తదేవమహఙ్కారగ్రన్థిరస్మచ్ఛబ్దసంశబ్దితః । ప్రత్యయశ్చాసౌ ; ఆదర్శ ఇవ ప్రతిబిమ్బస్య అనిదఞ్చిత్సమ్వలితత్వేన తస్యాభివ్యక్తిహేతుత్వాత్ । అతః తస్య విషయవత్ భవతీత్యుపచారేణ అనిదఞ్చిదాత్మధాతురస్మత్ప్రత్యయవిషయ ఉచ్యతే । స పునరేవంభూతో జాగ్రత్స్వప్నయోరహముల్లేఖరూపేణ, సుషుప్తే తత్సంస్కారరఞ్జితాగ్రహణావిద్యాప్రతిబద్ధప్రకాశత్వేన చ గతాగతమాచరన్ సంసారీ, జీవః విజ్ఞానఘనః, విజ్ఞానాత్మా, ప్రాజ్ఞః, శరీరీ, శారీరః, ఆత్మా, సమ్ప్రసాదః, పురుషః, ప్రత్యగాత్మా, కర్తా, భోక్తా, క్షేత్రజ్ఞః ఇతి చ శ్రుతిస్మృతిప్రవాదేషు గీయతే ।
కిఞ్చ న కేవలమస్మత్ప్రత్యయవిషయత్వాదధ్యాసార్హః -
అపరోక్షత్వాచ్చ ।
తత్సాధనార్థమాహ —
ప్రత్యగాత్మప్రసిద్ధేరితి ॥
న హ్యాత్మన్యప్రసిద్ధే స్వపరసంవేద్యయోః విశేషః । న చ సంవేద్యజ్ఞానేనైవ తత్సిద్ధిః ; అకర్మకారకత్వాదతిప్రసఙ్గాత్ । న చ జ్ఞానాన్తరేణ ; భిన్నకాలత్వే సంవేద్యసమ్బన్ధానవగమాత్ , స్వపరసంవేద్యావిశేషాత్ । న హ్యేకకాలం విరుద్ధవిషయద్వయగ్రాహిజ్ఞానద్వయోత్పాదః । న హి దేవదత్తస్యాగ్రపృష్ఠదేశస్థితార్థవ్యాపిగమనక్రియాద్వయావేశో యుగపత్ దృశ్యతే । ఆహ — మా భూత్ చలనాత్మకం క్రియాద్వయం యుగపత్ , పరిణామాత్మకం తు భవత్యేవ ; మైవం ; పరిస్పన్దాత్మకమపి భవత్యవిరుద్ధమ్ , యథా గాయన్ గచ్ఛతీతి, పరిణాత్మకమపి న భవతి విరుద్ధం, యథా యౌవనస్థావిరహేతుః । తస్మాత్ ప్రత్యగాత్మా స్వయమ్ప్రసిద్ధః సర్వస్య హానోపాదానావధిః స్వయమహేయోఽనుపాదేయః స్వమహిమ్నైవాపరోక్షత్వాదధ్యాసయోగ్యః ॥
అర్థం ప్రతిపాద్య ఇదానీమస్మత్ప్రత్యయవిషయత్వాదితి భాష్యం యోజయతి -
తదేవమితి ।
వ్యఞ్జకదర్పణస్య బిమ్బాదన్యదేశస్థత్వవచ్చైతన్యవ్యఞ్జకాన్తఃకరణస్య చైతన్యాదన్యదేశత్వం భవేదిత్యాశఙ్క్య ధ్వనివద్వ్యఙ్గ్యసంశ్లిష్టతయా ఉపాధిత్వాత్ న భిన్నదేశత్వమిత్యాహ -
అనిదం చిత్సంవలితత్వేనేతి ।
శారీరః క్షేత్రజ్ఞ ఇత్యాద్యనేకోపాధియుక్తమాత్మానం వర్ణయతి శ్రుతిః । తత్ర కథమహఙ్కారస్యైవోపాధిత్వమిత్యాశఙ్క్యాహఙ్కారాత్మతయా తత్సంస్కారాత్మతయా వా అవస్థితా అవిద్యైవాత్మోపాధిః, తదుపహితస్యైవ జాగ్రదాజాగ్రతాదిషు ఇతిదిషు బాహ్యబహువిధోపాధియోగనిమిత్తోఽయం వ్యపదేశభేద ఇత్యాహ -
స పునరేవంభూత ఇతి ।
గతాగతమాచరన్నితి ।
అవిద్యోపాధినాప్రతిబద్ధప్రకశ ఎవ బాహ్యబహువిధోపాధ్యుపరక్తః సన్నిత్యర్థః ।
అద్వితీయరూపస్యాచ్ఛన్నత్వాత్ జీవ ఇత్యాహ -
జీవ ఇతి ।
తేజోరూపాన్తఃకరణేన ఐక్యాధ్యాసవన్త్వాత్ విజ్ఞానఘన ఇత్యాహ -
విజ్ఞానఘన ఇతి ।
విజ్ఞానస్య ఆత్మా విజ్ఞానాత్మేత్యాహ –
విజ్ఞానాత్మేతి ।
సుషుప్తేఽజ్ఞానైక్యేన అధ్యస్తం స్వరూపమాహ -
ప్రాప్రజ్ఞ ఇతిజ్ఞ ఇతి ।
శరీరేణ తాదాత్మ్యాధ్యాసవద్రూపమాహ -
శారీర ఆత్మేతి ।
సుషుప్త్యవస్థయా ఐక్యేనాధ్యస్తం రూపమాహ -
సమ్ప్రసాద ఇతి ।
పూర్యాం శేత ఇతి పురుష ఇత్యాహ -
పురుష ఇతి ।
సర్వాన్తర ఇత్యాహ –
ప్రత్యగాత్మేతి ।
ప్రాణాత్మరూపమాహ -
కర్తా భోక్తేతి ।
పఞ్చకోశేషుపఞ్చకోశే ఇతి ప్రతిబిమ్బితచైతన్యప్రతిబిమ్బతయా కోశజ్ఞ ఇత్యాహ -
క్షేత్రజ్ఞ ఇతి ।
కిఞ్చ న కేవలమితి ।
పరిచ్ఛిన్నతయా స్ఫురితత్వమ్ అధిష్ఠానత్వాఅధిష్ఠానత్వాపేయేతియాపేక్షితమిత్యఙ్గీకృత్య పరిచ్ఛిన్నతయా స్ఫురితత్వం సమ్పాదితమ్ । ఇదానీం పరిచ్ఛిన్నతయా స్ఫురితత్వమనపేక్షితమపరోక్షత్వమేవాధిష్ఠానఅధిష్ఠనత్వయాలమితిత్వాయాలమిత్యాహ భాష్యకార ఇత్యర్థః ।
తత్సాధనార్థమాహేతి ।
అపరోక్షత్వసాధనార్థమాహేత్యర్థః ।
నిత్యానుమేయ ఆత్మా కథమపరోక్షతయా సిద్ధ ఇతి నేత్యాహ -
న హ్యాత్మన్యప్రసిద్ధ ఇతి ।
విషయానుభవకాలే ప్రమితివిశిష్టవిషయసమ్బన్ధితయా విషయప్రమిత్యోరివ స్వాత్మనః ప్రసిద్ధ్యభావే ఆత్మాన్తరసిద్ధేనేవ మయేదమితి సమ్బన్ధావభాసో న స్యాదిత్యర్థః ।
విషయానుభవాశ్రయతయానాత్మనో పరోక్షపరోక్షప్రసిద్ధిరితిత్వసిద్ధిరిత్యాహ -
న చ సంవేద్యజ్ఞానేనైవేతి ।
జ్ఞానాన్తరేణేతి ।
ఆత్మవిషయజ్ఞానాన్తరేణేత్యర్థః ।
భిన్నకాలత్వ ఇతి ।
విషయానుభవకాలాత్ భిన్నకాలత్వ ఇత్యర్థః ।
జ్ఞానద్వయోత్పాద ఇతి ।
నిరవయవస్యైకవిషయే భిన్నవిషయే వా యుగపద్ జ్ఞానద్వయోత్పాద ఇతి భావః ।
ఎకస్య యుగపత్ కార్త్స్న్యేన పరిణామద్వయం స్యాదిత్యాశఙ్క్య తదపి న యుక్తమిత్యాహ -
ఆహ మా భూదితి ।
అవిరుద్ధమితి ।
గమనద్వయస్యైకకరణసాధ్యత్వావిరోధోఽస్తి, గతిగాయత్యోస్తు భిన్నేన్ద్రియసాధ్యత్వాత్ అవిరోధ ఇతి భావః ।
పరిణామేఽప్యవిరుద్ధత్వం యౌగపద్యే ప్రయోజకమ్ , విరుద్ధత్వమయౌగపద్యే ప్రయోజకమిత్యాహ -
పరిణామాత్మకమపి న భవతీతి ।
యౌవనస్థావిరహేతురిత్యత్రపరిణామ ? ...... ఇత్యధ్యాహారః ।
పరిశేషాత్ స్వయమ్ప్రకాశత్వమేవేత్యాహ -
స్వయం ప్రసిద్ధ ఇతి ।
అతో బాధ్యత్వమారోపితత్వం చ నాస్తీత్యాహ -
స్వయమహేయోఽనుపాదేయ ఇతి ।
అతః సర్వబాధావధిత్వం సర్వారోపస్థానత్వం చ స్యాదిత్యాహ -
సర్వస్య హానోపాదానావధిరితి ।
స్వమహిమ్నైవేతి ।
న త్వహఙ్కారేణ పరిచ్ఛిన్నతయా స్ఫురితత్వాదాత్మనోఽధిష్ఠానత్వమితి భావః ।