్యనక్తి ఇత్యన్వయః ।
ప్రధానక్రియాసిద్ధావితి ।
బుద్ధివృత్త్యుత్పత్తావిత్యర్థః ।
స్వవ్యాపారాస్వవ్యాపారవిష్టమితివిష్టమితి ।
ఇన్ద్రియప్రభావ్యాప్తతయాఽభిభూతతమోగుణం బుద్ధిప్రభావ్యాప్తతయాఽభిభూతరజస్కం కేవలసత్వరూపేణ చైతన్యాభివ్యఞ్జకత్వయోగ్యం భవతీత్యర్థః ।
విషయే చైతన్యాభివ్యక్తిసిధ్యర్థం తదధిష్ఠానతయా విషయే చైతన్యమస్తీత్యాహ ।
చైతన్యవివర్తత్వాదితి ।
భవతు విషయే చైతన్యమభివ్యక్తమ్ , తస్య చాహఙ్కారావచ్ఛిన్నచైతన్యమిత్యహఙ్కారావచ్ఛిన్నచైతన్యేన సిద్ధత్వవ్యపదేశో న స్యాదిత్యాశఙ్క్య విషయసాధకత్వేన విషయే అభివ్యక్తచైతన్యస్యాహఙ్కారతద్వృత్త్యభివ్యక్తచైతన్యస్య చైకతయా అభివ్యక్తిరస్తి । వ్యఞ్జకోపాధీనామన్యోన్యవిశిష్టతయా ఉపాధిత్వాత్ । అతో మయావగతమితి వ్యపదేశోపపత్తిరిత్యాహ –
ప్రధానక్రియాహితేతి ।
అవస్థావిశేషావచ్ఛిన్నేతి ।
అవస్థావిశేషమాపన్నాహఙ్కారావచ్ఛిన్నేత్యర్థః ।
ఎకరూపామితి ।
ఎకామిత్యర్థః ।
చైతన్యస్యాహఙ్కారతద్వృత్తితాద్విషయేషు అభివ్యక్తస్యైకత్వేఽపి వృత్తికర్త్రహఙ్కారావచ్ఛిన్నోఽనుభవః ప్రమాతా, వృత్త్యవచ్ఛిన్నచైతన్యం విషయానుభవః, వృత్తివిషయఘటావచ్ఛిన్నచైతన్యం ఫలమితి విభాగమాహ –
తతశ్చాత్మనేతి ।
అనవస్థావిశేష ఇతిఅవస్థావిశేష ఇతి ।
ప్రమాణక్రియాకర్తృరూప ఇత్యర్థః । ఉపాధిజనితో విశేషః । ప్రమాతేతి వాక్యశేషః ।
విషయానుభవసంశబ్దిత ఇతి ।
వృత్త్యవచ్ఛిన్నో విషయానుభవసంశబ్దిత ఇత్యర్థః ।
బుద్ధివృత్తేరహఙ్కారాశ్రయత్వం ఘటవిషయత్వం చాస్తి । ఎకతయా వ్యక్తచైతన్యాఖ్యఫలస్య బిమ్బభూతాఖణ్డచైతన్యరూపాత్మాశ్రయత్వమవచ్ఛేదకాహఙ్కారవిషయత్వం చాస్తి । అతః క్రియాఫలయోః ఎకాశ్రయత్వైకవిషయత్వనియమాసిద్ధిరిత్యాశఙ్క్య ఫలాశ్రయాత్మచైతన్యస్య క్రియాశ్రయాహఙ్కారైక్యాధ్యాసాత్ ఎకాశ్రయత్వం ఫలాఖ్యచైతన్యస్య క్రియావిషయఘటావచ్ఛేదాదేకవిషయత్వం చాస్తీత్యాహ -
ఇతి క్రియైకవిషయతాఫలస్యేతి ।
విషయేత్యాశ్రయస్యాప్యుపలక్షణమ్ ।
బుద్ధిస్థమర్థం పురుషశ్చేతయత ఇతి సాఙ్ఖ్యవచనవిరోధాత్ ఆత్మా స్వచైతన్యోపరక్తం చేతయతీచేతయ ఇత్యుక్తమితిత్యుక్తమయుక్తమితి - తత్రాహ
ఎవంచాహఙ్కర్తేతి ।
ప్రథమం బుద్ధివ్యాప్తమర్థం తత్రాభివ్యక్తచిద్రూప చిద్రూపాత్మస్వచైతన్యేతిఆత్మా స్వచైతన్యోపరక్తత్వాత్ పశ్చాచ్చేతయత ఇత్యేతదభిప్రేత్య సాఙ్ఖ్యవచనమితి భావః ।
ప్రదీపోత్పాదకస్య పుంసః తేన ప్రదీపేన సర్వో విషయః ప్రకాశతే, తద్వద్విషయస్య చైతన్యేనైకస్య ద్రష్టుః సర్వో విషయః ప్రకాశేత ఇత్యాశఙ్క్య విషయాన్తరే బుద్ధివ్యాప్త్యభావాదేవ తత్రోనభిరితితత్రానభివ్యక్తత్వాత్ అప్రకాశః బుద్ధివ్యాప్తతయా అభివ్యఞ్జకవిషయవిశేషస్యైవ ప్రకాశ ఇత్యాహ -
తత్ర చ ప్రమాతురితి ।
సర్వాన్ ప్రతీతి ।
సర్వవిషయాన్ ప్రతీత్యర్థః ।
యేన సహేతి ।
యేన కర్మకారకేణ సహేత్యర్థః ।
చైతన్యస్య విషయే అభివ్యక్తత్వాత్ ఇతరాహఙ్కారావచ్ఛిన్నచైతన్యాభేదేనానభివ్యక్తత్వాత్ ఎకస్యైవ ప్రమాతుః ప్రకాశేతేత్యాహ –
కర్మకారకమపీతి ।
యేన సహేతి ।
యేన ప్రమాత్రా సహేత్యర్థః ।