యస్తు మన్యతే — సహకారిజనితవిశేషో హేతుః కార్యం జనయతి ; అన్యథాఽనుపకారిణోఽపేక్షాయోగాదితి ; స వక్తవ్యః — విశేషస్య స హేతురహేతుర్వా ? అహేతుశ్చేత్ , విశేషోత్పత్తౌ నాపేక్ష్యేత ; తత్ర కేవలా ఎవ సహకారిణో విశేషముత్పాదయేయుః, తతశ్చ కార్యం స్యాత్ । అథ హేతుః ? సహకారిభిరజనితవిశేషస్తమేవ కథం కుర్యాత్ ? విశేషస్య వా జననే అనవస్థా । అథ మతం — న సర్వం కార్యం సహకారిజనితాత్మభేదహేతుజన్యమ్ , సమగ్రేషు హేతుషు తావత్యేవాభవదఙ్కురాది ; తథా కిఞ్చిత్సన్నిహితసహకారిహేతుజన్యం, యథా అక్షేపకారీన్ద్రియాదిజ్ఞానమ్ ; తత్ర ఆద్యో విశేషః సహకారిసన్నిధానమాత్రలభ్యః ; అక్షేపకారీన్ద్రియాదిజ్ఞానవదితి నానవస్థా ? అనుపకుర్వన్నపి తర్హి సహకారీ అపేక్ష్యేత । న హి తత్ర హేతోః సహకారిభ్య ఆత్మభేదః । నానుపకుర్వన్నపేక్ష్యతే ; అతిప్రసఙ్గాత్ । స్వరూపే తు నోపకరోతి, కిన్తు కార్యే ; తత్సిద్ధేస్తన్నాన్తరీయకత్వాత్ ? నిత్యోపి తర్హ్యనాధేయాతిశయో భావః కార్యసిద్ధయే క్షణిక ఇవ సహకారిణమపేక్షత ఇతి కిం నాభ్యుపేయతే ? యథైవ క్షణికో భావః సహకారిసమవధానే ఎవ కార్యం జనయతి ; సామగ్రీసాధ్యత్వాత్ , తథా నిత్యోఽపి స్వరూపానుపయోగిత్వేఽపి సహకారిసమవధానం కార్యోపయోగాదపేక్షేత ॥ అథ మతమ్ — క్షణికోఽపి నైవాపేక్షతే, జన్యజనకస్య స్వయమన్యాపేక్షానుపపత్తేః, కార్యం తు యదన్యసన్నిధౌ భవతి తత్ ; తస్యాన్యసన్నిధావేవ భావాత్ అన్యథా చాభావాత్ , నిత్యస్య తు జనకస్య సర్వదా జననప్రసఙ్గః । కో హేతురన్యాపేక్షాయాః ? క్షణికస్తు యో జనకో భావః స న పురస్తాత్ , న పశ్చాదితి న పూర్వోత్తరకాలయోః కార్యోత్పాదః ॥
క్వ తర్హి సహకార్యుపయోగ ఇత్యపేక్షాయాం తత్ర మతాన్తరముపన్యస్య పూర్వవాదినం దూషయతి -
యస్తు మన్యతే సహకారిజనితవిశేష ఇతి ।
జలాదిసహకారిజనితోచ్ఛూనతాది విశేషయుక్తో హేతురిత్యర్థః ।
ప్రధానహేతోరకిఞ్చిత్కరత్వం స్యాదిత్యాహ -
తత్ర కేవలా ఎవేతి ।
తతశ్చేతి ।
విశేషాదిత్యర్థః ।
జనితవిశేష ఇతి ।
ప్రథమవిశేషాతిరిక్తవిశేషహీనః ప్రథమవిశేషమేవ కథం కుర్యాదిత్యర్థః ।
విశేషస్య వా జనన ఇతి ।
ప్రథమవిశేషాతిరిక్తవిశేషస్య జనన ఇత్యర్థః ।
న సర్వం కార్యం సహకారిజనితవిశేషయుక్తహేతుజన్యమ్ , కిఞ్చిత్ తథావిధహేతుజన్యమ్ , కిఞ్చిత్తు సహకారిజనితవిశేషహీనహేతుజన్యమితి అవ్యవస్థామనవస్థాపరిహారాయ ఆహ -
అథ మతమితి ।
తావత్యేవేతి ।
ఉచ్ఛూనతాదివిశేషే సత్యేవేత్యర్థః ।
సన్నిహితసహకారీతి ।
న తు సహకారిజనితవిశేషయుక్తహేతుజన్యమితి భావః ।
యథా అక్షేపకారీతి ।
విషయసంయోగే కృతే పశ్చాత్ స్వసంయుక్తకర్మకారకేణ సహకారిణా జనితవిశేషవత్వేన నోత్తరక్షణే జ్ఞానజనకత్వమిన్ద్రియస్యేత్యర్థః ।
న హి తత్ర హేతోరితి ।
ప్రథమవిశేషం ప్రతి హేతోః సహకారిజనితవిశేషాన్తరాభావేఽపి సహసహర్హపేక్షేతికార్యపేక్షా విద్యత ఇత్యర్థః ।
క్షణికవాదీ మతాన్తరం దూషయతి -
నానుపకుర్వన్నితి ।
అతిప్రసఙ్గాదితి ।
సర్వస్య సహకారిత్వప్రసఙ్గాదిత్యర్థః ।
క్వ తర్హి సహకార్యుపకార ఇత్యపేక్షాయామాహ -
స్వరూపే త్వితి ।
హేతావిత్యర్థః ।
కార్య ఇతి ।
కార్యం హి సహకారిణా జాయమానముపక్రియత ఇత్యర్థః ।
ఆహ సిద్ధాన్తీ
నిత్యోఽపీతి ।
తదేవ ప్రపఞ్చయతి ।
యథైవ క్షణికో భావ ఇతి ।
సామగ్రీసాధ్యత్వాదితి ।
బహుకారకవ్యాపారసాధ్యత్వాదిత్యర్థః ।
కార్యమేవ సహకారిణమపేక్షతే న కారణమితి శఙ్కతే -
అథ మతం క్షణిక ఇతి ।
జన్యజనకస్య స్వయమిత్యస్యాయమర్థః కార్యజనకస్య సహకారిణః కార్యాదన్యకారణేనాపేక్ష్యమాణత్వానుపపత్తేరితి యదన్యసన్నిధౌ భవతి తదిత్యత్ర తత్కార్యమపేక్షతే, తత్సహకార్యపేక్షత ఇతి వాక్యశేషః ।
అన్యసన్నిధావేవేతి ।
సహకారిసన్నిధావేవేత్యర్థః ।
నిత్యం కారణమితి పక్షేఽపి కార్యమేవ సహకారిణమపేక్ష్య క్రమేణ భవిష్యతీతి, నేత్యాహ -
నిత్యస్య తు జనకస్యేతి ।
సహకారిణాం కారణస్య చ సర్వదా భావాత్ తేషాం సమ్బన్ధస్య చ తేభ్య ఎవ సదా భావాదితి భావః ।
క్షణికకారణస్యాపి భావావచ్ఛేదకక్షణాత్ ఇతరకాలే సహకార్యపేక్షయా కార్యజనకత్వే విశేషాభావాత్ సర్వదా కార్యజనిః స్యాదితి నేత్యాహ -
క్షణికస్తు యో జనక ఇతి ।
యః క్షణికో జనకః స తు భావః తస్య సదాతనత్వాభావాన్న సదా కార్యజన్మేత్యర్థః ।