స్వారసికం హి ప్రామాణ్యం ప్రతీతేరితి ।

ఐక్యప్రతీతేః స్వత ఎవ ప్రామాణ్యమనపేక్షమ్ , న సాదృశ్యాభావాపేక్షమిత్యర్థః ।

ఐక్యజ్ఞానస్య భ్రమత్వసిధ్యనసావితిభ్రమత్వసిద్ధ్యధీనాసౌ సాదృశ్యసిద్ధిః, న తు స్వత ఇత్యాహ -

న తు సాదృశ్యకల్పనా స్వతః సిద్ధా ఇతి ।

గోసదృశో గవయ ఇత్యత్ర సాదృశ్యస్య గోగవయయోః ఐక్యభ్రమకల్పకత్వాభావేఽపి ఎకదేశస్థత్వేనాభేదబుద్ధిగృహీతయోః సాదృశ్యమైక్యభ్రమకల్పకం జ్వాలామాలాయామివేతి భావః ।

తర్హి అనుమానాత్ క్షణికత్వం సాధయామ ఇత్యభిప్రేత్య ఘటాదౌ తావత్ సాధయతి -

అథ అన్తే క్షయదర్శనాదితి ।

వినాశక్షణాత్ పూర్వక్షణవర్తి ఘటసత్వమన్త ఇత్యుచ్యతే । తస్య స్వానన్తరోత్తరక్షణే సత్వాదేవ వినాశదర్శనాదిత్యర్థః ।

ఆదౌ క్షయానుమానమితి ।

అన్త్యక్షణానవచ్ఛిన్నఘటసత్వాన్యాదిరిత్యుచ్యతే । తాన్యపి స్వసత్త్వాక్షణాదుత్తరక్షణే వినాశవ్యాప్తాని సత్వాదన్త్యక్షణావచ్ఛిన్నసత్వవద్వదిత్యనుమానమిత్యర్థః ।

భిన్నత్వాత్ సాదృశ్యకల్పనేతి ।

భిన్నేషు ఎక్యజ్ఞానాత్ సాదృశ్యకల్పనేత్యర్థః ।

ఘటసత్తావచ్ఛేదకక్షణాః ఆదిరిత్యుచ్యన్తే । అన్త ఇతి వినాశాఖ్యాసత్త్వావచ్ఛేదకక్షణా ఉచ్యన్తే । తేఽపి ఘటసత్తయా వ్యాప్తాః కాలత్వాత్ సత్త్వావచ్ఛేదకకాలవత్ ఇతి ప్రత్యనుమానమాహ -

ఆదౌ సత్తాదర్శనాదితి ।

క్షయానుభవ ఇతి ।

అభావానుభవ ఇత్యర్థః ।

తద్రూపసత్వాదనుభవవిరోధ ఇతి ।

అన్త్యక్షణాత్ పూర్వక్షణావచ్ఛిన్నఘటసత్త్వానామనన్తరక్షయానుమానమపి ప్రత్యభిజ్ఞావిరుద్ధమిత్యర్థః । న హి ఉభయోః కశ్చిద్విశేష ఇత్యస్యాయమర్థః - కాలద్వయలక్షణోపలక్షణప్రతిపత్తిపూర్వకం తృతీయక్షణే ప్రత్యభిజ్ఞయా సదైక్యాఖ్యప్రమేయప్రతిపత్తిః ధర్మిప్రతియోగిగ్రహణానన్తరం తృతీయక్షణే అభావప్రమితిః । అతః తృతీయక్షణే ప్రమేయప్రతిపత్తిః ఉభయోస్తుల్యేతి ।

సర్వే క్షణికాః అర్థక్రియాకారిత్వాత్ , యదక్షణికం న తదర్థక్రియాకారి యథా శశవిషాణం ఇత్యనుమానాన్తరం దర్శయితుం స్థాయినోఽర్థక్రియానుపపత్తిమాహ -

అథ మన్యేతేత్యాదినా ।

కర్తృత్వాకర్తృత్వే విరుద్ధే, తత్ర కర్తృత్వే సతి కస్మాదస్థాయిత్వమిత్యాశఙ్క్యాహ –

స్థాయినోఽర్థక్రియాఽయోగాదితి ।

కథమయోగ ఇతి ।

స్థాయిన ఎవ నిమిత్తసమ్బన్ధాత్ అన్యథాభూతస్య క్రియాపూర్వకం కార్యనిష్పాదనసామర్థ్యసమ్భవాదితి భావః ।

క్రమేణ వేతి ।

అనేకాని కార్యాణి సాతత్యేన కుర్యాదిత్యర్థః ।

యౌగపద్యేన వేతి ।

ఎకం వా అనేకం వా స్వనిష్పాద్యం కార్యం సకృదేవ కృత్వా ఉపరమేతేత్యర్థః ।

తస్య విశేషాభావ ఇతి ।

కుర్వదకుర్వదవస్థయోః కారణస్య సామర్థ్యమస్తి చేదకుర్వదవస్థాయామపిఅవస్థాయామితి నేతి కుర్యాత్ సామర్థ్యం నాస్తి చేత్ కుర్వదవస్థాయామపి న కుర్యాత్ । తదా సామర్థ్యం జాయత ఇతి చేత్ తర్హి సామర్థ్యోత్పాదనసామర్థ్యం పూర్వమస్తి చేత్ పూర్వమేవ సామర్థ్యం జనయేత్ । నాస్తి చేత్ పశ్చాదపి న సామర్థ్యం జనయేదిత్యర్థః ।

తద్బుద్ధిరితి ।

తత్త్వేన బుద్ధిః ప్రత్యభిజ్ఞాబుద్ధిరిత్యర్థః ।

సకృదేవ కార్యం కృత్వా తూష్ణీమ్భూతస్య స్థాయినః సత్వం న విరుధ్యతే । సత్వస్యార్థక్రియాకారిత్వలక్షణత్వాభావాదిత్యాహ సిద్ధాన్తీ -

అథ కేయమిత్యాదినా ।

జననమితి ।

కర్మతయా జనకత్వమిత్యర్థః ।

బాహ్యార్థానాం స్వవిషయజ్ఞానజనజననత్వేతికత్వసమ్భవేఽపి విజ్ఞానానాం న సమ్భవతీత్యాహ -

ప్రాప్తం తర్హీతి ।

న సన్తానాన్తరేఽపీతి ।

జీవాన్తరసన్తానేఽపి స్వవిషయప్రత్యక్షజ్ఞానం న జనయతీత్యర్థః ।

స్వవిషయానుమానమపి న జనయతి, అనుమానస్య అర్థజన్యత్వాభావాదిత్యాహ –

అనుమానేఽపీతి ।

సంస్కారకల్పితరూపేణ స్వవిషయం జ్ఞానం సర్వజ్ఞసన్తతావపి న జనయతి । సర్వజ్ఞజ్ఞానస్య విషయాభేదేన, సంసారిత్వప్రసఙ్గాదిత్యాహ –

సార్వజ్ఞేఽపీతి ।

సాక్షాదితి ।

కల్పితరూపేణేత్యర్థః ।

అతద్రూపత్వఅతః రూపవత్వ ఇతి ఇతి ।

సంసారసంవిదాం సంసారవిధురశుద్ధవేషేణ సర్వజ్ఞజ్ఞానజనకత్వాత్ జనకశుద్ధాకారేణాభేదాత్ సర్వజ్ఞజ్ఞానస్య అసంసారరూపత్వ ఇత్యర్థః ।

తద్విషయత్వాయోగాదితి ।

శుద్ధత్వేన సమత్వాదితి భావః ।

క్షణాన్తరోత్పాద ఇతి ।

స్వసన్తానే క్షణాన్తరోత్పాద ఇత్యర్థః ।

చరమక్షణస్యేతి ।

సర్వఙ్క్షణికం స్వలక్షణం స్వయమేవ స్వస్య లక్షణమ్ , స్వాతిరిక్తేన సఙ్గి న భవతీత్యర్థః ।

దుఃఖం శూన్యమితి ।

చతుర్విధభావనాప్రకర్షయుతత్వాత్ పూర్వజ్ఞానాదుత్పద్యమానం విశుద్ధవిజ్ఞానం సన్తానస్యావసానరూపం చరమక్షణ ఇత్యుచ్యతే । తస్య స్వసన్తానే క్షణాన్తరానుత్పాదకత్వాత్ అసత్వమిత్యర్థః ।

చరమక్షణమపి సార్వజ్ఞజ్ఞానం విషయతయా జనయతీత్యర్థక్రియావత్వమితి, నేత్యాహ -

న చ సార్వజ్ఞేతి ।

చరమత్వానుపపత్తేచరమత్వానపపత్తే చితి ఇతిరితి ।

ఎకసన్తానోఽపి కార్యే కారణస్యాన్వయానఙ్గీకారాత్ తుల్యస్వభావయోః కార్యకారణభావ ఎవ ఎకసన్తానతేతి వక్తవ్యమ్ । తథా సతి చరమక్షణస్యాపి సార్వజ్ఞేన జ్ఞానేన ఎకసన్తానతయా చరమత్వానుపపత్తేః । చరమక్షణోదయాఖ్యముక్త్యభావప్రసఙ్గాదిత్యర్థః ।

సర్వజ్ఞజ్ఞానం ప్రతి విషయతయా జనకత్వేన తత్సన్తానైక్యమేవ ముక్తిరితి తత్రాహ -

న చ సంవిత్ సంవిదో విషయ ఇతి ।

సంవిదాత్మనా భేదాభావాదితి ।

చరమసంవిదః సర్వజ్ఞసంవిదా సమానత్వాత్ సంవిదాత్మనా ఐక్యాత్ , సంవిదాత్మనా భేదాభావాదిత్యర్థః ।

అథ క్రియాకారణసత్వహేతుః కారణసత్వప్రతీతిహేతుర్వా ఇతి వికల్ప్య దూషయతి -

కిఞ్చేతి ।

స్వకారణఇదం ప్రతీకం న దృష్యతేనిష్పన్నత్వాత్ నార్థక్రియాతో నిష్పన్నత్వమ్ , ప్రాగేవరూపజ్ఞాజ్ఞానాదితి నిష్పన్నఘటస్య స్వనిష్పాద్యార్థక్రియాఖ్యకార్యేణ న నిష్పాద్యత్వమితి ।

స్వజ్ఞానార్థక్రియాయా ఇతి ।

స్వకార్యరూపజ్ఞానాఖ్యార్థక్రియాయాః స్వయంసిద్ధత్వాత్ నాన్యతః సత్వప్రతీతిరర్థక్రియాయా ఇత్యర్థః ।

జ్ఞానాఖ్యార్థక్రియాయాః స్వేన వేద్యత్వాత్ స్వస్య స్వయమేవ బోధకరూపేణార్థక్రియేతి నేత్యాహ -

న హి స్వరూపమేవేతి ।

అతోఽర్థక్రియాతః సత్వాభావాత్ యుగపత్ సర్వం కృత్వా తూష్ణీమ్భూతస్య స్థాయినః సత్వమవిరుద్ధమితి భావః ।

విశేషాభావాదిత్యయుక్తమితి ।

శక్తకారణాత్ కార్యోత్పత్తిసమయే సహకారిసమ్పత్తిరూపవిశేషభావాత్ విశేషాభావోఽసిద్ధ ఇత్యర్థః ।

అథ కారణస్యేతి ।

శక్తస్యేత్యర్థః ।

అకారణస్యాపీతి ।

అశక్తస్యాపీత్యర్థః ।

అకారణం కారణోత్పత్తయ ఇతి ।

అసమర్థం సమర్థోత్పత్తయ ఇత్యర్థః । అసమర్థమపి కార్యోదయార్థం కార్యోదయానన్తరమితిపూర్వవర్తిసామగ్రీరూపస్యోత్పత్తయ ఇతి వా అర్థః ।

అథ తత్ కారణస్యేతి ।

తదితి సహకార్యపేక్షత్వేనాభిమతవస్తూచ్యత ఇతి ద్రష్టవ్యమ్ ।

కారణస్య కారణమ్ అథాకారణమితి ।

సామర్థ్యం ప్రతి వా సామగ్రీరూపం ప్రతి వా కారణమ్ అథాకారణమిత్యర్థః ।

హేతోః సతి కార్య ఇతి ।

కార్యదర్శనత్వాదిత్యర్థః ।

సత్యేవ హేతావితి ।

అన్వయవ్యతిరేకాభ్యామిత్యర్థః ।

సమేతసహకారిణ్యేవ దర్శనాదితి ।

సహకారిసహితహేతౌ సత్యేవ కార్యస్య దర్శనాదిత్యర్థః ।

తద్విజ్ఞేయమితి ।

కార్యం విజ్ఞేయమిత్యర్థః ।