ஸ்யாதே³தத் , அவ்யாமோஹே(அ)பி துல்யமேதத் , ஸித்³தே⁴ ஹி ஸாத்³ருஶ்யகல்பநாயா அப்ராமாணிகத்வே ப்ரமாணவிரோதே⁴ ச தத்³ரூபப்ரதீதேரவ்யாமோஹத்வம் , அவ்யாமோஹத்வே சாஸ்யா: ஸாத்³ருஶ்யகல்பநாயா: நிஷ்ப்ரமாணகத்வம் ப்ரமாணவிரோத⁴ஶ்ச, நைதத் ; ஸ்வாரஸிகம் ஹி ப்ராமாண்யம் ப்ரதீதேரநபேக்ஷம் । ததா² ச தத்ப்ராமாண்யாத் ஸாத்³ருஶ்யகல்பநா நிஷ்ப்ராமாணிகீ ப்ரமாணவிருத்³தா⁴ ச, ந து ஸாத்³ருஶ்யகல்பநா ஸ்வத:ஸித்³தா⁴, யேந ப்ராமாண்யமாவஹேத் , அப்ராமாண்யபூர்விகைவ ஸா । அத² அந்தே க்ஷயத³ர்ஶநாதௌ³ க்ஷயாநுமாநம் ; அதோ பி⁴ந்நத்வாத் ஸாத்³ருஶ்யகல்பநேதி ? ஆதௌ³ ஸத்தாத³ர்ஶநாத³ந்தே(அ)பி ஸா கிம் நாநுமீயதே ? க்ஷயாநுப⁴வவிரோதா⁴தி³தி சேத் , இஹாபி தத்³ரூபஸத்த்வாத³நுப⁴வவிரோத⁴: ; ந ஹ்யுப⁴யோரநுப⁴வயோ: கஶ்சித்³விஶேஷ: ! அத² மந்யேத யோ(அ)ஸௌ ஸ்தி²ரத்வேநாபி⁴மதோ(அ)ஹமுல்லேக²:, ஸ கிம் காஞ்சித³ர்த²க்ரியாம் குர்யாத்³வா ? ந வா ? யதி³ ந குர்யாத் அஸல்லக்ஷணப்ராப்தேர்ந பரமார்த²வஸ்து ; அத² குர்யாத் , ந தர்ஹி ஸ்தா²யீ ; ஸ்தா²யிநோ(அ)ர்த²க்ரியா(அ)யோகா³த் । கத²மயோக³: ? இத்த²மயோக³: — ஸ தாம் குர்வந் க்ரமேண குர்யாத்³யௌக³பத்³யேந வா ? ந தாவத் க்ரமேண ; பூர்வோத்தரகாலயோ: தஸ்ய விஶேஷாபா⁴வே(அ)பி, கிமிதி பூர்வஸ்மிந்நேவ கால உத்தரகாலபா⁴விநீமபி ந குர்யாத் ? நாபி யௌக³பத்³யேந ; யாவஜ்ஜீவக்ருத்யமேகஸ்மிந்நேவ க்ஷணே க்ருதமித்யுத்தரகாலே தத்³விரஹாத³ஸல்லக்ஷணத்வப்ராப்தே: । அதோ(அ)ர்த²க்ரியாகாரித்வாதே³வ ந ஸ்தா²யீ । தேந ப்ரதிக்ஷணம் பி⁴ந்நேஷ்வஹமுல்லேகே²ஷு தத்³பு³த்³தி⁴: ஸாத்³ருஶ்யநிப³ந்த⁴நேதி, உச்யதே — அத² கேயமர்த²க்ரியா ? யத³பா⁴வாத³ஸல்லக்ஷணத்வப்ராப்தி: । ஸ்வவிஷயஜ்ஞாநஜநநம் ? ப்ராப்தம் தர்ஹி ஸர்வாஸாமேவ ஸம்விதா³ம் ஸ்வஸம்விதி³தரூபத்வேந ஸ்வவிஷயஜ்ஞாநாஜநநாத³ஸல்லக்ஷணத்வம் । ந ஸந்தாநாந்தரே(அ)பி தஜ்ஜநநம் ; அநைந்த்³ரியகத்வாத் , அநுமாநே(அ)பி அர்த²ஜந்யத்வாபா⁴வாத் । ஸார்வஜ்ஞ்யே(அ)பி ந ஸாக்ஷாத் ஸ்வஸம்வித³ம் ஜநயதி ; ஸம்ஸாரஸம்விதே³கரூபத்வப்ரஸங்கா³த் , அதத்³ரூபத்வே தத்³விஷயத்வாயோகா³த் ॥ அத² க்ஷணாந்தரோத்பாதோ³(அ)ர்த²க்ரியா ? சரமக்ஷணஸ்யாஸல்லக்ஷணத்வப்ரஸங்க³:, ந ச ஸர்வஜ்ஞஜ்ஞாநஜநநேநார்த²வத்த்வம் ; சரமத்வாநுபபத்தே: முக்த்யபா⁴வப்ரஸங்கா³த் । ந ச ஸம்வித்ஸம்விதோ³ விஷய: ; ஸம்விதா³த்மநா பே⁴தா³பா⁴வாத் ப்ரதீ³பஸ்யேவ ப்ரதீ³பாந்தரம் । கிஞ்ச நார்த²க்ரியாத: ஸத்த்வம் ப⁴வதி ; ஸ்வகாரணநிஷ்பந்நஸ்ய கார்யஜநநாத் । அத: ப்ரதீதி: வக்தவ்யா । தத்ர தஸ்யா அந்யத: ஸத்த்வப்ரதீதி: தஸ்யா அப்யந்யத: இத்யநவஸ்தா²நாத் ந க்வசித் ஸத்தாநவக³ம:, இதி ஶூந்யம் ஜக³த³ப⁴விஷ்யத் । நநு ஸ்வஜ்ஞாநார்த²க்ரியாயா: ஸ்வயம்ஸித்³த⁴த்வாத் ந அநவஸ்தா² ? ந தர்ஹ்யர்த²க்ரியாத: ஸத்தாவக³ம: ; ந ஹி ஸ்வரூபமேவ ஸ்வஸ்யார்த²க்ரியா ॥ யத் புந: க்ரமேணார்த²க்ரியா ந யுஜ்யதே ; பூர்வோத்தரகாலயோ: தஸ்ய விஶேஷாபா⁴வாதி³தி, நைஷ தோ³ஷ: ; ஸ்தா²யிநோ(அ)பி காரணஸ்ய ஸஹகாரிஸவ்யபேக்ஷஸ்ய ஜநகத்வாத் விஶேஷாபா⁴வாதி³த்யயுக்தம் । அத² காரணஸ்யாந்யாபேக்ஷா ந யுக்தா, அகாரணஸ்யாபி நதராமித்யஸஹகாரி விஶ்வம் ஸ்யாத் । அதா²காரணம் காரணோத்பத்தயே(அ)பேக்ஷத இதி சேத் , அத² தத் காரணஸ்ய காரணம் ? அகாரணம் வா ? காரணம் சேத் , நாபேக்ஷிதுமர்ஹதி । அகாரணம் சேத் நதராம் । அத² நாபேக்ஷா ஹேதூநாம் ஸஹகாரிணீதி ப்³ரூயாத் , த³ர்ஶநேந பா³த்⁴யேத ; த்³ருஷ்டம் ஹி ஸஹகார்யபேக்ஷத்வம் ஹேதூநாம் । தஸ்மாத் யதை²வ ஹேதோ: ஹேதுத்வம் ஸதி கார்யே கேநாப்யதர்கணீயேந க்ரமேண ஜ்ஞாயதே ; ஸத்யேவ ஹேதௌ கார்யஸ்ய த³ர்ஶநாத் , ததா² ஸமேதஸஹகாரிண்யேவ த³ர்ஶநாத் ஸஹகார்யபேக்ஷஸ்ய தத்³விஜ்ஞேயம் ॥
ஸ்வாரஸிகம் ஹி ப்ராமாண்யம் ப்ரதீதேரிதி ।
ஐக்யப்ரதீதே: ஸ்வத ஏவ ப்ராமாண்யமநபேக்ஷம் , ந ஸாத்³ருஶ்யாபா⁴வாபேக்ஷமித்யர்த²: ।
ஐக்யஜ்ஞாநஸ்ய ப்⁴ரமத்வஸித்⁴யநஸாவிதிப்⁴ரமத்வஸித்³த்⁴யதீ⁴நாஸௌ ஸாத்³ருஶ்யஸித்³தி⁴:, ந து ஸ்வத இத்யாஹ -
ந து ஸாத்³ருஶ்யகல்பநா ஸ்வத: ஸித்³தா⁴ இதி ।
கோ³ஸத்³ருஶோ க³வய இத்யத்ர ஸாத்³ருஶ்யஸ்ய கோ³க³வயயோ: ஐக்யப்⁴ரமகல்பகத்வாபா⁴வே(அ)பி ஏகதே³ஶஸ்த²த்வேநாபே⁴த³பு³த்³தி⁴க்³ருஹீதயோ: ஸாத்³ருஶ்யமைக்யப்⁴ரமகல்பகம் ஜ்வாலாமாலாயாமிவேதி பா⁴வ: ।
தர்ஹி அநுமாநாத் க்ஷணிகத்வம் ஸாத⁴யாம இத்யபி⁴ப்ரேத்ய க⁴டாதௌ³ தாவத் ஸாத⁴யதி -
அத² அந்தே க்ஷயத³ர்ஶநாதி³தி ।
விநாஶக்ஷணாத் பூர்வக்ஷணவர்தி க⁴டஸத்வமந்த இத்யுச்யதே । தஸ்ய ஸ்வாநந்தரோத்தரக்ஷணே ஸத்வாதே³வ விநாஶத³ர்ஶநாதி³த்யர்த²: ।
ஆதௌ³ க்ஷயாநுமாநமிதி ।
அந்த்யக்ஷணாநவச்சி²ந்நக⁴டஸத்வாந்யாதி³ரித்யுச்யதே । தாந்யபி ஸ்வஸத்த்வாக்ஷணாது³த்தரக்ஷணே விநாஶவ்யாப்தாநி ஸத்வாத³ந்த்யக்ஷணாவச்சி²ந்நஸத்வவத்³வதி³த்யநுமாநமித்யர்த²: ।
பி⁴ந்நத்வாத் ஸாத்³ருஶ்யகல்பநேதி ।
பி⁴ந்நேஷு ஏக்யஜ்ஞாநாத் ஸாத்³ருஶ்யகல்பநேத்யர்த²: ।
க⁴டஸத்தாவச்சே²த³கக்ஷணா: ஆதி³ரித்யுச்யந்தே । அந்த இதி விநாஶாக்²யாஸத்த்வாவச்சே²த³கக்ஷணா உச்யந்தே । தே(அ)பி க⁴டஸத்தயா வ்யாப்தா: காலத்வாத் ஸத்த்வாவச்சே²த³ககாலவத் இதி ப்ரத்யநுமாநமாஹ -
ஆதௌ³ ஸத்தாத³ர்ஶநாதி³தி ।
க்ஷயாநுப⁴வ இதி ।
அபா⁴வாநுப⁴வ இத்யர்த²: ।
தத்³ரூபஸத்வாத³நுப⁴வவிரோத⁴ இதி ।
அந்த்யக்ஷணாத் பூர்வக்ஷணாவச்சி²ந்நக⁴டஸத்த்வாநாமநந்தரக்ஷயாநுமாநமபி ப்ரத்யபி⁴ஜ்ஞாவிருத்³த⁴மித்யர்த²: । ந ஹி உப⁴யோ: கஶ்சித்³விஶேஷ இத்யஸ்யாயமர்த²: - காலத்³வயலக்ஷணோபலக்ஷணப்ரதிபத்திபூர்வகம் த்ருதீயக்ஷணே ப்ரத்யபி⁴ஜ்ஞயா ஸதை³க்யாக்²யப்ரமேயப்ரதிபத்தி: த⁴ர்மிப்ரதியோகி³க்³ரஹணாநந்தரம் த்ருதீயக்ஷணே அபா⁴வப்ரமிதி: । அத: த்ருதீயக்ஷணே ப்ரமேயப்ரதிபத்தி: உப⁴யோஸ்துல்யேதி ।
ஸர்வே க்ஷணிகா: அர்த²க்ரியாகாரித்வாத் , யத³க்ஷணிகம் ந தத³ர்த²க்ரியாகாரி யதா² ஶஶவிஷாணம் இத்யநுமாநாந்தரம் த³ர்ஶயிதும் ஸ்தா²யிநோ(அ)ர்த²க்ரியாநுபபத்திமாஹ -
அத² மந்யேதேத்யாதி³நா ।
கர்த்ருத்வாகர்த்ருத்வே விருத்³தே⁴, தத்ர கர்த்ருத்வே ஸதி கஸ்மாத³ஸ்தா²யித்வமித்யாஶங்க்யாஹ –
ஸ்தா²யிநோ(அ)ர்த²க்ரியா(அ)யோகா³தி³தி ।
கத²மயோக³ இதி ।
ஸ்தா²யிந ஏவ நிமித்தஸம்ப³ந்தா⁴த் அந்யதா²பூ⁴தஸ்ய க்ரியாபூர்வகம் கார்யநிஷ்பாத³நஸாமர்த்²யஸம்ப⁴வாதி³தி பா⁴வ: ।
க்ரமேண வேதி ।
அநேகாநி கார்யாணி ஸாதத்யேந குர்யாதி³த்யர்த²: ।
யௌக³பத்³யேந வேதி ।
ஏகம் வா அநேகம் வா ஸ்வநிஷ்பாத்³யம் கார்யம் ஸக்ருதே³வ க்ருத்வா உபரமேதேத்யர்த²: ।
தஸ்ய விஶேஷாபா⁴வ இதி ।
குர்வத³குர்வத³வஸ்த²யோ: காரணஸ்ய ஸாமர்த்²யமஸ்தி சேத³குர்வத³வஸ்தா²யாமபிஅவஸ்தா²யாமிதி நேதி குர்யாத் ஸாமர்த்²யம் நாஸ்தி சேத் குர்வத³வஸ்தா²யாமபி ந குர்யாத் । ததா³ ஸாமர்த்²யம் ஜாயத இதி சேத் தர்ஹி ஸாமர்த்²யோத்பாத³நஸாமர்த்²யம் பூர்வமஸ்தி சேத் பூர்வமேவ ஸாமர்த்²யம் ஜநயேத் । நாஸ்தி சேத் பஶ்சாத³பி ந ஸாமர்த்²யம் ஜநயேதி³த்யர்த²: ।
தத்³பு³த்³தி⁴ரிதி ।
தத்த்வேந பு³த்³தி⁴: ப்ரத்யபி⁴ஜ்ஞாபு³த்³தி⁴ரித்யர்த²: ।
ஸக்ருதே³வ கார்யம் க்ருத்வா தூஷ்ணீம்பூ⁴தஸ்ய ஸ்தா²யிந: ஸத்வம் ந விருத்⁴யதே । ஸத்வஸ்யார்த²க்ரியாகாரித்வலக்ஷணத்வாபா⁴வாதி³த்யாஹ ஸித்³தா⁴ந்தீ -
அத² கேயமித்யாதி³நா ।
ஜநநமிதி ।
கர்மதயா ஜநகத்வமித்யர்த²: ।
பா³ஹ்யார்தா²நாம் ஸ்வவிஷயஜ்ஞாநஜநஜநநத்வேதிகத்வஸம்ப⁴வே(அ)பி விஜ்ஞாநாநாம் ந ஸம்ப⁴வதீத்யாஹ -
ப்ராப்தம் தர்ஹீதி ।
ந ஸந்தாநாந்தரே(அ)பீதி ।
ஜீவாந்தரஸந்தாநே(அ)பி ஸ்வவிஷயப்ரத்யக்ஷஜ்ஞாநம் ந ஜநயதீத்யர்த²: ।
ஸ்வவிஷயாநுமாநமபி ந ஜநயதி, அநுமாநஸ்ய அர்த²ஜந்யத்வாபா⁴வாதி³த்யாஹ –
அநுமாநே(அ)பீதி ।
ஸம்ஸ்காரகல்பிதரூபேண ஸ்வவிஷயம் ஜ்ஞாநம் ஸர்வஜ்ஞஸந்ததாவபி ந ஜநயதி । ஸர்வஜ்ஞஜ்ஞாநஸ்ய விஷயாபே⁴தே³ந, ஸம்ஸாரித்வப்ரஸங்கா³தி³த்யாஹ –
ஸார்வஜ்ஞே(அ)பீதி ।
ஸாக்ஷாதி³தி ।
கல்பிதரூபேணேத்யர்த²: ।
அதத்³ரூபத்வஅத: ரூபவத்வ இதி இதி ।
ஸம்ஸாரஸம்விதா³ம் ஸம்ஸாரவிது⁴ரஶுத்³த⁴வேஷேண ஸர்வஜ்ஞஜ்ஞாநஜநகத்வாத் ஜநகஶுத்³தா⁴காரேணாபே⁴தா³த் ஸர்வஜ்ஞஜ்ஞாநஸ்ய அஸம்ஸாரரூபத்வ இத்யர்த²: ।
தத்³விஷயத்வாயோகா³தி³தி ।
ஶுத்³த⁴த்வேந ஸமத்வாதி³தி பா⁴வ: ।
க்ஷணாந்தரோத்பாத³ இதி ।
ஸ்வஸந்தாநே க்ஷணாந்தரோத்பாத³ இத்யர்த²: ।
சரமக்ஷணஸ்யேதி ।
ஸர்வங்க்ஷணிகம் ஸ்வலக்ஷணம் ஸ்வயமேவ ஸ்வஸ்ய லக்ஷணம் , ஸ்வாதிரிக்தேந ஸங்கி³ ந ப⁴வதீத்யர்த²: ।
து³:க²ம் ஶூந்யமிதி ।
சதுர்வித⁴பா⁴வநாப்ரகர்ஷயுதத்வாத் பூர்வஜ்ஞாநாது³த்பத்³யமாநம் விஶுத்³த⁴விஜ்ஞாநம் ஸந்தாநஸ்யாவஸாநரூபம் சரமக்ஷண இத்யுச்யதே । தஸ்ய ஸ்வஸந்தாநே க்ஷணாந்தராநுத்பாத³கத்வாத் அஸத்வமித்யர்த²: ।
சரமக்ஷணமபி ஸார்வஜ்ஞஜ்ஞாநம் விஷயதயா ஜநயதீத்யர்த²க்ரியாவத்வமிதி, நேத்யாஹ -
ந ச ஸார்வஜ்ஞேதி ।
சரமத்வாநுபபத்தேசரமத்வாநபபத்தே சிதி இதிரிதி ।
ஏகஸந்தாநோ(அ)பி கார்யே காரணஸ்யாந்வயாநங்கீ³காராத் துல்யஸ்வபா⁴வயோ: கார்யகாரணபா⁴வ ஏவ ஏகஸந்தாநதேதி வக்தவ்யம் । ததா² ஸதி சரமக்ஷணஸ்யாபி ஸார்வஜ்ஞேந ஜ்ஞாநேந ஏகஸந்தாநதயா சரமத்வாநுபபத்தே: । சரமக்ஷணோத³யாக்²யமுக்த்யபா⁴வப்ரஸங்கா³தி³த்யர்த²: ।
ஸர்வஜ்ஞஜ்ஞாநம் ப்ரதி விஷயதயா ஜநகத்வேந தத்ஸந்தாநைக்யமேவ முக்திரிதி தத்ராஹ -
ந ச ஸம்வித் ஸம்விதோ³ விஷய இதி ।
ஸம்விதா³த்மநா பே⁴தா³பா⁴வாதி³தி ।
சரமஸம்வித³: ஸர்வஜ்ஞஸம்விதா³ ஸமாநத்வாத் ஸம்விதா³த்மநா ஐக்யாத் , ஸம்விதா³த்மநா பே⁴தா³பா⁴வாதி³த்யர்த²: ।
அத² க்ரியாகாரணஸத்வஹேது: காரணஸத்வப்ரதீதிஹேதுர்வா இதி விகல்ப்ய தூ³ஷயதி -
கிஞ்சேதி ।
ஸ்வகாரணஇத³ம் ப்ரதீகம் ந த்³ருஷ்யதேநிஷ்பந்நத்வாத் நார்த²க்ரியாதோ நிஷ்பந்நத்வம் , ப்ராகே³வரூபஜ்ஞாஜ்ஞாநாதி³தி நிஷ்பந்நக⁴டஸ்ய ஸ்வநிஷ்பாத்³யார்த²க்ரியாக்²யகார்யேண ந நிஷ்பாத்³யத்வமிதி ।
ஸ்வஜ்ஞாநார்த²க்ரியாயா இதி ।
ஸ்வகார்யரூபஜ்ஞாநாக்²யார்த²க்ரியாயா: ஸ்வயம்ஸித்³த⁴த்வாத் நாந்யத: ஸத்வப்ரதீதிரர்த²க்ரியாயா இத்யர்த²: ।
ஜ்ஞாநாக்²யார்த²க்ரியாயா: ஸ்வேந வேத்³யத்வாத் ஸ்வஸ்ய ஸ்வயமேவ போ³த⁴கரூபேணார்த²க்ரியேதி நேத்யாஹ -
ந ஹி ஸ்வரூபமேவேதி ।
அதோ(அ)ர்த²க்ரியாத: ஸத்வாபா⁴வாத் யுக³பத் ஸர்வம் க்ருத்வா தூஷ்ணீம்பூ⁴தஸ்ய ஸ்தா²யிந: ஸத்வமவிருத்³த⁴மிதி பா⁴வ: ।
விஶேஷாபா⁴வாதி³த்யயுக்தமிதி ।
ஶக்தகாரணாத் கார்யோத்பத்திஸமயே ஸஹகாரிஸம்பத்திரூபவிஶேஷபா⁴வாத் விஶேஷாபா⁴வோ(அ)ஸித்³த⁴ இத்யர்த²: ।
அத² காரணஸ்யேதி ।
ஶக்தஸ்யேத்யர்த²: ।
அகாரணஸ்யாபீதி ।
அஶக்தஸ்யாபீத்யர்த²: ।
அகாரணம் காரணோத்பத்தய இதி ।
அஸமர்த²ம் ஸமர்தோ²த்பத்தய இத்யர்த²: । அஸமர்த²மபி கார்யோத³யார்த²ம் கார்யோத³யாநந்தரமிதிபூர்வவர்திஸாமக்³ரீரூபஸ்யோத்பத்தய இதி வா அர்த²: ।
அத² தத் காரணஸ்யேதி ।
ததி³தி ஸஹகார்யபேக்ஷத்வேநாபி⁴மதவஸ்தூச்யத இதி த்³ரஷ்டவ்யம் ।
காரணஸ்ய காரணம் அதா²காரணமிதி ।
ஸாமர்த்²யம் ப்ரதி வா ஸாமக்³ரீரூபம் ப்ரதி வா காரணம் அதா²காரணமித்யர்த²: ।
ஹேதோ: ஸதி கார்ய இதி ।
கார்யத³ர்ஶநத்வாதி³த்யர்த²: ।
ஸத்யேவ ஹேதாவிதி ।
அந்வயவ்யதிரேகாப்⁴யாமித்யர்த²: ।
ஸமேதஸஹகாரிண்யேவ த³ர்ஶநாதி³தி ।
ஸஹகாரிஸஹிதஹேதௌ ஸத்யேவ கார்யஸ்ய த³ர்ஶநாதி³த்யர்த²: ।
தத்³விஜ்ஞேயமிதி ।
கார்யம் விஜ்ஞேயமித்யர்த²: ।